Текст книги "Хәтер мизгелләре / Мгновения памяти"

Мәсьәләнең сәбәбен ишеткән ректор алдында кул куяр өчен әзерләнгән, Мәскәүгә китәчәк исемлеккә карап ала һәм документ таләп ителүен үтәлергә тиешле кагыйдә булуын әйтә.

– Бар андый документ! – ди Якуб ага һәм егеткә дәшә: – Әйдә, күрсәт кулларыңны! – Сарырак чәчле, ак тәнле егетнең мазут-солярка сеңүдән каралып беткән учларына ишарәләп, доцент Агишев өстәп куя: – Комбайннан төшеп, ашыгыч килү аркасында характеристикасын алырга өлгермәгән ул.

Ректор Михаил Тихонович Нужин бер әлеге каралып беткән кулларга, бер Якуб агага карап тора да шаркылдап көлеп җибәрә:

– Дәлил ышандырды, Якуб Хәлилович, исемлекне яңадан төздерермен. Ә сез, Альберт Яхин, тизрәк барып, имтиханыгызны бирегез!

Ректор шунда ук имтихан алучыга күрсәтмә язылган кәгазь кисәген дә тоттыра.

Аспирантураны Альберт Шамил Усманов иҗатына багышланган диссертация белән тәмамлый. Доцент Агишев җитәкчелегендә эшләнгән ул хезмәт нахакка репрессияләнгән әдипнең эшчәнлегенә гадел бәя бирелүгә, мирасы кайтарылуга үз өлешен кертә. Филология фәннәре кандидаты АльбертЯхин күп еллар «Чаян» журналының баш мөхәррире булып эшли, аннары университетта татар әдәбияты кафедрасына җитәкчелек итә. Соңгы ун-унбиш ел дәвамында ул мәктәпләр өчен әдәбият буенча дәреслекләр язу белән мәшгуль. Укучыларда әдәби әсәр турында уйлану, мөстәкыйль фикер йөртү сәләте тәрбияләүне максат итеп куя торган яңача язылган дәреслекләр. Беренчедән алып унберенче сыйныфка кадәр икешәр дәреслек, ягъни егерме ике китап чыгарып өлгерде инде ул. Хәзер югары уку йортлары өчен дә әдәбият буенча кулланма яза.

– Боларны эшләгәндә, – ди Альберт Яхин, – күз алдында гел ике кеше торды: Хатип ага Госман, Якуб ага Агишев. Соңгысының тавышын һаман ишетеп торам кебек тоям үземне!

Ниһаять, шуны да өстәп куясы килә: Альбертны имтиханга чакырган телеграмманы, кафедра мөдире булмаса да, үзенең җәйге ялда икәнлегенә карамастан, Якуб ага үзе җибәргән икән. Ул, димәк, шулай узган елны университетны бетереп киткән, урын җитмәү аркасында укуын алга таба дәвам итә алмаган егетне истән чыгармаган!

* * *

Якуб ага ярдәмчелегенең күңелле, хәтта көлкеле дип әйтерлек мисаллары да бар иде. Шулардан берсе.

Совет чорында үз вакытында ук бирелеп тора торган хезмәт хакларын ирләре, әгәр тәүфыйклы булсалар, хатыннарына төгәл итеп кайтарганнар. Хатыннары исә, көн саен иртә белән транспортка һәм көндез ашханәдә бер ашарлык кына акчаны санап биреп, ирләрен эшкә озатканнар. Такы-токылы гына эш хакы исәбенә яшәгән гаиләләрдә киң таралган гадәт шундый иде.

Мондый гадәт Агишевлар гаиләсендә дә хөкем сөргән, күрәсең. Ләкин Якуб агабызның хатыны Хәдичә апа исәпкә ала торган (ягъни таныган!) көндәлек чыгымнарыннан тыш өстәмә хаҗәтләре дә булган икән. Ул, мәсәлән, эштән арып кайтышлый, берәр кафега кереп, ничектер «эконом иткән» акчасына бокалы өч кенә сум тора торган арзанлы кызыл шәрабтан берне йотып, шулай җылынып кына кайтырга ярата торган була. Тик кайбер вакытларда анлык та акчасы калмаса, ул бурычка алып торгалаган.

Студентлар да акчаны шулай кысып тоту юлын тапканнар икән. Мәсәлән, бер бүлмәдә яшәүче дүрт студент стипендияләрен, бергә кушып, арада эчми, тәмәке тартмый торган берәрсенә тапшырганнар. Аңар көндәлек ипи, ярма, чәй-шикәр, ара-тирә кильки консервысы алу кебек бурыч та йөкләнгән. Менә шундый «хәзинәче» егетләрнең берсе Якуб ага белән якынрак аралашкан, аның ышанычын казанган. Шуңа күрә бокал өчен акчасы үзендә калмаган чакларда Якуб ага әлеге егеттән бурычка алып торгалаган. Анысын да ул үзенчә башкарган: егетнең янына килеп сүзсез-нисез генә өч бармагын күрсәткән, янәсе, өч сум кирәк. Егет тә берсүзсез өч саргылт берлекне яки бер яшькелт өчлекне (Хрущёв сумнары!) әкрен генә картның кесәсенә шудырган. Мондый әҗәт тәртипле рәвештә кайтарылып тора иде, диде бу хикәяне миңа сөйләүче каләмдәшем.

Әмма беркөнне Якуб аганың өч бармак күрсәтүе хикәяченең тәмам «банкрот булган», ипи алырлык та тиеннәре калмаган, стипендия исә ике көннән соң гына тиячәк вакытына туры килә. «Хәзинәче» шуны әйтүгә, Якуб ага: «Шунда тор», – дип китеп бара. Дүрт-биш минут та узмый, ышанмады микән, үпкәләмәде микән дип аптырашта торган егетебез янына тагын килеп чыга Якуб ага һәм, әкрен генә аның кулына егерме сум тоттырып: «Ашагыз, әҗәткә түгел, шаулама!» – дип китеп тә бара.

Күрәсең, кафедрага кереп, берәр укытучыдан оялмаслык дәрәҗәдә зуррак күләмдә әҗәт алып, шуннан ач студентларга да мул итеп өлеш чыгарган икән шәраб яратучы карт…

* * *

Якуб ага ярдәменең җимешләрен мин үзем дә мулдан татыган идем. Моның бер мисалын «Шура» журналына төзелгән библиографик күрсәткеч язмышында да күрергә мөмкин.

Моңарчы бер кат язып чыкканымча, студент елларында ук (1959–1963), Әбрар Кәримуллинның «котыртуы» буенча, «Шура» журналында басылган материалларның тулы күрсәткечен төзегән идем. Эш процессында миңа, әлбәттә, кайбер укытучылар, бигрәк тә чорны әйбәт белгән Якуб ага белән әллә ничә кат очрашырга, киңәшергә туры килгән иде.

Күрсәткечнең сайланма өлешен һәм кереш мәкаләнең текстын машинкада бастыргач, соңгы фикерләрен белер өчен, кулъязманы берничә укытучыга, җөмләдән Якуб агага да бирдем. Өч-дүрт көн узгач, ул:

– Укып утырам, әйбәт кенә бара хәзергә. Иркенләп сөйләшер өчен, өйгә килерсең, – диде.

Аларның Каюм Насыйри урамындагы фатирларында моңарчы да берничә кат булганым бар иде. Билгеләнгән көнне килдем. Мин керүгә үк, Якуб ага җәмәгатенә дәште:

– Хәдичә, чәеңне, пәрәмәчләреңне бирсәң дә була. – Бер-ике чынаяк чәйдән соң: – Кулъязмаңны төгәл карап чыктым, – диде Якуб ага, чынаягын этебрәк куйды. – Әйбәт кенә нәрсә килеп чыккан икән. Риза казый турындагы сүзләреңнән, фикерләреңнән канәгать калдым. Мин дә аны төрле яклап мактауга лаек кеше дип исәплим. Маладис, һәрхәлдә! Ләкин бүгенгә сүзне артык куертып тормыйм. Дөресен әйткәндә, син «Шура» ны хәзер миннән әйбәт беләсең инде: һәр мәкаләсен, тышлык битләрендәге игъланнарына кадәр укып чыккансың икән. Ә мин нәрсә? Соңгы елларда аерым мәкаләләрне генә караганым бар. Яшь чакларда укыганнарның күбесе онытылган инде. Заманында аны без чиратлашып укый идек. Библиографияне караганда, кайберләрен искә дә төшереп утырдым. Тик күбесе онытылган икән… Шуңа да сүзне куертмыйм дип әйтүем. Дөрес, синең мәкаләңдә миңа ошап җитмәгән төшләре дә бар. Син кайбер фикерләреңне әйткәндә, бигрәк тә кайберәүләргә дәгъва белдергәндә, артык катгый рәвештә хөкем чыгарасың. Алай ярамый, улым, башкаларны үзеңә дошман ясарга ашыкма. Андыйлар син тырышмасаң да җитәрлек булыр. Фикереңне әйт әйтүен, тик башкаларга да урын калдыр. Хәй карт әйтмешли, арадан башкалар да узып китәрлек булсын… Кулъязманың кырыйларында андый төшләренә күрсәтә бардым. Шуларны игътибар белән укып, төзәтеп чык. Килештекме?

Мин ризалык белдереп баш изәдем. Канәгать булган Якуб ага шкафтан бер шәраб шешәсе алып, ике рюмка да китерде. Гаҗәпләнүдән күзләрен зуррак ачып караган Хәдичә апа:

– Нишләвең бу, Йакып, оныкаң тикле бала белән чудит итмә инде!.. – дип куйды.

Ә ул, чукраграк карчыгы алдында гафу үтенгән сыман елмаеп, катырак тавыш белән:

– Ярар, анасы, ачуланма инде. Бу егет зур эш башкарган бит, шуны бер билгеләп алырга кирәк! – диде.

Чәй-мәйләр шул рәвешчә тәмам булып китәргә дип кузгала башлагач, Якуб ага бераз туктап торырга кушты, икенче бүлмәгә кереп китте. Аннан журнал сыманрак зур форматтагы бер китап алып чыкты. Мин шунда ук танып алдым. Бу – Исмәгыйль Рәминең «Татар вакытлы матбугаты» дигән мәгълүм альбом-китабы иде. Сирәк очрый торган әйбер. Аның белән мин кулъязмалар бүлегендә танышкан, шунда җентекләп укып чыккан идем.

– Мә, истәлек булсын үзеңә. Миңа караганда, сиңа күбрәк кирәк булыр ул.

– Сакланып калган икән! – дидем мин, сокланып.

– Очраклы гына сакланып калды монысы, – диде Якуб ага, – бик күбен үзем үк яндырган идем…

– Ничек үзегез?..

– Утыз җиденче елны, әнә алып китәрләр, менә алып китәрләр дип, төн саен энкебеды кешеләрен көтеп яшәгән көннәрдә. Гаеп тагар өчен өстәмә дәлилләр булмасын дип, элекке китап-журналларны яндырырга туры килде шул. Ике көн яндырдым. Хәтта кызудан галанка миче ярылып чыккан иде… Һи, нәрсәләр генә юк иде элек миндә!.. Монысын берәү алып торган булган, соңра астыртын гына кайтарып биргән иде үземә… Ярар, файдасын гына күр!

Түбәм күккә җитәрдәй булып сөендем әлеге бүләк өчен. Шәхси китапханәмдәге иң кадерле китапларның берсе булыр дип уйладым. Тик…

Моннан соң дүрт-биш ел узып, үзем дә укытучы булып эшли башлаган елларның берсе иде. Яз айларының ахыры, җәйнең башы икәнлеген әле дә яхшы хәтерлим. Университет ишегалдындагы (дөресрәге, иске китапханә артындагы) бүлмәбезгә бераз арыган, тыннары кысыла төшкән Якуб ага килеп керде. Исәнлек-саулык сорашып бераз утыргач, сулышы да басыла төшкәч, әлеге альбомны сорады:

– Бер әйбәт дус кешенең оныкасы быел аспирантура бетерәсе, кандидатлык минимумын тапшырасы икән. Шуңа кирәк иде ул китап. Сорап, бабасы үзе килгән бит. Беразга биреп тор инде. Эш беткәч, үзем үк кайтарырмын.

Бирдем, әлбәттә. Күп тә узмый, үзем бер командировкага китеп бардым. Аннан кайтуга, археографик экспедициягә юнәлдем. Җәйге тәгътыйльләр[7]7
  Тәгътыйль – каникул.


[Закрыть] дә узды. Көзен Якуб аганың чирләп хастаханәгә эләгүен, аннан туберкулёзларны дәвалый торган махсус шифаханәгә озатылуын ишеттем. Альбом турында уйларлык та түгел иде.

Шулай итеп, Хуҗа әйтмешли, ничек килгән булса, шулай ук китеп тә барды әлеге кадерле китап.

* * *

«Шура» библиографиясенә килгәндә, аның сайланма вариантын тулысынча хуплаган Якуб ага – ике җаваплы редакторның берсе (икенчесе доцент Әнвәр Әфләтунов иде) – әлеге чәйдән соң атна-ун көн узгач, мине ияртеп, гыйльми эшләр буенча проректор, профессор Мансур Абдрахманов янына алып керде. Анда Якуб ага гына сөйләде, әлбәттә. Проректор мәсьәлә хакында игътибар белән тыңлады. Эшнең нәрсәдән гыйбарәт, нәрсәгә терәлеп калуын аңлагач (аның Якуб аганы чын-чынлап ихтирам итүе ачык күренеп тора иде), ул сүзне гадәтенчә кыска тотты. Нәтиҗәдә күрсәткечнең сайланма өлешен аерым китап итеп бастырып чыгару мәсьәләсе хәл ителде, ягъни планга кертеләчәк булды. Өстәвенә нәшрият белән төзүче арасында махсус килешү төзелү һәм беркадәр гонорар да түләнү хакында күрсәтмә дә бирелде. Шулай итеп, мәсьәлә бик җиңел хәл ителде диярлек.

Мин ректораттан канатланган сыман очынып чыктым, әлбәттә. Якуб ага да канәгать иде. Тик…

Корректурасы да килгән китапның язмышы кискен борылышка дучар булды: махсус күрсәтмә нигезендә корректура сүтелде, аның хакта уйлау да «башка вакытлар» га калдырылды…

Күңелсез хәбәр ишетелүнең икенче көнендә коридорда очраган Якуб ага, «нишләргә дә белмим инде» дигән төсле, сүзсез генә кул учларын җәеп, иреннәрен кыса төшеп, мәгънәле рәвештә башын чайкап торды. Күзләре әллә ничек моңлы иде аның.

1963 елда булган иде бу хәл. Элегрәк Сталин төчкерүеннән һушларын җуя торган, аннары Хрущёв җикеренүеннән калтырап яшәүче өлкә комитеты түрәләренең сач урынына баш та ала торган заманнары иде шул.

Кыскасы, журнал үзе чыгып кырык биш-илле ел узгач кына, төзелгән библиографик күрсәткечнең сайланма өлеше дә шулай «корсакта килеш буып» үтерелгән иде. Бары типографик хаталар белән чуарланган корректураның ике нөсхәсе генә торып калган иде. Берсе – китапханәдәге кулъязмалар һәм сирәк китаплар бүлегендә, икенчесе – үземнең архивымда.

Бу күрсәткечнең һәм күңелсез, һәм көлкеле дип әйтерлек гыйбрәтле язмышы хакында тәфсиллерәк мәгълүматны аның 2000 елда чыккан тулы вариантындагы кереш мәкаләдән табарга мөмкин (кабат басмасы «Гасырдан – гасырга» исемле китапның 416–431 битләрендә).

Менә шулай сайланма варианты сүтелеп, тагын кырык ел узгач кына, Раиф Мәрданов белән бергә чыгарган тулы күрсәткечтәге кереш сүземдә мин хезмәтне 1950–1960 елларда Казан университетының татар бүлегендә укыткан бер төркем остазларның якты истәлекләренә багышладым.

Исемлек «һәрвакыт яшьләргә хәерхаһ булган Якуб Агишев» белән башлана…

* * *

Тулаем алганда, Якуб ага илгәзәк табигатьле, ягъни ачык күңелле, башкаларга карата һәрвакытта диярлек теләктәшлектә булучы, бер сүз белән әйткәндә, чын хәерхаһ кеше иде. Шул ук вакытта аның холкына кызып китү, хәтта кинәт дөрләп кабыну, андый чакларда дуамалрак гамәлләр, хәтта тупаслык күрсәтү дә ят түгел иде. Моңа, ихтимал, аның даими туры сүзлелеге, фикерләрен ярып әйтү гадәте дә җирлек булгандыр. Холкының мондый сыйфаты аның пенсия яше тулгач кафедрада артык озак эшли алмавының да бер сәбәбе иде бугай.

Студентлар үзен бик яраткан, үзе дә шундый ук хискә ия булган укытучы кешенең эштән шулай «иртәрәк» китүенең тагын бер сәбәбе дә бар шикелле. Монысы, минемчә, кафедра мөдире Хатип ага Госманга бәйлерәк иде. Чөнки үзенчә көчле характерга ия кафедра мөдиренең баш бирмәүчән холыклы кешеләрне бик үк өнәп бетермәве билгеле иде. Аларның һәр икесе табигатьләре буенча бер-берсенә охшамаган, хәтта антагонистик рухтагы шәхесләр иде. Бер үк вакытта икесе дә үзләренә хас ихтирамга лаек әйбәт сыйфатларга ия, ягъни һәр икесе дә үзләренчә матур, гүзәл затлар иде (Хатип ага турында аерым сөйләргә дә кирәк булыр әле).

Якуб ага холкының әлеге дуамалрак үзенчәлекләрен күрсәтә торган мисалларга мөрәҗәгать итүне урынлы табам. Ләкин мин монда аның холкының «тискәре» якларын «фаш итү»не максат итеп куймыйм, юк (кемнең генә шәхси кимчелекләре булмас!). Бәлки, болай итү аның үзе тап булгалый торган шундый мизгелләрдә үзен ничегрәк сизүен, ничегрәк тотуын күрү өчен дә кирәктер дип уйлыйм.

Бер мәсьәлә буенча киңәшү теләге белән, алдан телефонда килешеп, икенче көнне кичкырын аның янына өйләренә бардым. Ул шактый кәефсез кыяфәттә, хәтта бөтенләй караңгы дип әйтерлек чырай белән утыра иде.

– Авырыйсыз бугай, бәлки, башка вакытта килермен, – дип гафу үтенеп, чыгып китәргә дә уйлаган идем.

– Юк, утыр! – диде ул, кырт кисеп. Бераз сүзсез утыргач, кулын бер селтәп әйтеп куйды: – Әй шунда, кәефем бик кырылды әле бүген. Обкомга барган идем. Теге элекке шәкертем (исемен генә атады) янына. Бер өметле яшь галимгә ярдәм күрсәтүен сорар өчен. Кердем керүен, утырдым. Берәүгә шундыйрак ярдәм кирәк иде, дидем. Тик әлеге егетнең исем-фамилиясен генә әйтә алмыйм бит шунда – оныттым! Тел очында гына әйләнә үзе. Тик әйтә генә алмыйм. Тирләп тә чыктым!.. Ә ул, җүнсез, ачы елмаеп, «исемен дә белмәгән кешегә адвокат булып йөрисең икән» димәсенме!.. Җеннәрем чыкты, сикереп тордым да: «Минем яшькә җиткәч карарбыз әле, үзең ничек булырсың икән!» – дип, ишекне шарт ябып чыгып та киттем. Ә ул артык мәшәкатьтән котылуын сизгәндәй елмаеп кала бирде… Уңмадым шәкертләрдән, уңмадым… Вакытында аның үзенә дә мин ярдәм кулын сузмаган булсам… Уңмадым шул…

– Шәкертләрегез бер ул гына түгел бит, – дидем аны юатырга теләгән төсле.

– Шулаен шулай, ләкин иң өметлесе, иң югары дәрәҗәгә ирешкәне шул иде бит. Болай булгач, калганнарыннан ни өмет!.. – дип, беркадәр вакыт башын изәп утырды.

Шулай кәеф кырылу сәбәбен сөйләп алгач, эче бераз бушады бугай, алай юк нәрсәдән кызып китүенең сәбәбен дә үзенчә тапты шикелле:

– Обкомга барганчы ук кәефем кырылган иде кырылуын. Тагын шул Рөстәм килеп ачуландырган иде…

Картның ачуланып әлеге шәкертенә бәреп әйткән сүзләре фәрештәнең «амин» дигән мизгеленә туры килгән икән, күрәсең. Әлеге түрә үзе дә, җитмешләрдән узгач, тәмам маразмга батты, кәнәфиенә ябышып ятса да, эшли алмаслык хәлгә калды…

Икенче бер вакыйга да характерлы.

* * *

Җәвад Алмаз дигән укытучыбыз татар әдәбиятының иң борынгы катламнарына кереп, әйтик, Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» китабын җентекләп өйрәнә башлаган галим иде. Истәлекнең яңа кулъязмаларын табып, текстның басма вариантка кермәгән сыйфатларын ачып, җитди рәвештә сүз әйтү мөмкинлекләренә ирешә барган кеше иде ул.

Ләкин аның шулай тирәннән казынуы һәм башка мәсьәләләр буенча да «иреклерәк» рухтагы сүзләр ычкындыргалавы рәсми даирәләргә ошап бетмәгән, күрәсең. Аның соңгы елларда гына Ташкент якларыннан килгән булуы, ягъни «килмешәклеге» дә, ихтимал, билгеле роль уйнагандыр.

Җәвад Алмазның оригиналь фикер йөртүгә сәләтле кеше булып, кайчакларын шактый кыю сүзләр дә әйтү гадәте чыннан да бар иде. Беренче курста аның җитәкчелегендә «Кыйссаи Йосыф» дастанының бер кулъязма күчермәсе буенча курс эше язганлыктан, янына консультациягә барган чакларда, миңа да ишетергә туры килә иде кыю-кыю фикерләрне. Башка студентлар да шулай турысын әйтә торган сыйфаты өчен аны яраталар, хөрмәт итәләр иде, минемчә. Һәрхәлдә, югарыдагы оешмалардан андый теле артык озын вә «шөбһәле» кешене «укыту-тәрбия эшләреннән читләштерү кирәклеге» хакында махсус күрсәтмәләр булганлыгы бик тиз расланды.

Бәйләнер, җәзалар, ягъни эштән куар өчен сәбәбе дә табылды. Кырык яшьлек тол ир кешенең бер студент кызга гашыйк булуы, аңар өйләнергә теләге барлыгын белдерүе җитә калды шунда. Китте җыелышлар оештырып бәйләнүләр. Әйтерсең лә хатынсыз укытучыларның үз студентларына өйләнүләре яки студентларның укытучыга гашыйк булу фактлары бер дә булмаган төсле!

Шул вакытта бүлектәге партия оешмасы секретаре булып торган кешенең активлыгы күзгә ап-ачык күренеп тора иде. Моңарчы Җәвад Алмаз янына кергәләп йөргән, аңардан вак-төяк бүләкләр дә алгалаган кызыйга басым ясап, махсус чыгыш ясарга әзерләүләре хакында студентлар арасында чыш-пыш сүзләр дә ишетелгәләгән иде. Башка укытучыларның уйга батулары, борчылулары фонында әлеге активлык аерата ачык сизелде.

Ә уйланулар, борчылулар нигезсез түгел: Җәвад Алмазның җәзалануы белән бергә «Кыйссаи Йосыф» китабының өйрәнелүе туктала, димәк, язма культурабыз тарихы өчен мөһим бер тема да ябыла дигән сүз иде. Кыскасы, татар әдәбияты, язма культурасы тарихы, вакытлыча булса да, зур югалту, чын әзерлекле белгече китү алдында тора иде. Күпчелек укытучылар, яшь белгечләр, нигездә, менә шундый фикердә булдылар.

Килеп чыккан вазгыятьне иң авыр кичергән кешеләрнең берсе, һичшиксез, Якуб ага иде. Җәвад Алмаз эштән сөрелеп, бераз вакыт узып тынычлана төшкәч, ул өлкә комитетына махсус барып аны якларга, аңа башка җирдән берәр эш бирүләрен сорарга ният кыла. Шул рәвешчә, кирәкле белгечне дә, ул эшли торган теманы да Казанда саклап булмасмы дип өметләнә. Алдан яхшылап киңәшеп, килешеп куяр өчен, Казаннан бөтенләй китәргә җыенып йөргән Җәвад Алмазны үз янына чакырта.

Авыр хәлдә калуыннан нык ачыргаланган һәм үзен бөтенләй гаепсез дип санаган, шуңа күрә бер университетка гына түгел, хәтта бөтен Казанга үпкәләгән Җәвад Алмаз, сүз башлануга, кайнап торган гасабилыгын тыя алмыйча: «Сез барыгыз да сволочьлар», – дип әйтеп сала. Сискәнеп киткән Якуб ага гаҗәпләнгән төстә: «Мин дәме?» – дип сорый. Үзен әхлаксызлыкта (аморальлектә!) «фаш итү» җыелышында мәсьәләнең «серен», ягъни процесс технологиясе сәбәпләрен белгән, хәтта утызынчы еллар «җиле» исүеннән котлары чыккан укытучыларның үзен яклап бер сүз дә әйтә алмауларыннан хәтере калган, тәмам рәнҗегән Җәвад Алмаз: «Әйе, син дә!» – дип җавап бирә. Якуб аганың «җененә килеп тия» бу бер генә сүз. Ул корт чаккан кебек сикереп тора да: «Алайса, ник килдең монда? Ник килдең?! Кит моннан! Бар, чык!» – дип, үзе чакырган кешене үзе үк куып та чыгара.

– Тыелып кала алмадым бит шунда! Ә теге җүнсез, әдәпсез фәлән дә… – дип сүгенеп үк җибәрде Якуб ага, аннары борчылуының төп сәбәбен дә әйтте: – Аның җүнсезлеге, әдәпсезлеге аркасында мин дә әдәбиятыбызның, культурабызның дошманына әверелдем бит! Юкса бит обкомга барып, Фикрәтнең үзенә үк кереп, саклап кала алган булыр идем аны. Табеев бит – обкомга кадәр безнең университетта эшләгән кеше. Мине әйбәт белә, хөрмәт итә. Күптән түгел бер очрашканда яныма ук килеп, кулын биреп күреште, хәлләремне сорашты. Мин үтенсәм, архивтан, Китап палатасыннан булса да берәр урын табып бирер иде ул… Хәзер инде утыз җиденче ел түгел ләбаса!..

«Утызынчылар» ны болай телгә алу Якуб агада, башкалардан үзгә буларак, гомумән, сирәк очрый иде. Репрессияләрне телгә алу белән кәефе кырыла, үз кәефен үзе кырмас өчен, минемчә, алар хакында сөйләшергә дә теләми иде ул.

Әлеге сүзләрдән соң Якуб ага беркадәр вакыт башын түбән иеп, идәндәге әллә нинди ноктага төбәлеп утырды. Ул чын-чынлап, ихлас күңелдән борчыла, көенә иде.

Хәзер бездә «Йосыф китабы» н аның шикелле нечкәлекләренә кереп өйрәнә алырлык кеше калмады бит инде. Тиз генә булмас та андый кеше. Аның гарәпчәсе дә, фарсычасы да, үзбәкчә белән иске төркичәсе дә бергә иде… Ә «Йосыф китабы» – әллә ничә буын татарны әдәп-әхлакка өйрәткән, аларда зәвык хисе тәрбияләгән бөек китап ул!..

– Бәлки, тагын чакырырсыз үзен… – дидем мин, мәсьәләне җүнләп белмәгән килеш.

Якуб ага өметсез рәвештә кулын гына селтәде:

– Юк шул инде… Бераз тынычлангач, кичә эзләтеп караган идем үзен. Өченчекөнне үк Ташкент ягына китеп барган икән…

Җәвад Алмазның лингвистик яктан әзерлекле, күп телләр белүе хакындагы сүзләр нигезле иде. Үзе яки нәселе Сембер якларыннан чыккан булса да, яшьлек чоры һәм күп гомере Урта Азиядә узган иде аның. Шуңа күрә табигый рәвештә үзбәк һәм таҗик телләрен үзләштергән бу кешегә гарәпчәдән дә төпле белем алу мөмкинлеге туа.

Икенче дөнья сугышы тәмамлану чорында, мәгълүм булганча, Берләшкән Милләтләр Оешмасын оештырган чакта, Советлар Союзы бу оешмага СССР составындагы союздаш республикаларны да кертү ниятендә була. Урта Азия республикалары өчен әлеге оешмада эшләрлек кадрлар әзерләү буенча да тиешле чаралар күрелә. Мәсәлән, гарәпчә һәм инглизчә яхшы сөйләшә алырлык белгечләр әзерләү өчен махсус төркемнәр оештыралар. Бу эшкә Ленинград ориенталистларын да җәлеп итеп укыта да башлыйлар. Ялгышмасам, моңарчы да югары юридик белеме булган Җәвад Алмаз да, үзе кат-кат әйткәнчә, шундый сайланган төркемгә эләгә. «Телне тирәнтен үзләштерер өчен шарт дип, Коръән текстын ятлаттылар», – дип искә ала иде ул.

Ләкин Украина һәм Белоруссиядән башка союздаш республикаларны БМОга кертү насыйп булмый.

Җәвад Алмазның тагын бер сүзе истә калган: «Берара диннәрнең фәлсәфәсе белән кызыксынып, шул тема буенча Ташкентта шактый бай әдәбият – төгәл бер китапханә туплаган идем. Беркөнне энкебеде кешеләре килеп, төяп алып киттеләр аны. Үземне дә шактый вакыт интектерделәр…»

Моннан соң Казанга килеп, тел белеме буенча аспирантура уза ул. Ялгышмасам, профессор Латыйф Җәләй җитәкчелегендә. Илленче елларда Казан университетында безгә гарәп теле буенча дәресләр биргән һәм, шартлатып дигәндәй, Казаннан сөрелгән (1961), белемен кирәкле урында файдалана алмыйча, Ташкент якларында эшсез тинтерәп йөреп дөньядан киткән (1976) Җәвад Алмаз менә шундый катлаулы язмышлы кеше иде.

Димәк, Якуб аганың борчулы сүзләре нигезле булган икән.

* * *

Әле тасвирланган хәлләрдән күренгәнчә, Якуб аганың холкында үзенә генә хас кытыршылыклар булса да, ул, гомумән, бая гына әйткәнемчә, сүзнең чын мәгънәсендә илгәзәк, кешеләр белән тиз һәм матур аралашучан, төгәлрәк әйткәндә, күңелле итеп аралаша белүчән шәхес иде. Башкаларның күңелен күрү аның үзе өчен дә күңелле иде, минемчә. Шундый үзенчәлеген күрсәтә торган бер сәфәр һаман хәтердә саклана.

1962 елның җәендә Казахстаннан әти белән әниебез килгән иде. Киленнәрен, кодагый-кодачаларын күреп, Казанда бераз кунак булгач, бергә-бергә Уфа – Салават якларына барырга ният кылдык. Төп теләк – Үзәк Азиянең сахраларында гына гомерләре узган картларга кодрәтле Идел-Чулман дәрьяларын, гел җырланган серле «ямьле Агыйдел буйларын» күрсәтү иде. Әтиебезнең Салаваттагы күптән күрешмәгән апасын күрергә дә теләге бар икән. Шулай ук үзебез өчен дә бераз соңарган туй сәяхәте булыр дидек. Шул ният белән билет алырга дип, елга портына бардым. Һәм Якуб аганы очраттым. Ул да Уфага җыена икән. Көлешә-көлешә, бер пароходка билетлар алдык.

Каюталарга урнашып, ак пароходыбыз кузгалып китүгә үк, Якуб аганы туганнарым белән таныштыра башладым. Әти-әниебез белән ул ихтирам саклап, тәкәллефле рәвештә күрешеп чыкты. Хатыным Салисәне, исемен әйтеп, тәкъдим иткәч:

– Салисә, салисәтөн, сөласә[8]8
  Салисә – өченчегә, сөласә – өчәрләп дигән мәгънәгә туры килә. Бу исем дә, Вахидә (беренче), Сания (икенче), Рабигъә (дүртенче), Халисә (бишенче) кебек, гадәттә, балаларның туу тәртибе буенча бирелгәнгә охшый.


[Закрыть], сөласәтөн, – дип, гарәп теле дәреслекләрендәге мәгълүм күнекмәне кабатлады һәм әтиебезгә карап әйтте: – Аллага шөкер, киленегез үзебезнең халыктан, хәтта безнең үк кавемнән икән. Бәрәкалла!

Узган елны көзен дә ул, коридорда очрашкач, миннән турыдан ярып сораган иде:

– Өйләнгәнсең икән дип ишеттем. Кемгә? Кәләшең үзебезнең халыктанмы диюем?

Мин җавапны шаяртыбрак биргән идем:

– Хәтта үзегезнең мишәрдән үк!

Шуннан соң гына Якуб ага «бәрәкалла» дип котлаган иде. Ул минем шул шаяртуымны да онытмаган булып чыкты. Һәрхәлдә, моннан соң ул Салисәгә карата гарәпчә исемнең «сөласә» вариантын күбрәк куллана иде: «Сөласә киленнең хәле ничек?..», «Сөласәңә дә сәлам әйт» һ.б. Шуны ул пароходта барганда ук башлап җибәрде:

– Сөласә кызым, чәй пешереп җибәрсәң иде…

Мондыйрак шаяртуның яңа танышлар арасында булуы, табигый ки, рәсмилеккә, тәкәллефкә баштан ук урын калдырмаган иде.

Якуб аганың да, әтиебезнең дә күңелләре булсын дип, мин Казанда ук җиңел шәраблардан берничә шешә алып куйган идем. Сәфәр башлануны һәм танышлыкны «юыйк» дип, берсен өстәлгә чыгарып куйдым. Канәгать булган картларның күзләре ялтырады.

Өстәл янында төп сорашучы, төп сөйләшүче, әлбәттә, Якуб ага булды. Ерак бабалардан алып, бүгенге оныкларга кадәр сорашып утырды ул. Шаяртып та алгалады. Бераз вакыт шулай каютада гына гөрләшеп утыргач, палубага чыктык. Якуб ага элек Иделнең кайлардан ничегрәк агуы, хәзер исә аның киңлеге никадәрле икәнлеге хакында тәфсилләп сөйләп барды.

Берара, әйдәгез, сезнең ише «чүл дөяләре» нә кызык булыр, дип, әти белән әнине пароход буенча «экскурсиягә» алып китте. Кечкенә генә пароходның өч палубасын трюмына кадәр карап чыктылар.

Картларның чын-чынлап хозурланулары музыкаль салонда башланды. Без кергәндә, анда бер яшь чибәр ханым пианинода татар көйләрен уйнап утыра иде. Якуб аганың танышы да булып чыкты үзе: мәгълүм гарәпчә-фарсыча алынмалар сүзлеге авторларыннан Касыйм Хәмзиннең кызы Гөлнара туташ икән.

Җыйнак салонның түрендә торган, ак чехол белән тышланган диванга барып утырган Якуб ага безнең картларны да үз янына чакырып алды. Дүрт-биш көй уйнаганнан соң, беркадәр арыган Гөлнара туташ, бармакларын угалап, китәр өчен урыныннан тора башлаган иде, диванда байларча җәелеп утырган Якуб ага аның тагын уйнавын сорарга тотынды. Беркадәр әмер биргәнчә дә итеп, шул ук вакытта матур, тәмле сүзләр белән мактый-мактый, кул-аягына аның саулык, тазалык тели-тели үтенде ул. Карыша алмады Гөлнара, тагын уйный башлады. Халык җырларыннан соң композиторларның әсәрләре яңгырады. Якуб ага Салих Сәйдәшев җырларын башкаруны сорады. Алар яңгыраган чакта, ул әллә ничек моңаеп, башын түбән игән, күзләрен йомган хәлдә уйга батып утырды. (Мин соңрак кына башка кешеләрдән аның үз заманында Салих Сәйдәшев белән якыннан аралашкан дус булганлыгы турында ишеткән идем.)

Мин ул кичәдә үзебезнең картларның ничек утыруларына, һәр көйне ничегрәк тыңлауларына күбрәк игътибар итәргә тырыштым. Бу үзешчән экспромт концерт Якуб ага өчен, асылда, хәтер яңарту гына иде. Әмма моңарчы андый тамашаны бары кино һәм телевизорларда гына аз-маз күргән «чүл дөяләре» өчен мондый «җанлы» башкару күктән эзләгәнне җирдән табу шикелле чын могҗиза иде. Үзе дә вакыт-вакыт моңлы итеп җырларга ярата торган әниебез күзләрен бер ноктага төбәгән хәлдә уйга калган. Әтинең исә чак кына ачылган авызы һәр көйнең буеннан-буена кадәр ябылмый диярлек. Бер көйдән икенчесенә күчкән арада гына ул, беленер-беленмәс елмайган чырай белән, бер Якуб агага, бер үз карчыгына карап ала иде. Аннары тагын алга таба омтыла төшеп, яртылаш ачык авызын йоммаган килеш, уйнаучыга карап хәрәкәтсез кала…

Ниһаять, тәмам арыган Гөлнараның куллары салынып төште, «зинһар, җибәрегез инде» дигән сыманрак, ул Якуб ага ягына ялварулы кыяфәт белән карап торды. Йокысыннан уянып киткән төсле айнып алган Якуб ага, сикереп торып, Гөлнараның янына барды. Аның бер кулын алып, тәкәллефле рәвештә бармакларыннан үпте, пышылдап кына рәхмәтләрен әйтте. Чын артистларча матур килеп чыкты картның бу эше. Мондый ук реакцияне көтмәгән Гөлнараның йөзләре алсуланып китте. Үзе тиз-тиз атлап китеп тә барды…

* * *

Иртәгесен картлар белән минем арада бер кечкенә конфликт кисәге чыга язды.

Рестораннан иртәнге ризыкны ашап чыккач, бүген дә күңелле генә йөрсеннәр дип, картларны тагын шәраб белән сыйладым. Җиңел шәрабтан берәр чынаяк кына салдым. Ләкин төшке ашка барганда, әтинең шактый әлҗе-мөлҗе килүенә, Якуб аганың исә кирәгеннән артык әсәрләнгән, «әтәчләнгән» кыяфәтенә игътибар иттем. Үзләренә бер чынаяк шәраб та җитә калган икән, дип нәтиҗә чыгардым. Картларча хәлсезлектер, күрәсең, моннан соң чынаякны тутырмыйчарак салырга кирәк булыр, дип тә уйладым.

Ресторанга кергәч, Якуб ага официантны урынсызрак шелтәләп алды. Күрше өстәлдәге бер рус егетенең «чё без конца калякаете?» дигән сүзләренә тозлап-борычлап җавап бирергә тотынды. Әрепләшүгә миңа да катнашырга туры килә язды.

Төштән соң карасам, әтиебез тәмам мәлҗеп ятакка ауган, Якуб агабыз исә һаман палубада шаулап йөри иде. Өстерәп дигәндәй каютасына кертеп, түшәгенә яткыздым. Бары кичке чәйгә чыкканда гына алар бераз нормальрәк хәлгә килгәннәр иде. Шуңа күрә шелтә беләнрәк:

– Болай бер чынаяктан гына исерә торган булгач, шәраб эчүне туктатырга кирәк! Башка кешеләрдән, Гөлнарадан да оят бит! – дидем.

Әйттем әйтүен, ләкин үзем Якуб аганың күтәрелеп бәрелүен, хәтта кирәгемне үк бирә башлавын көткән идем. Тик реакция бөтенләй киресенчә булды. Якуб ага, ике учын да күтәреп, тәмам килешкән, буйсынган кыяфәт белән:

– Ярар, ярар, башка бирмә, эчмибез. Чыннан да, ямьсез килеп чыга икән. Эчмибез бүтән! Шулай бит, Габделәхәт? Әйе, эчмибез башка… – диде.

Мин җиңел сулап куйдым: Аллага шөкер, көтелгән конфликт шома гына узып китте.

Бу кичнең дә бер өлешен музыкаль салонда уздырдык. Якуб ага көндезен бик арыгангамы, Гөлнараны артык җәфаламады, өч-дүрт көйдән соң рәхмәтләр әйтеп, чыгып китәр өчен аңардан рөхсәт тә сораган булды. Тәмам артистланды «баудан ычкына язган» картыбыз!

* * *

Иртәгесен уянсак, Агыйделгә кергәнбез икән. Дөнья манзарасы бөтенләй үзгәргән Идел һәм Кама-Чулманнан үзгә буларак, монда җир, елганың ярлары тәмам якынайган иде. Агачлары, үлән-куаклары да кул җитәрлек җирдә генә. Чәчәкләренә кадәр ап-ачык! Вакыт-вакыт тугайларда көтүләр күренә. Чалгы тоткан кешеләр дә очрый. Кизәнеп-кизәнеп печән чабалар. Чалгы кайрауларына кадәр күренә. Кайберләре, кулларын изәп, сәламләп калалар…

Ирексездән бала чакта дәреслектән укыган, шуннан ятлап алган бер шигырьнең аерым юллары искә төшә, аларны кабатлыйм:

 
Идел буйларында киң болында
Елкыларым утлый чабында.
Оҗмахларың торсын бер ягында,
Шул болында йөргән чагында…
Ары башта шунда бер тугайда
Тезелеп кенә печән чабалар;
Чаба торгач, алар туктыйлар да,
Моңландырып, чалгы җаныйлар…
 

– Карале, Фазыл Туйкинны да беләсең икән, кайдан укыдың? – диде Якуб ага.

– Голҗадагы татар мәктәбе өчен 1930 елларда чыгарылган «Туган тел» дәреслегеннән. Мәктәптә укыган чакта ятлаган идек. Калган өлешләрен онытканмын… ӘФазыл Туйкин кем соң ул?