Текст книги "Хәтер мизгелләре / Мгновения памяти"

– Фольклорчы галим, шагыйрь кеше дә иде. 1937 елда харап иттеләр үзен…

Әңгәмәнең күңелсезрәк якка кереп китүен теләмәде шикелле Якуб ага: «Әйдәгез, күләгәрәк җиргә барып утырыйк», – дип, палубаның кояш төшми торган җиренә алып китте барыбызны. Тал чыбыкларыннан үрелгән кәнәфиләргә җайлашкач, ул элекке Пенза ягы авылларындагы гореф-гадәтләр хакында көлкеле һәм гыйбрәтле хәлләрне сөйли башлады. Төрле йолалар турында сөйләгәндә, җыр-такмазалардан мисаллар китерә, аларны көлкелерәк итәр өчен мишәрчә әйтелештә яңгырата. Безнең картлар аңламаган диалекталь сүзләрне әдәби телгә күчереп бирергә дә онытмый. Шул рәвешчә, ул гомерләре чит халыклар арасында узган, үзе әйтмешли, «чүл дөяләре» ише кунакларның белемнәрен дә арттыра, күңелләрен дә күтәрә иде.

Кайбер очракларда кызык өчен аның шыттырып, ягъни арттырыбрак җибәрүе дә миңа сизелеп тора иде. Хикәянең андый төшләрендә «син дәшмә әле» дигән сыман, миңа карап күзләрен кысып куйгалый. Шунда ук мәзәк-анекдотларны кыстырып, аларны реаль тормышта булган хәл кебегрәк тәкъдим итәргә дә өлгерә. Аның кайсы авылда булганлыгын да «күрсәтергә» онытмый.

Бигрәк тә Якуб ага шәкерт чакларын яратып хикәя итә иде. Мәдрәсә ятагындагы уеннар, шаярулар хакында сөйләгәндә, хикәя аерата җанлы килеп чыга иде.

Моңарчы исләре китеп тыңлап утырган әниебез:

– Карагыз әле, Якуб агай, кайда, ничек ашап-эчә идегез соң? – дип сорады.

– Үзебез пешерә идек, чиратлашып. Дөресрәге, зуррак малайлар пешерә, ә без ярдәм итәбез, – дип җавап бирде хикәяче һәм, тыңлаучыларның шулай игътибар итүләреннән канәгать булган хәлдә, хикәясен тагын да «бизәп җибәрергә» теләде. – Ашарга бик тиз әзерләү әмәлен дә белә идек. Мәсәлән, күкәй, ягъни йомырка пешерергә кирәк булса, кәрәсин лампасының пыяласы өстенә куя идек үзен. Тиз пешеп чыга иде шунда, учак-мазар ягып, казан асып торасы түгел!

Ләкин нәкъ шул төштә үз гомерендә «кәрәсин» лампасыннан шактый файдаланган әниебез аның шыттыруын тотып алды:

– Алай булмас, Якуб агай, – диде ул, тураебрак утырып, җитди төс белән, – лампаның корымы чыгып, куыгы корымлана, өйгә дә начар ис чыга бит, алай пыяла очына әйбер куйгач!

Якуб ага сискәнгән кебек бер мәлгә тукталып калды, аннары шаркылдап көлеп җибәрде:

– Карале, Габделәхәт, сүзгә ышанмый торган мондый хатын белән утыз-кырык ел ничек тора алдың син?.. Әйдә, киттек, үзебез генә йөрик әле! – дип, урыныннан торды һәм өстәп тә куйды: – Дөрес тоттың, Гөлҗиһан сеңлем, безнең үзебезнең дә авызыбыз шулай бер пешкән иде. Шул исемә төште бит әле!..

Моңа җавап итеп әни дә көлеп алды:

– Яшьрәк чагымда балага бирәсе сөтне үзем дә шулай «җылытып», лампа куыгын каралткан, аны юам дип шартлаткан идем!

Якуб аганың «үзебез генә йөрик әле» дигән сүзләренең серен төш вакыты җиткәч, дөресрәге, ашарга кергәч аңлагандай булдым: картларның икесе дә ярыйсы гына кызып алган иде. Якуб аганың үз запасы да булган икән дип уйладым башта.

Кызмачалыклары исә төштән соң тагын да арта төште…

Шулай итеп, мин алып бара торган «тәрбия» чаралары челпәрәмә килгән иде.

Ничек шулай килеп чыгуның сәбәбен Уфага җитеп, Якуб ага белән кочаклаша-кочаклаша аерылышкач, дөресрәге, шул көнне үк автобуска утырып, Салават ягына юнәлгәч кенә белдем. Дөресрәге, серне әти үзе көлә-көлә сөйләп бирде: мин салып биргән бер чынаякны эчкәннән соң, палубага чыккач, Якуб ага: «Тамакны чылатырга да җитмәде бу! Кытыклап кына куйды. Әйдә, үз көнебезне үзебез күрик әле», – дип, пароходтагы мөмкинлекләрне белмәгән әтине аскы каттагы буфетка алып төшкән. Шул гадәтләрен көн саен кабатлап торганнар икән.

…Алма-Атага барган саен, картларым гел Якуб аганың хәлен сорашып, сәламнәр әйтергә кушалар, күкәй «пешерү», буфет маҗараларын искә төшереп көлешәләр, ак пароход белән музыкаль кичәләрне сагынып, күзләрен яшьләндереп алалар иде.

Инде менә кырык елдан артык вакыт узгач, ул чакларда үземә гадәти генә кебек тоелган шул сәфәр, шул көннәр искә төшсә, гомеремнең матур мизгелләренең берсе күптән узган икәнлеген аңлап, мин дә елмаю катыш көрсенеп куям…

* * *

Карчыгы Хәдичә апаның үлеп китүе Якуб ага өчен, һичшиксез, тирән хәсрәт, төзәлмәс җәрәхәт булды. Хатыны үзеннән шактыйга олырак, шуңа күрә алданрак картайган булса да, алар, минемчә, соңгы көннәренә кадәр бер-берсен аңлап, хөрмәтләшеп, тату яшәделәр (тормыш булгач, төрле чаклар булгандыр, әлбәттә). Үзара кычкырышып сөйләшүләре дә бер-берсенә ачудан түгел, бәлки һәр икесенең дә, бигрәк тә Хәдичә апаның, колаклары авыраюдан иде. Кайчакларын, без әңгәмәләшеп, киңәшеп утырганда: «Йакып, Йакып, дим, нәк дәшмисең?» – дип килеп керә. Якуб ага исә: «Нәрсә, анасы, нәрсә?» – дип, аңа ишеттерә төшеп җавап бирә, артык сүз әйтеп куймасын дигәндәй, көлә-көлә, беркадәр алҗый башлаган карчыгын икенче бүлмәгә алып китә иде.

Кайберәүләрнең әйтүләренә караганда, аларның кушылулары да үзенчәлекле булган икән (бу хакта Якуб аганың үземә берәр нәрсә сөйләгәнен хәтерләмим). Коточкыч кытлык, ачлык хөкем сөргән егерме беренче елда булган икән бу хәл.

Ерак җирдән туган якларына җәяүләп кенә кайтып баручы, озакка сузылган ачлыктан, чирдән тәмам йончып беткән, башка бер адым да атларлык хәле калмаган егет, ягъни Якуб, юл читендә аңын югалтып яткан була. Кайдандыр пар атлы тарантаста кайтып баручы бер ханым – миллионер Дибирдиевләрнең яшьли тол калган кызы Хәдичә – кызганудан әлеге егетне арбасына салып, өенә алып кайта. Дәвалый, ашата-эчертә, тәрбияли, тырыша торгач, аны аякка бастыра. Булдыклы, чибәр генә егетне үзендә эшкә дә калдырганга охшый Хәдичә. Тора-бара алар бер-берсен ошаталар, яратышалар, аннары, табигый, кушылып та куялар. Хәдичәнең беренче иреннән калган улы Абдулланы Якуб үз баласы кебек кабул итә.

Димәк, Хәдичә апаны күмгәндә, Якуб ага үзен үлемнән коткарган, аннары баласының анасы булган, илле еллап бергә гомер кичергән иң якын кешесеннән аерылган икән…

Таяк өстенә тукмак дигәндәй, Рөстәм исемле яраткан улының бәхетсезлеге, ниһаять, үлеп тә китүе картның тез артларына да, җилкә тамырларына да суга. Элек тә хастаханәләргә эләккәләгән Якуб ага соңгы күңелсез хәбәрне шәһәрдәге туберкулёз диспансерында яткан чакта ишетә. Шуннан бер малайны җибәреп хәбәр иткәч, мин дә барып җиттем. Күмәргә нибары җиде-сигез кеше генә килгән иде.

Кабер өстендә елап торган Якуб ага бөтенләй бөрешеп, кечерәеп калган иде. Ә бит элегрәк ата кешенең Рөстәмгә, аның киләчәгенә өмете зурдан иде. Улының математик булуы, доцентлык дәрәҗәсенә ирешүе өчен бик горурланып сөйли иде ул. Анасы үлеп, үзе дә ешрак «авырый» башлаган Рөстәмнең чире көчәйгәннән-көчәя, чираттагы запойдан чыга алмый…

* * *

Соңгы мәртәбә Якуб аганы Арча кырындагы алтынчы хастаханәдә күрдем. Бер кешелек тар палатада ята иде ул. Шәһәрдән шактый ерак махсус шифаханәдән китереп салганнар, чире артык көчәеп киткәнгә, хастаханәгә күчергәннәр икән.

Үзе мине салкын гына каршылады. Теләмичә генә исәнләшүдән соң шактый вакыт сүзсез калды. Гел тәмәке пыскытып ятты. Бер папиросы бетүгә, икенчесен кабызды. Түшәк янындагы тумбасы өстендә – унбиш-егерме кап иң арзанлы «Север» папиросы өеме. Карават янындагы төкерек савытында исә төберчекләр тау булып өелгән. Минем ни өчен күп тартасыз дип сорарга теләвемне сизгән төсле, әкрен генә әйтеп куйды:

– Яшәүнең мәгънәсе калмады инде, тизрәк китәсе иде…

Димәк, тәмәкене ул үзен агулар, үлемен тизләтер өчен шулай күп тарта икән…

Беркадәр шулай сүзсез яткач, минем хәлләрем, эшләрем хакында да сорашкан булды. Тик элеккечә кызыксынып түгел, бары формаль рәвештә генә.

Аны бернәрсә дә хәзер кызыксындырмый иде…

«Берәр нәрсә кирәкмиме?» – дигән соравыма башын гына чайкап җавап бирде (алып килгән әйберләремә дә карамады – үзем генә тумбочка эченә куйдым).

Унбиш-егерме минут чамасы шулай утыргач, китәргәдер дип ниятләп кузгала башлаган идем, ул кулы белән ишарәләп утырырга кушты. Әкрен генә сөйли башлады:

– Ашап-эчеп кенә, лекцияләр укып, сөйләп кенә йөрүдән тәм табып, гомерне заяга уздырган икәнмен. Үзеңнән соң өметле нәсел, ичмасам, җүнлерәк берәр китап та калмагач… Тукай турындагы бер брошюра гынамы? Дәреслекләр язган да булды… Үзем исән чакта ук искерделәр алар… – Тагын бер папирос алып кабызды. Аны тартып бетергәнче, башка дәшмәде. Төберчекне ташлагач кына: – Ичмасам, истәлекләр дә язмаганмын. Кайларда гына йөрмәдем, кемнәрне генә күрмәдем мин… Барысы да үзем белән бергә китә хәзер. Югала…

Аны юатыр өчен ни булса да ниятләнеп, «юк, Якуб ага…» дип кирәкле сүзне эзли-эзли авызымны ача башлаган идем, ул, чыраен сытып, кулы белән ишарәләп дәшмәскә кушты:

– Кирәкми… Мәгънәсез инде… Ярый, син кайт инде. Бар, артык утырудан мәгънә юк. Бүтән килеп йөрмә. Хуш…

Аптыраган килеш хушлашыр өчен кулымны суздым. Тик ул үзенекен бирмәде, кирәкмәс дигәнне белдереп, учын гына селеккәләп алды:

– Килүең өчен рәхмәт. Башка килмә…

Дүрт-биш көннән соң Хатип ага Госманны очраттым.

– Әле генә Якуб ага янында булган идем, – диде ул күңелсез генә. – Килүемне яратмады. Сөйләшмәде дә… Кечерәеп, куырылып кына калган…

Тагын берничә көннән аның шәһәр тышындагы махсус хастаханәгә озатылуын ишеттек.

Шунда йөрәге тибүдән туктап, күзе дә йомылган икән.

* * *

Соңгы көннәрендә шулай хастаханәдән хастаханәгә сөрелгән картның үз фатирына да сыймыйча интеккәнлеге хакында ишетергә туры килде. Карчыгы үлгәч, иске фатирын тапшырып, җайлырак булмасмы диптерме, шунда бер бүлмәле квартирага күчә. Анда асрау рәвешендә янына сыендырган бер кардәш тиешле ятим кыз белән тора. Анысы кияүгә чыгып бәбиләгәч, чирең балага йога дип, авыру картны элек кухняга чыгара, аннары бөтенләй үк өйдән дә кысрыклый башлый…

Шул рәвешчә, чир көчәйгәннән-көчәя.

Вафаты алдыннан ул «мин үлгәч, шушы телефон белән хәбәр итәрсез» дип язып калдырган була. Альберт Яхин телефонын. Ә ул бу вакытта сәфәрдә була. Атна-ун көн узгач кына кайта.

Җәсәдне суыткычтан алалар.

Аны җәйнең эссе бер көнендә, университетта читтән торып укучыларның кызу сессияләре барган вакытта, химик корпусның актлар залыннан чыгардылар. Ул көнне минем өч лекциям бар иде. Тәнәфес вакытында гына залга кереп, аның бәләкәйләнеп калган гәүдәсе алдында башымны бер иеп, тагын лекциягә кереп киттем.

Ә халык, бик җайсыз вакыт булуга карамастан, гаҗәп күп җыелган иде аның җеназасына.

Лекция вакытында да, аннан соң да мәрхүмнең «барысы да үзем белән бергә китә» дигән фаҗигале сүзләре колак төбендә яңгырап торган кебек булды. Бәлки, үземә шулай тоелгандыр. Чөнки хастаханәдән чыккач та, соңрак та Якуб аганың әлеге сүзләре хакында гел уйлаган, аларның фәлсәфи мәгънәләрен эзләгән, барлаган, бер табып, бер югалткан идем.

«Югалту» дигәч тә, минем үземнең дә, кечкенә генә булса да, гаебем бар андый югалтуда. Ул – Якуб ага белә торган кайбер элекке җырларны, халык шигырьләрен, мөнәҗәт кебек әйберләрне үз вакытында язып алмавым.

Арада «Йосыф китабы» калыбында элекке шәкертләр иҗат иткән бер пародия сәнгатьчәлеге белән аерата гыйбрәтле иде, минемчә. Анда Зөләйханың көянтә асып суга барулары, нәрсәгәдер ачуы чыккан Йосыфның көянтә белән аны бәреп егулары тасвирлана иде.

Асылда, элекке чор татар тормышы күренешләрен көлкеле пародия алымнары белән гәүдәләндергән юмористик һәм сатирик әсәр иде ул. Аны мәрхүм әйбәт кенә белә иде.

Язып алыйм дигән чакларымда: «Башка берәр вакытта», – дип, гел артка чигәрә барды ул.

Үзем дә нык була белмәгәнмен шул…

Шул рәвешчә, шәкертләр иҗатының бер кызыклы, оригиналь истәлеге дә китеп барды аның белән. Югалды…

Югалтулар бер ул гына микән әле?!

* * *

Язманы башлаганда, үзеңә «әллә ни тәэсир итмәгән кешеләр дә була» диебрәк әйткән, ләкин шунда ук әлеге сүзләремә карата шик тә белдергән идем. Кулга каләм алып, уйлана-уйлана кәгазь тырный торгач, әлеге раслауның да, шикләнүнең дә – һәр икесенең дә бер үк вакытта дөреслекне чагылдыруын аңладым. Әйтик, гадәти очрашу-сөйләшүләрдән, аларны аерым-аерым алганда, бер төрлерәк, хосусый факт сыманрак нәтиҗә чыкса, шуларның һәммәсен бергә кушып карасаң, икенчерәк нәтиҗәләрне, тәэсир дип әйтерлек күренешләрнең булганлыгын тоясың икән. Әйтелгән уй-фикерләрнең, кылынган яисә тормышка ашмый калган гамәлләрнең кабул ителгәнлегенә яки кире кагылган булуларына карамастан. Чөнки син аларны барыбер хәтерләп калгансың, хәтта онытмыйсың да. Ягъни һәрвакытта диярлек исәпкә аласың. Кабул итсәң дә, кире каксаң да. Мондый күренешләргә карата бездә бик кулай сүз бар – гыйбрәт.

Гыйбрәтле сүз, гыйбрәтле эш, гыйбрәтле күренешләр кебек үк гайрәтле язмышлар да була икән.

Хәтер «китабым» ның битләрен актаруга сәбәп булган ике шәхес тә – Якуб ага Агишев белән Габделхәй ага Хисмәтуллин да (бер алар гына түгелдер әле!..) шундый гыйбрәтле язмышка ия шәхесләр иде, минемчә. Нәрсәләре беләндер бер-берсенә якын торган, шул ук вакытта үзара бөтенләй охшашмаган бу шәхесләрнең язмышларында, әгәр игътибар беләнрәк карасаң, алар яшәгән чорның уртак сыйфатлары да чагылыш таба. Берсе үз чорының әшәкелекләреннән көлемсерәп яисә ачыргаланып сөйләшкәләгән, икенчесенең исә алар турында искә дә алырга теләмәгән хәлдә дә.

Аларның гадәт-холыкларын, эш-гамәлләрен төрлечә бәяләргә, төрлечә нәтиҗә чыгарып, язмышларыннан да төрлечә гыйбрәт алырга мөмкин.

Шул ук вакытта бер гыйбрәтнең уртак булуы да бәхәссез сыман.

Ул охшашлык тормыш-язмышның бик үзгәрүчән, ышанычсыз һәм үзенчә «мәкерле» булуыннан гыйбарәт. Моның шулай икәнлеге Хәй аганың шик-шөбһәләре белән үзенчә киң карашка дәгъва иткән рәвештә шартларга яраклашуы һәм «хәйләкәрлегеннән» дә сизелә. Якуб ага кичергән катастрофик үзгәрешләрдән исә әлеге «мәкерлек» ап-ачык күренеп тора.

Шул ук вакытта сау-сәламәт чорың, яраткан эшләрең белән, үз кәсебең буенча шөгыльләнә алуыңның вакытлы гына очрак булуы, әмма вакытлы гына булса да, бу якты дөньядагы чорыңда кичергән бәхетле мизгелләрең икәнлеге дә бәхәссездер, әлбәттә…

Наратлы  –  Казан

2005, август – октябрь

Беренче редакторым[9]9
  Авторның шәхси архивында саклана.


[Закрыть]
Рәшат Гайнанов (1925–1990)

2004 елда «Милли китап» нәшриятында бер библиографик күрсәткеч чыккан иде. Ул тулысы белән диярлек минем исем белән басылган китаплар, эреле-ваклы мәкаләләр, әдәби тәрҗемәләр, интервью-әңгәмәләрнең һәм, ниһаять, минем тарафтан төзелгән яки редакциямдә дөньяга чыккан хезмәтләрнең исемлеген эченә алган. Җәүдәт Миңнуллин тарафыннан тупланган әлеге белешмәдә 2004 елга кадәр дөнья күргән биш йөзләп хезмәтнең исемлеге теркәлгән. Болар арасында махсус монографияләр, җыентыклар, күләмле мәкаләләр белән бергә, әлбәттә, кечерәк язмалар, вак-төяк нәрсәләр дә бар. Бәлки, соңгылары күбрәктер дә. Ләкин нәкъ менә шул вак-төякләр арасындагы бер язманы үзем өчен аерата истәлекле дип әйтер идем.

Ул – минем Казанда дөнья күргән беренче әйберем – уч төбе кадәре кечкенә генә язма. Менә шул нәрсәнең ничек язылуына, дөньяга чыгуына, дөресрәге, аның барлыкка килүенә сәбәп булган бер очрашу, танышу, хәтта, өзек-өзек рәвештә булса да, нәтиҗәле генә дәвам иткән хезмәттәшлек хакында тәфсилләбрәк язу гыйбрәтле булыр иде дип уйлыйм.

* * *

1958 елның җәендә Казанга килеп, университетка укырга кергәч, бушрак вакытларымда, моңарчы бер кат язганымча («Аяз әкә сабаклары» нда), «Чаян» журналының «йомышчы малае» кебегрәк булып йөргән чакта булды әлеге очрашу һәм танышу. Бауман урамындагы Матбугат йортының икенче катында, фойеда, Аяз Гыйләҗев яныннан чыгып килгәндә, чамалы гына буйлы, чандыр гәүдәле бер ыспай кеше, исемемне атап, «сез шулмы?» дип дәште. Уңай җавап алуга ук, исәнләшер өчен кулын сузды:

– Мин «Азат хатын» журналының секретаре Рәшат Гайнанов булам, – диде ул, чак кына елмая төшеп. – Вакытыгыз мөмкинчелек бирсә, биш-ун минут сөйләшеп утырыр идек, сорашасы нәрсәләр бар.

Бер-ике секунд эчендә баштан төрле уйлар өере кичеп узды. Чит илдә туып үскән, Казанга күптән түгел генә килгән кеше булганга, минем кемлегем, ни өчен бу якларда йөрүем хакында сорашулар болай да җитәрлек иде. Төрле имеш-мимешләр, кыю фаразлар белән мәгънәсез дип әйтерлек уйдырмалар да шактый таралган иде бугай. Бергә укый башлаган группадашларның кайберләре үземә дә ишеттереп торалар иде алар турында. Бигрәк тә шул вакытлардагы гадәт буенча «потенциаль антисоветчик» дип атарлык, хәзергечә әйткәндә, диссидент диярлек рухта булган бер олырак яшьтәге егет, Зыя Ситдиков (бер ярсыган чакта үз-үзенә кул салган дуамал холыклы кеше) гаҗәпләнеп тә, хәтта беркадәр гарьләнеп тә әйтә иде андый имеш-мимешләр, шикләнүләр хакында.

Күпләр өчен ул вакытта минем СССРга, бигрәк тә Казанга кайтуым беркадәр табышмак та иде бугай. Паспорт-мазар эләктерүгә үк авыл яшьләренең иң элек берәр шәһәргә китәргә, хәтта шахталарга яисә Урта Азия, Казахстан яки Себер якларына ук ычкынырга тырышулары тәмам туктамаган чор иде бит әле. Өстәвенә озак еллар дәвамында чит илләргә, чит ил кешеләренә карата ят караш, дошманлык, шикләнүчәнлек хисләре тәрбияләнгән, андый тәрбия әле бетмәгән шартларда… Ә син нәкъ шундый чорда Казанга кил, имеш… Җитмәсә, чит илдә туып үскән кеше, янәсе, «ак эмигрант калдыгы»… «Сорашучылар күп булыр, – дигән иде беркөнне икәү генә калгач әлеге Зыя сабакташ һәм кисәтеп тә куйган иде: – Сак бул, бездә бит шымчы өстенә шпион да утыра».

Моның шулай икәнлеген мин үзем дә сизә башлаган идем инде. Беркөнне, сентябрь ахырларында, ниндидер сәбәп белән мине Тел, әдәбият һәм тарих институтына чакырганнар иде. Башта телче галимнәрдән ике-өч кеше, җөмләдән профессор Латыйф Җәләй дә, минем нинди мәктәптә укуым, татар теленә кайда өйрәнүем, Кытайдагы татарларның ниндирәк телдә сөйләшүләре хакында сорашкан булдылар, аннары әңгәмә өчен икенче бүлмәгә алып керделәр. Андагы «телче» исә сүз арасында ата-бабаларымның кем булулары, нинди эш белән шөгыльләнүләре, кайсысының кайчан, кайда үлүе хакында сорашып бетергәч, Бобинский (!) дигән берәү турында төпченә башлаган иде. Минем әллә ни белмәвемне күргәч (ул чакта, чынлап та, күп нәрсәләр хакында җүнләп белми идем әле), үзе үк аңлатып бирде: «Ул – Русиянең, русларның кан дошманы булган атаклы панисламист, пантюркист, националистларның берсе. Моннан качып китеп, сез яшәгән Кульджада мәктәп ачып маташкан милләтче!» Шунда гына сүзнең Габдулла Буби хакында барганлыгын аңладым. (Соңрак ачыкланганча, жандармерия документларында мәгърифәтченең «фамилиясе» шулай Бобинский дигән вариантта да кулланылган икән.)

Бу «телче» не нигәдер башка очратырга туры килмәде миңа…

Казанга кайту дигәннән, тагын бер «вакыйга» истә ныграк сакланып калган. Матбугат йортының ишегалдында бәләкәй генә буйлы, зур күзлекле бер журналист ханым, ике-өч җөмлә белән ничек укый башлавым хакында белешкәч, турыдан ярып сорау да бирде: «Казанга ни өчен кайттыгыз соң?!»

Сорау ачуымны китерде шикелле. Шуңа күрә, әлеге «кыю фаразлар» белән имеш-мимешләрне «расларга» теләгән төсле, кырыс кына әйтеп куйдым: «Мин бит милләтче, шуның өчен кайтканмындыр!» Ханым күзләрен зуррак ачып карап алды да, артык бер сүз дә әйтмичә, читкә тайпылды. (Бары 1990 еллар уртасында гына, Австралиядән кайткач, яныма килеп, интервью бирүемне сорады.)

Дөрес, әлеге сорауның икенче вариантын да ишетергә туры килгән иде миңа. Әле генә исеме аталган, үз язмышыннан һәм илдәге тормыш шартларыннан гел канәгать булмаган сабакташым Зыя Ситдиков мәсьәләне бөтенләй башкача яңгыраткан иде: «Ни пычагыма кайттыгыз бу җүнсез илгә?! Китәргә иде башка берәр җир төбенә! Адәм шикелле яшәр идегез, ичмасам…»

Әмма шуны да әйтергә кирәк: «төп Ватанга», хәзергечә әйтсәк, «тарихи Ватанга» кайтуны дөрес санаучылар, хуплаучылар да бар иде. Аз түгел иде андыйлар…

Кыскасы, Рәшат Гайнановның биш-ун минут сорашып утыру турындагы тәкъдимен ишетүгә, бер-ике секунд эчендә үк, әйткәнемчә, баштан шундый төрле уйлар, шик-шөбһәләр кичеп өлгергән иде. Шулай да «монысы нәрсәләр турында төпченер икән әле» дигән кызыксыну белән сөйләшергә ризалыгымны биреп тә өлгергән идем.

Әлеге кечкенә фойедан сул якка борылып, тар коридор буенча дүрт-биш адым атлауга, беренче ишеккә – редакция бүлмәсенә кердек. Эш көненең ахыры булганга, бүлмәдә башка кеше юк иде.

Сөйләшүгә шик-шөбһәләр белән ризалык биргән булсам да, ул тиздән нормаль рәвештә аккан дустанә әңгәмә кыяфәтен алган иде. Моңа, ихтимал, иң элек Рәшат Гайнановның үзе белән тәфсилләбрәк таныштыруы, үзен нәрсәләр кызыксындыруы хакында ачыграк әйтүе сәбәп булгандыр. Аның ХХ гасыр башы татар культурасы, әдәбияты тарихы белән кызыксынуы, Фатих Әмирхан иҗатын өйрәнүе дә (минем искә кылт итеп «Мәхәббәтсез үрдәк баласы» төште!), күрәсең, әңгәмәне җайлы юлга кертеп җибәргәндер. Шулай ук боларга, бәлкем, аның башкалар кебек Кытайга барып чыгуның социаль-иҗтимагый, политик сәбәпләренә кереп тормавы, байлык-ярлылык хакында да кызыксынмавы, ниһаять, чит илдәге татарларга карата, кыеклап булса да, өстән карарга омтылмавы да өстәлгәндер. Ихтимал.

Рәшат аганы Голҗадагы татарларның мәктәп-мәгариф мәсьәләләре күбрәк кызыксындыра иде. Мәсәлән, нинди язу кулланылу, укытучыларның кемнәр булуы, кайда белем алулары, нинди дәреслекләрдән файдалануы һ.б. Татар мәктәбе укытучылары, үземә дәрес биргәннәре арасында да Габдулла Бубидан укыган кешеләр булуын ишеткәч, ул елмаеп кына мине бүлдерде:

– Димәк, аның тырышлыгы бушка китмәгән икән!.. Тик моның хакта башкаларга сөйләмәгез; бездә хәзергә Бубига карата тискәре мөнәсәбәт хөкем сөрә… Ә дәреслекләр нинди иде соң?

Дәреслекләрнең, нигездә, совет чорында Казанда басылган булуын, өлешчә иске китаплар да укылуын әйткәч, ул ни өчендер «монысы әйбәт икән» дип хуплап куйды. Аннары совет чоры татар язучыларыннан кемнәр күбрәк укылу хакында да сорады. Гомумән алганда, аның сораулары эшлекле дә, зыялыларга хас рәвештә әдәпле, төпле һәм конкрет та иде. Шулай ук революциягә кадәр чыккан гәзит-журналларда да Голҗа татарлары хакында шактый материаллар булуын әйтеп, минем үземә дә кайбер мәгълүматларны бирде. Һәрхәлдә, аның күп мәсьәләләрдән хәбәрдар булуы, аларны тирәнрәк аңлавы сизелеп тора иде.

Шул рәвешчә, сәгать ярым чамасы сөйләшеп утырудан соң, Рәшат Гайнанов конкрет тәкъдим дә ясады:

– Әйдәгез, Голҗа татарлары хакында берәр материал әзерләгез әле. Тарихларын, соңгы чордагы хәлләрен дә яктыртып дигәндәй. Тик артык озын булмасын иде. Озын әйбер озаграк чыга. – Минем уйланыбрак торуымны күргәч, ул: – Икеләнмәгез, – диде. – Сез язмасагыз, кем язарга тиеш аны? Безнең халыкның зур өлеше Татарстаннан читтә яши. Тик монда алар хакында аз белергә кирәк! Ике дә уйлап тормагыз – языгыз. Озакка гына сузмагыз…

Икенче көнне үк уку залының читтәге бер өстәлендә, алдыма КПСС съездлары резолюцияләреннән торган калын томнарның берсен куеп, конспект дәфтәрен дә ачкан килеш, Голҗа татарлары хакында уйлана-уйлана, «кәгазь тырный» башладым. Сөйләве җиңел булса да, язуы ул кадәр үк ансат түгел икән. Яздым, сыздым, күчердем һәм тагын сыздым, дигәндәй. Һәрхәлдә, бер атнадан соң текстны күтәреп, «Азат хатын» редакциясенә килдем.

Текст димәсәң, хәтере калыр: машинкадан соң хәреф хаталары төзәтелүдән тәмам чуарланып беткән ике-өч битле әйбер инде шунда. Татар теле һәм әдәбияты бүлегенең ул чактагы машинисткасы Асия апа – кечкенә генә буйлы, чандыр гәүдәле шадра әби – шулай өч-дүрт юлда биш-алты хата белән баса икән. Кем әйтмешли, «таудан тычкан туган» иде.

Ләкин Рәшат Гайнанов, якты чырай белән каршылап, олы бүләк кебек кулына алды әлеге текст кисәген: «Булган икән, булган икән, рәхмәт сезгә», – дип кабатлый-кабатлый, урынына барып утырды.

Башта бер мәртәбә текстка күз йөртеп чыкты. Аннары кулына каләм алып, аны төзәтә дә башлады. «Әгәр каршы булмасагыз, болай үзгәртик әле» яки «бу исемне әлегә атарга ярамастыр», «монысы турында киләчәктә язарсыз әле» дип, кайбер сүзләрне алыштырып, икенчеләрен сызып ташлап, мин язганнарны ботарлый да башлады. Әлбәттә, кайсы исемне ни өчен телгә алырга ярамаганлыгын аңлатып та бара иде.

Тел чатаклыклары да миндә шактый икән. Мәсәлән, Казахстан һәм Урта Азия якларында «мин өчен, без өчен» кебегрәк сөйләсәк, әдәби телдә «минем өчен, безнең өчен» кирәк икән…

Шул рәвешчә, мин нәрсәләр, нинди исемнәр тыелган булуы хакында да беренче мәртәбә белә башладым шикелле. Шулай ук гадәти сүзләрнең дә ниндиләре ничегрәк кулланылуы, үз телемдәге аерым кытыршылыклар хакында да уйланырлык «азык» туплана башлады ул көнне.

Һәрхәлдә, аз гына вакыт эчендә дә язу-сызу эшләренең кайбер «серләре» хакында сабак ала башладым дип әйтерлек булды. Дөрес, текстларны чын-чынлап редакцияләү кәсебенә мин күбрәк Фәрваз Миңнуллиннан өйрәндем дип әйтер идем. Әмма Рәшат Гайнанов төзәтүләренең иң беренче адымнардан икәнлеген дә онытмыйм.

Аның бер исемне төзәтүе истән чыкмый. Мин безнең тарихтагы билгеле бер мәгърифәтче исемен, аннан бер җәй дәресләр тыңлаган әниебезнең сүзләре буенча, «Закирел Кадыйрый» дип язган идем. Рәшат ага исә аны «Закир әл-Кадыйрый» дип төзәтте һәм хатаның «серләрен» дә аңлатты.

Шул рәвешчә, үзем үк шактый чуарлап китергән текст кисәге тәмам «бизәкләнеп» беткән иде. Тырыша-тырыша язганнарымның бу кадәр сызгалануыннан кәефем ярыйсы гына кырылган иде бугай, моны сизгән редакторым мине юата да башлады:

– Борчылмагыз болай төзәтүгә, башкаларның әйберләрен дә шулай төзәткәлибез инде, – диде ул һәм өстәлдәге кулъязмалардан шулай ук чуарланып беткән бер кәгазьне алып күрсәтте. – Без шуның өчен утырабыз инде монда, редакторларның бурычы шуннан гыйбарәт. Ә бу сезнең матбугат өчен беренче әйберегез, ялгышмасам. Әле шома язарга да өйрәнерсез. Һәрхәлдә, сезгә зур рәхмәт, вәгъдәдә торганыгыз өчен. Бастырырбыз монысын!

Шулай итеп, уку залында минем сызгалаган, бозган, Рәшат Гайнанов редакцияләгән-төзәткән беренче язмам, ягъни матбугатка текст әзерләүдә узган беренче тәҗрибәм һәм зурдан кубып «Голҗа татарлары» дип аталган әйберем ике-өч айдан соң, «Азат хатын» журналының 1959елгы 2 нче санында дөньяга чыкты.

Ул язманы кем ничек укыгандыр, укып ни уйлагандыр, гомумән, укучы булгандырмы – анысын ул чакта белмәдем. Дөресрәге, берәр сүз әйтүчене хәтерләмим. Шулай да бер нәрсә сизелгәндәй булды: тора-бара төрле примитив сораулар бирү кими төшкәндәй итте. Ләкин мондый үзгәрүнең икенче сәбәпләре дә булуы ихтимал. Мәсәлән, «кытай татары кайту» хәбәренең искерә баруы, күзләрнең дә «ят чырайга» күнегә төшүе…

Язмам шулай үз алдымда ук тиз генә редакцияләнеп, китәргә дә ярар дип хушлаша башлагач, редакторым тагын нәрсәләр язарга җыенуым, язылган әйберләрем дә булу-булмау турында сорашты. Шигырьләр язгалавым хакында әйткәч, аларны да китерергә кушты. (Минем Казанга 1958 елда ук килеп чыгуыма, бер әйткәнемчә, шулай шигырьләр язу белән дә мавыгуым сәбәп булган иде бит.) Китердем дә. Берничә тәрҗемә үрнәкләрен дә. Язмаларымнан ике-өчен сайлап алып, аларны да бастырырга ниятләвен белдерде Рәшат ага. Шунда ук аларның ике-өч сүзен төзәтеп тә куйды.

Ләкин ни өчендер алар басылмыйча калды. Бары үзбәк шагыйрәсе Зөлфиянең шигырьләреннән эшләнгән әйберләрем шул ук 1959 елда басылып чыккан иде.

Бу вакытта миндә кайбер эчке үзгәрешләр барлыкка килеп, гамәлдәге матур әдәбиятка, җөмләдән шигърияткә карата да күңелдә әллә нинди аңлаешсыз мөнәсәбәт урнаша башлаган иде. Суыну хисе дип әйтимме шунда. Әллә интересларның икенчерәк юнәлешкә керүе сәбәп булуы микән. Бәлки, шагыйрьлек «җененең оеткысы» шуның кадәр генә булгандыр миндә. (Һәрхәлдә, бу вакытта мин тел белеме белән күбрәк кызыксына башлаган идем.) Шуңа күрә мин махсус сорашып тормадым әлеге ике-өч әйберем хакында. Рәшат абый да алар турында, авызына су капкан кебек, башка сүз кузгатмады. Ягъни икебез дә бер-беребездән, үз-үзебездән «сер саклаган» төсле, әлеге билгесезлекне сакладык. Мин үзем исә ул чакта, хәзер дөресен әйткәндә, аларның чыкмауларын теләп йөргән кебегрәк халәттә идем.

Мондый «билгесезлекнең серләре» бик соң, кырык елдан соң гына ачылды. 90нчы елларның ахырларында бер зур җыенда «Азат хатын» журналының элекке баш мөхәррире Асия ханым Хәсәнева (сугыш вакытында чыгудан туктаган, ягъни «үлгән» басманы яңадан «тергезгән», ныклап аякка бастырган мөхтәрәм зат) белән очрашырга туры килгән иде. Исәнләшеп, хәл-әхвәл сорашкач, Асия ханым үз хәтеренең шәп икәнлеген раслаган төсле:

– Сезнең иң беренче әйберегез бездә басылган иде бит! – диде һәм сәер генә елмаеп өстәп куйды: – Ул мәкаләгез чыккач, беләсезме, мине, өлкә комитетына чакыртып алып, өстәлгә төя-төя: «Тапмадыгызмы бастырырга берәр башка нәрсә?!» – дип орышканнар иде…

Бу сүзләрне ишетүгә, кылт итеп дигәндәй, минем искә әлеге ике-өч шигырь кисәгенең серле язмышы килеп төште. Рәшат абыйның авызына су капкан кебек йөрүен дә аңладым шунда.

Әмма Асия ханымнан аны кемнәрнең шулай өстәл төеп орышуы, ягъни түбәнсетүе хакында сорашырга базмадым. Кайчандыр «серне йотуы» белән минем күңел тынычлыгын саклаган кешенең күңел ярасын яңартып тоз салырга теләмәдем бугай. Ә Рәшат абый исән булган булса, ихтимал, аңардан сораштырып карар идем.

Әлеге «Голҗа татарлары» дигән язмадан соң ике ел узгач кына, минем Чыңгыз Айтматовның «Җәмилә» повестен тәрҗемә итеп йөрүемне ишеткән РәшатГайнанов, махсус чакыртып алып, аннан берәр өзек бирүемне сорады. Шул рәвешчә, 1961 елда «Азат хатын» да «Җәмилә» повестеннан «Җыр» дигән өзек басылып чыкты.

Дөрес, ул чакта әле киң танылып өлгермәгән ЧыңгызАйтматов әсәреннән алынган өзеккә (ихтимал, тәрҗемәгә) карата редакциядә беркадәр шөбһә, бәхәс тә туган иде бугай. Рәшат абый мыгырданган кебек кенә борчулы кыяфәт белән шуны сиздерде. Шул форсатны гына көтеп торган кебек, мин портфелемнән атаклы француз әдибе, халыкара абруйлы коммунист Луи Арагонның «Җәмилә»гә багышланып, «Мәхәббәт хакында дөньядагы иң гүзәл бәян» («Самая прекрасная на свете повесть о любви») дип аталган мәкаләсен чыгарып бирдем. Аңа бер күз йөртеп чыгу белән, Рәшат абыйның йөзләре яктырып китте: «Шәп булды бу!» – дип көлеп тә җибәрде. Хәзер уйлап карасам, әлеге бәхәскә кайчандыр «өстәлгә төя-төя» орышу да сәбәп булганга охшый…

Моннан соң күп елларга кадәр «Азат хатын» белән элемтәләр өзелеп торды диярлек. Беркадәр вакыттан соң Рәшат Гайнанов та аннан киткән, минем әдәби-гыйльми интересларым да шактый үзгәргән иде. Шулай да Рәшат абыйның үзе белән шәхсән самими мөнәсәбәтләр өзелмәде. Очрашкан чакта ихлас сөенеп кул кысыштык, әңгәмәләшеп тә алгалый идек. Шулай бер-беребезгә карата изге теләктә кала килдек. Шул ук вакытта безнең арада билгеле бер дистанция дә сакланды – яшь ягыннан аерма булуның нәтиҗәседер, күрәсең. Без әллә ни артык якынлашмадык дип әйтүем.

Мине иң кызыксындырган, хәтта сокландырган нәрсә ул – Рәшат Гайнановның ХХ гасыр башы татарларының алтын чоры тарихы буенча гаҗәеп киң колачлы, искитәрлек тирән белеме иде. Аның тырышлыгы белән кайбер «онытылган», дөресрәге, махсус рәвештә оныттырылган исемнәрнең кайтарылуы, Газиз Гобәйдуллин, Нәҗип Думави ише күренекле әдипләрнең җыентыклары чыгарылу яңа чор әдәби фикеребезгә сизелерлек өлеш булды. Фатих Әмирхан иҗаты да аның тарафыннан эзлекле рәвештә өйрәнелә иде. Габдулла Тукай, Галимҗан Ибраһимовларның гыйльми югарылыкта эшләнгән томнары чыгуда да аның өлеше зур икәнлеге һәммәбезгә мәгълүм иде. Хәтта моны танырга теләмәгән хөсет кешеләр өчен дә.