Текст книги "Афсун"

КНУТ ҲАМСУН
(1859–1952)
НОРВЕГИЯ

Норвег адабиётининг энг машҳур вакили Кнут Ҳамсун 1859 йил 4 августда туғилган. Адиб ижодини шеъриятдан бошлаган. Бироқ 1890 йилда у ёзган «Очлик» романи адибга фақат Норвегияда эмас, ундан ташқарида ҳам катта шуҳрат олиб келган. Ҳамсуннинг ижодида «Пан», «Виктория», «Мистериялар», «Тентак», «Август», «Ҳалқа туташади», «Ўт босган сўқмоқлар» каби асарлари уни ўқувчиларнинг севимли адиблари сафига қўшади. «Ер мевалари» ёзувчи ижодий фаолиятининг энг юқори чўққиси бўлиб, айнан шу асари учун у 1920 йилда Нобель мукофотига лойиқ кўрилган. Ёзувчи 1952 йил оламдан кўз юмган.

Рус тилидан Рустам ЖАББОРОВ таржимаси
ЗАКХЕЙ

Саҳро қўйнида теран сукунат ҳукмрон.

Бир неча мил масофада на уй, на дов-дарахт бор. Фақат олислардан лалми буғдойзорлар, яшил ўтлоқлар сал-пал кўзга ташланади. Яна узоқдан ўт ўраётган одамлар ва отлар пашшадек бўлиб кўринади. Фақат атрофдан чигирткаларнинг чириллаши эшитилади, холос. Баъзан шамол ҳув тепаликлардан ўрим машиналарнинг шовқинини қулоққа келтириб уради.

Бу Биллиборининг фермаси. У олис Ғарбда, ташқи оламдан узилиб қолган ягона ферма, ундан саҳродаги энг яқин шаҳаргача бир неча кун пиёда йўл босишга тўғри келади.

Узоқдан ферманинг уйлари бепоён буғдойзорлардан бош чиқариб турган мўъжаз чўққиларни ёдга солади.

Қишда фермада ҳеч зоғ қолмайди, бироқ баҳордан то октябрнинг охирги кунларига қадар буғдойзорда етмиш чоғли киши иш бидан машғул бўлади. Уч киши ошхонада: ошпаз ва унинг икки ёрдамчиси. Отхонада эса отлардан ташқари йигирмата эшак бор, холос. Биллибори фермасида биттаям аёл зотини учратмайсиз.

Қуёш фаренгейт бўйича 102 даражада55
  Фаренгейт – АҚШда ҳарорат ўлчов бирлиги, немис олими Габриэль Фаренгейт шарафига номланган. Фаренгейт бўйича 102 даража Цельсий шкаласи бўйича тахминан 37 даражага тенг.


[Закрыть] қиздиради. Осмон ва ер жазирамадан қовжирайди, қилт этган шабада йўқ. Қуёш қизиб турган тандирнинг ўзгинаси.

Атрофдаги уйлар ҳам жимжит. Фақат ошхона вазифасини ўтовчи эски, усти ёпиқ бостирмадан доимий юмушларга киришиб кетган ошпаз ва ёрдамчиларининг ғўнғир-ғўнғири қулоққа чалинади. Улар ўчоққа хас-хашак ёқишган, мўридан чиқаётган тутун аралаш учқунлар осмонга ўрлайди.

Овқат пишиши билан уни катта рух қозонларда арава билан ҳовлига олиб тушишади. Кейин араваларни эшакларга қўшиб, овқатни буғдойзорга олиб боришади. Ҳарбийларга ўхшаб кетадиган, семиз, оқсоч ирланд ошпаз ярим-яланғоч ҳолатда қўли-қўлига тегмай ишлайди. Унинг юзи тўтиқушни эслатгани учун ҳамма уни «Полли» деб чақиради.

Ошпаз илгари жанубдаги портлардан бирида аскарликни ўтаган. У адабиётга қизиқади, ўқишни билади. Шунинг у ўзи билан қўшиқлар тўплами ва қайсидир газетанинг эски сонини ўзи билан олиб келган. Бу бойлигини у ҳеч кимга раво кўрмайди, фақат бўш вақтида қўлга олиш учун уни ошхонада, ўз жавонида сақлайди. Ошпаз баъзида мутолаага чандон берилади.

Унинг бир шўринг қурғур ҳамюрти бор. Оти Закхей. Аллақачон кўздан қолган бўлса-да, бир куни шу газеталар унинг қўлига тушиб қолди. Закхейга оддий китобни тавсия қилиш бефойда, унинг хира кўзлари саҳифалардаги майда ҳарфларни илғашдан ожиз. У фақат ошпазнинг газетасида, йирик ҳарфларда босилган эълонларни ўқишга қизиқади.

Бироқ ошпаз буни кўриши билан Закхейнинг қўлидан газетани юлиб олди. Шунда бу икки кимсанинг орасида жуда кескин ва кулгили баҳс бошланди.

Ошпаз Закхейни «қораялоқ ит» деб атади. У Закхейнинг тумшуғи тагида бармоқларини шақирлатиб «ўзи умрингда бирорта аскарни кўрганмисан, ҳарбий истеҳкомлар қанақа қурилишини биласанми?» деб сўради. Билмайди-да! Унда ҳаддини билсин! Ҳа, ҳаддидан ошмасин! Ўзи бир ойда қанча пул ишлайди? Балки Вашингтонда шахсий уйи ҳам бордир? Ё сигири болалабдими?

Закхей унинг таъналарига ҳеч қандай жавоб қайтармади. Фақат тушликда овқатни чала пиширишию пудинг хамиридан пашша чиқишини эслатди, холос.

– Ма, ол, шу савил газетанг билан қўшмозор бўл! – деди «чирт» этказиб тупураркан.

Закхей – ҳалол одам. Газетани ўқиган бўлсаям, уни еб қўймади, бус-бутун қайтарди.

– Э кўп ёнимда ўралашма, нега полга тупурасан?

Закхейнинг хира кўзлари худди пўлат соққалардек кўз косасида ғилдирайди. Ўша кундан бошлаб, ҳамюртлар орасидан ола мушук ўтди.

Овқат юкланган аравалар буғдойзорга йўл олади. Ҳар бир аравада йигирма беш кишилик овқат бор. Одамлар аравани кўришлари билан югуришади. Овқатдан қуруқ қолмаслик учун кўпчилик ўзини эшак-араваларга отади.

Ўн дақиқада ҳеч нарса қолмайди. Назоратчи эгардан тушмай, яна ҳамма ишга қайтишга ундайди. Эшак-аравалар эса фермага қайтади.

Мана, ёрдамчилари идиш-товоқларни ювиб бўлгунча ошпаз уйнинг соясида мингинчи бор ўзи билан жанубдаги қалъадан олиб келган эски китобчасидаги қўшиқларини замзама қилади. Айни шу дамда Полли яна ўзини аскардек ҳис қилади.

II

Кечга яқин, ғира-ширада буғдойзордан пичан ортилган еттита арава секин ферма томон йўрғалайди. Ишчиларнинг кўпчилиги кечликни ейишдан аввал ҳовлида ювиниб олишади. Баъзилари сочларини ҳам тараб олишади.

Улар орасида турли миллат ва ирқ вакилларини, ёшларнию кексаларни, европалик ва америкаликларни, озми-кўпми, омадлию омадсизларни, ҳатто дайдиларни ҳам учратиш мумкин. Сал ўзига тўқроқлари шимининг орқа чўнтагига револьвер ҳам қистириб олган.

Одатда кечки овқат жуда тез ейилади. Дастурхон бошида ҳеч ким оғиз очмайди. Чунки ишчиларнинг аксарияти овқат пайти уларга кўз-қулоқ бўлиб турадиган назоратчидан қўрқади. Овқат еб бўлиниши билан ҳамма ухлагани тарқалади.

Бироқ Закхей бугун кўйлагини ювмоқчи бўлди. Кўйлак тердан қотиб кетган, кундузлари қуёш тиғида баданга тарашадек ботиб, ғашни келтиради.

Кеча қоронғи эди. Ҳамма ухлаётган катта бостирма остида фақат хуррак ва алаҳсираш овозлари эшитиларди.

Закхей бир қанча сув идишлар илинган ошхона девори томон юрди. Идишлардаги сувни ошпаз ёмғирли кунларда йиғиб қўйганди. Биллиборида сув жуда танқис неъмат. Бундан ташқари, сув ўта қаттиқ, оҳактошга бой бўлгани учун унда ювилган кир тез тоза бўлади.

Закхей сув идишлардан бирини олди ва кўйлагини ечиб, ювишга киришди. Тун сокин ва совуқ эди, эти жунжикди, бироқ кийимни барибир ювиш керак эди. У бироз тетиклашиш учун ҳуштак чала бошлади.

Бирдан ошпаз ошхонага кириб келди. Унинг қўлидаги чироқнинг кенг ёғдуси Закхейнинг юзини ёритиб ўтди.

У чироқни зинанинг устига қўйиб, тўғри Закхейнинг олдига келди:

– Сенга ким сув берди?

– Ўзим олдим, – деди Закхей.

– Сув меники, – бақирди Полли. – Ифлос қулвачча, сувдан фойдаланишга ким ҳуқуқ берди сенга?

Закхей эътироз билдирмади, фақат яна пудингдан чиққан пашшани эслатди, холос.

Уларнинг шовқин-сурони бостирмада ухлаётганларни ҳам уйғотиб юборди. Ўрниларидан туриб, икки жанжалкашнинг атрофини ўраб олишди ва можарони қизиқиш билан кузата бошлашди.

– Манави чўчқани қаранглар, сувимни ишлатибди, шуям инсофданми?

– Ол, сувингни, – дея сув идишни илгари сурди Закхей. – Энди менга кераги йўқ.

Ошпаз муштини дўлайтириб сўради:

– Манавини кўряпсанми?

– Ҳа, нима бу? – деди Закхей.

– Ҳозир кўрасан.

– Нима қиласан?

Бирдан кучли зарба эшитилди. Кейин жавоб зарбалари… Томошабинлар тўполонни ҳаяжон ва қизиқиш билан кузатишар, олқишлашарди.

Закхей ҳужумларга ортиқ дош беролмади.

Кичик жуссали, шабкўр ирланд ҳар қанча ғазаб отига минса-да, унинг калтабақай қўли ошпазнинг адабини беришга ожизлик қиларди. Ниҳоят у ён тарафга гандираклаб бир неча қадам юрди ва ағанаб тушди.

Ошпаз атрофдагиларга юзланди:

– Қулатдим. Баттар бўлсин! Аскарнинг кучи шунақа бўлади.

– У ўлди, шекилли, – деди кимдир. Ошпаз елка қисди.

– Ўлса ўлар, – деди бефарқлик билан.

У айни дамда оломон ўртасида ўзини қанчалик буюк, ғолиб ва қудратли ҳис этарди. У бошини кўтариб, ўзини янада улуғвор кўрсатиш учун шоирона ташбеҳлар излашга тушди:

– Уни шайтони лаиннинг инон-ихтиёрига топширгум! Ётаверсин! Нима, у америкалик Даниел Венбстермидики, келиб менга пудинг қандай пиширилишини ўргатса? Менга-я? Кимсан генераллар учун таом пиширган ошпазга-я?

Ҳамма Поллини олқишларди.

Шу пайт Закхей яна оёққа қалқди ва худди олдингидек журъат ва далда билан қичқирди:

– Қани, мард бўлсанг майдонга туш, қуёнюрак!

Оломон жунбишга келди, аммо ошпаз ҳамдард табассум билан сўз қотди:

– Бемаънилик! Бу билан олишдим нима-ю, манави чироқ билан олишдим нима!

У чироқни кўтарганча ғолибона қадамлар билан ошхонани тарк этди. Воқеа жойига зулмат чўккач, томошабинлар ҳам ётоққа йўл олишди.

Закхей кўйлагини қўлга олиб, яхшилаб сиқди ва эгнига кийиб олди. Кейин бошқаларнинг ортидан лўкиллаганча ўз тўшаги томон кетди.

III

Эртаси куни Закхей буғдойзор ўртасида ўзининг ўрим машинасига ёғ суриш билан овора эди. Бугун қуёш тафти анча юқори бўлгани учунми, унинг кўзойнаги тер томчилари билан тўлган эди.

Бирданига от нимадандир ҳуркдими, бирор ҳашарот чақдими, олдинга тортиб кетди. Закхей дод солганча сакраб ўрнидан турди. Бироздан сўнг у буғдойзор ўртасида чап қўлини ҳавода силкитиб, у ёқдан бу ёққа бориб келарди. Ундан сал нарида буғдой ўраётган ишчи отини тўхтатиб ундан сўради:

– Нима бўлди?

– Бир дақиқа тўхта, – ўтинди Закхей.

Ишчи тўхтаганида Закхей унга қон чакиллаб томаётган қўлини кўрсатди.

– Машинанинг ўроғи бармоғимни юлиб кетди. Кўзим яхши кўрмайди. Бармоғимни қидиришиб юбор.

Шериги ўтлоққа учиб тушган кесик бармоқни осонгина топди. Бармоқлар худди аллақачон жони чиққан митти жасадни эслатарди.

Закхей бармоқни кўзига яқинлаштирди:

– Ҳа, бу менинг панжам. Илтимос, бирпас шошма!

Закхей кўйлагини ечиб, ундан икки парчасини йиртиб олди. Бир парчасига бармоқни ўраб, чўнтагига солди. Иккинчиси ярадор қўлини боғлади. Кейин шеригига миннатдорчилик билдириб, яна машинага ўтирди.

У кечгача тишини тишига босди. Назоратчи ҳодисадан хабар топгач, уни қаттиқ койиди ва фермага жўнатди.

Қайтганидан сўнг Закхейнинг биринчи қилган иши кесилган бармоғини жойлаш бўлди. Спирт йўқ эди. Шу сабабли шишачага машина ёғини қуйиб, ичига бармоғини жойлади ва қопқоқни маҳкам буради. Шишани эса ёғоч каравот ва сомон тўлдирилган тўшагининг орасига яширди.

У бир ҳафтада ҳам тўшакдан турмади. Қўлидаги кучли оғриқ ҳаракатланишга имкон бермасди. Кейин бу оғриқ бошига ҳам ўтди ва уни безгак тута бошлади. Шундан сўнг ўзининг нораво қисматига аччиқ кўз ёш тўкди. У ҳатто бундан бир неча йил аввал – оёғи остида мина портлаб, кўзларини жароҳатлаганда ҳам бунақа умидсизликка тушмаганди.

Ўлганнинг устига чиқиб тепгандек ошпаз Полли ҳам унинг устидан боплаб кулиш учун овқатни ўзи олиб келар ва тегажоғлик қиларди. Гарчи икки рақиб ўртасида даҳанаки жанг уч кун давом этган бўлса-да, ҳар гал Закхей тортишув сўнгида деворга ўгирилиб, тишларини ғижирлатар, ўзини бу баҳайбат кимса олдида қанчалик заиф эканидан ич-ичидан эзиларди.

Азобли кунлар ниҳоятда имиллаб ўтмоқда эди. Закхей сал ўзига келиб олгач, эшикни очиб, очиқ осмон ва бепоён саҳрони кузатиб ўтирадиган бўлди. У кўпинча буғдойзор тарафдан келаётган ўрим машиналари шовқинига қулоқ солар, хаёлан олисларда қолиб кетган отлари билан гаплашарди.

Айёр ва қитмир Полли шунда ҳам уни ҳам ўз ҳолига қўймасди. У югуриб келиб, эшикни ёпар, «ташқарида шабада эсяпти, совуқда шамоллаб қоласан», деб масхараомуз илжаярди. Закхей ўзини аранг қўлга олиб, қаватма-қават тахланган чорпоялар оралаб ўз каравотига судралиб чиқар, рақибини майиб қилиш илинжида қўлига илинган этик ёки ўтирғични рақибига ирғитарди. Аммо фалокат шунда эдики, Закхей бурнидан нарёғини кўролмас, бинобарин, у отган нарсалар ҳеч қачон нишонга тегмасди.

Еттинчи кун у ошхонада тушлик қилишини билдирди. Ошпаз эса бунга изн бермади. Шу тариқа Закхей яна ўз каравотида овқатланди. У ҳар галгидек зерикканча каравотида тамадди қилди.

Айни дамда ошхонада ҳеч ким йўқлигини у яхши биларди. Ошпаз ва ёрдамчилари ўримчиларга тушлик олиб кетишганди. Боя масхараомуз қўшиқ хиргойи қилганча чиқиб кетишганини унинг ўзи кўрганди. Закхей чорпоядан тушиб, ошхонага йўрғалади. Ошпазнинг китоб ва газетаси аввалги жойида турарди. У газетани сиқимлаб, тўшагига қайтди. Кейин кўзойнагини артганча қизиқарли эълонлар саҳифасини ҳижжалашга тутинди.

Соатлар бир-бирини қувар, вақт шиддат билан еларди. Ниҳоят, Закхей қайтиб келаётган аравалар товушини, ошпазнинг йўл-йўлакай идиш-товоқларни ювиш тўғрисида шогирдларига кўрсатма бераётганини эшитди.

Закхей ҳозир ошпаз кела солиб, кутубхонасига ўзини уриши ва ўша газетасини қўлга олишини яхши биларди. Закхей ўша заҳоти газетани сомонли тўшаги орасига тиқди. Полли бу газетани кўз қорачиғидек асрарди.

Бир дақиқа ўтди. Чорпоя томон оғир қадам товушлари яқинлашиб келарди. Закхей эса қайсар нигоҳларини шифтдан узмай ётарди.

– Бу қанақаси? Қани менинг газетам? – сўради у хонанинг ўртасида тўхтаб.

– Мен қаердан билай? – тўнғиллади Закхей.

– Уни сен олгансан, – пичирлади ошпаз унга яқинлашиб. Закхей бошини оҳиста кўтарди:

– Мен ҳеч қанақа газетани билмайман, бор йўқол! – деди жаҳл билан.

Ошпаз беморга ташланди ва тўшак остига қаради. Кейин адёлни тинтиб кўрдим. Чиндан ҳам газета йўқ эди.

– Уни сен олгансан, – деди ошпаз ўжарлик билан. Кейин ётоқдан чиқиб кетаркан, яна ортига ўгирилди:

– Сен олгансан-ку, тўғрими? Бошқа ким тегарди унга?

Закхей ич-ичидан мириқиб кулди:

– Ҳа, мен олдим. Олдим, кейин… керакли жойга ишлатвордим, ярамас чўчқа!

Шу онда ошпазнинг тўтиқушни эслатувчи юзи қип-қизил тус олди. Унинг қиёфасида ўта шафқатсиз бир ифода акс этарди.

У Закхейга қараб, пишқирди:

– Яхши, яхши! Ҳали кўрамиз!

IV

Эртаси куни момоқалдироқ гумбурлаб, челакдан қуйгандек ёмғир ёғди. Ошпазнинг сув идишлари ҳам сувга тўлиб тошди.

Шу куни кўпчилик ишчилар уйда қолишди. Баъзилари дон солинадиган қопларни ямашга ўтиришди, яна кимдир иш қуролларини кўздан кечириш, ўроқ ва пичоқларни чархлаш билан овора эдилар.

Тушлик пайти Закхей ҳам бошқалар қатори дастурхонда овқатланиш учун чорпоядан тушди. Бироқ остонада пайдо бўлган Полли унга овқатни шу ерга олиб келишини айтди. Закхей эътироз билдирди, қўли тузалиб қолгани, безгак ҳам чекингани, энди бемалол бошқалар билан бирга овқатланишини айтди

Ошпаз агар ошхонага чиқадиган бўлса, Закхейга овқат бермаслигини айтди. Кейин қўлида турган темир идишни Закхейнинг каравоти четига қўйди.

– Бугунча мана шунга қаноат қилиб турасан!

Закхей тақдирга тан берганча каравотига қайтди. Унинг шу овқатни тановул қилишдан бошқа иложи қолмаганди.

– Бугун яна қанақа бемаза овқат пиширди экан бу ярамас? – дея ғудранди у темир идишни кавлаштираркан.

– Жўжа гўшти, – деди ошпаз. У ортига буриларкан, кўзида нимадир порлагандек бўлди.

– Жўжамиш, – минғирлади Закхей. Ва шабкўр кўзлари билан овқатига синчиклаб тикилди. – Бу қанақа жўжа бўлди? Нега алдайсан?

Овқат бир икки бўлак гўшт ва соусдан иборат эди. У ноилож гўштнинг бир бўлагини оғзига солди. У чайнаётган луқманинг нима эканини даставвал билолмади. Луқма қаттиқ гўшт қопланган ингичка суякдан иборат эди. У гўштдан жиндек татиб кўргач, афтини бужмайтирди ва ҳалиги луқмани қўлига олиб, кўзларига яқинлаштирди.

– Бунақа суякни анави итнинг ўзи ғажисин! – дея гўштни ёруғга солиб кўриш учун эшик тарафга одимлади. У луқмани айлантириб кўргач, бирданига каравоти тарафга югурди. Бармоғи солиб қўйилган шишани излади. Шиша йўқолганди.

Закхей ошхонага отилиб кирди. Унинг ранги ўликникидай оқариб кетганди. Остонада туриб бақирди:

– Э, Полли, қани айт, бу нима? Бу менинг бармоғим эмасми?

Закхей гўшт парчасини ҳаммага намойишкорона кўрсатаркан, Полли стол ортида ўтирганча хахолаб куларди.

Закхей гўшт парчасини баландроқ кўтарди:

– Полли, мана, бу менинг тирноғим-ку? Ахир, бу менинг бармоғим, нима, билмайди деб ўйлаганмидинг?

Овқатланаётган ишчилар бир Закхейга, бир унга масхараомуз тикилаётган Поллига қарашарди.

– Нима бўлди? – сўради ўтирганлардан бири.

– Бу менинг бармоғим, – дерди Закхей бўғилиб. – Мен уни овқатнинг ичидан топдим. У менга ўзимнинг бармоғимни пишириб берибди. Мана тирноғиям бор.

Бутун стол атрофидагилар гуриллаб кулиб юборишди. Атрофда ғала-ғовур аралаш қаҳқаҳа тўхтамасди.

– Нима бўпти? У сенинг бармоғингни пишириб, ўзингга едирдими? Ҳа, ҳа, аллақачон бир четини узиб ебсан-ку?

– Кўзим яхши кўрмайди, – йиғламсиради Закхей. – Мен билмовдим… Хаёлимгаям келмаганди.

Кейин у ортига бурилиб чиқиб кетди. Назоратчи амаллаб ғала-ғовурни тинчитди ва ошпазга юзланди:

– Полли, сен унинг бармоғи қолган гўштларга қўшиб пиширдингми?

– Йўқ, – деди Полли. – Жинни бўлибманми? Нима деб ўйлаяпсиз? Мен уни алоҳида идишда қайнатганман!

Пиширилган бармоқ воқеаси куни билан ишчиларнинг хушчақчақ суҳбати мавзусига айланди. Ҳамма Закхейнинг устидан кулар, мазах қилар, уни телбага чиқаришар, ошпаз эса ўзининг бу ғалабасидан сархуш эди.

Закхей эса йўқолиб қолди.

У буғдойзор томон кетганди. Ёмғир ҳамон тўхтамаганди. Қочишга жой йўқ. Закхей эса ҳамон илгарилаб борарди. Унинг ярадор қўли боғланган, Закхей имкон борича уни ёмғирдан пана қилишга уринарди. Ўзи эса жиққа ивиганди. У ҳамон илгарилаб борарди.

Қоронғи туша бошлаганда у тўхтади. Чақмоқнинг ёруғида соатига қаради ва келган йўли билан ортига қайтди. У буғдойзор оралаб, оғир, ўйчан қадамлар билан кетиб борарди. Соат саккизларда у фермага кириб келди.

Атроф зим-зиё эди. Ошхонада ишчилар кечки овқат учун тўпланишганди. Улар орасидан ошпазнинг кўтаринки, шодон овози бот-бот эшитилиб туради.

Кейин у отхона томон юрди, хавфсиз жойга ўрнашиб олгач, қоронғиликка диққат билан тикилди. Ҳатто чигирткалар ҳам доимий қўшиғини тўхтатган, борлиққа сукунат чўккан, фақат аҳён-аҳёнда ёмғир томчилари бу жимликни бузар, олислардан чақнаган яшин ёғдуси заррин буғдойзорларни сийпалаб ўтарди.

Ишчиларнинг овозидан тамаддини тугатиб, ётоққа қайтишаётганини англаш мумкин эди. Улар ёмғирда ивимаслик учун тезроқ қадам босишар ва инжиқ об-ҳавони сўкишарди. Закхей яна бир соат овоз чиқармай турди ва ошхонага йўл олди.

Ошхона ёп-ёруғ эди, кимдир хотиржам кириб келганини кўрди.

– Хайрли тун, – деди Закхей.

Ошпаз ажабланиб, унга тикилди ва тилга кирди:

– Бугун сенга овқат йўқ!

– Майли, – деди Закхей. – Унақада менга бир бўлак совун бер, Полли! Кеча кийимимни яхшилаб ювмаган эканман.

– Фақат менинг сувимда ювмайсан.

– Сенинг сувингда юваман. Мана шу идиш сеникими?

– Яхшиси, бас қил!

– Совун берасанми? – сўради Закхей.

– Совун бераман, – бақирди Полли. – Лекин бу ердан йўқоласан!

Закхей чиқиб кетди. У деворга осиғлиқ сув идишлардан бирини олиб, уни айнан ошхона дераза олдига қўйди. Кейин қўлини тиқиб сувни шалоплата бошлади. Шу заҳоти ошпаз ҳовлига чиқиб келди.

– Нима қиляпсан? – сўради у Закхейнинг тепасига бориб.

– Ҳеч нарса! Кийимимни ювяпман!

– Менинг сувимдами?

– Ҳа!

Ошпаз сувнинг ўзиники эканига ишонч ҳосил қилиш учун бошини сув идиш томонга эгди. Шунда Закхей яраланган қўлининг боғлови орасида револьверни олиб, ошпазнинг чаккасига тиради ва тепкини босди…

V

Закхей қоқ ярим тунда ётиш учун бостирмага кирганида шерикларидан бир-иккитаси уйғониб кетди ва шу пайтгача ҳовлида нима қилганини сўрашди.

– Ҳеч нарса, – деди Закхей. – Шунчаки… Поллини отиб ўлдирдим.

Шериклар ётган жойларидан туриб, каравот четига тисарилишди:

– Сен уни ростдан отдингми?

– Ҳа.

– Жин урсин! Шу етмай турувди. Қаеридан отдинг?

– Калласидан! Чаккасига тираб тепкини босдим, нариги чаккасидан чиқиб кетди.

– Ол-а! Ўлигини нима қилдинг?

– Буғдойзорнинг ғарбий томонида, қўлига газетасини ҳам тутқазиб қўйдим.

– Йўғ-е, ростдан шунақа қилдингми?

Шериклари ниҳоятда жойларига ётишди. Бир дақиқа ўтиб, кимдир сўради:

– У дарров ўлдими?

– Ҳа, – деди Закхей, – дарров десаям бўлади. Ўқ бош чаноғини тешиб ўтди.

– Ҳа, ўқнинг нишонга теккани шу, – деди шерикларидан бири. – Ўқ мияни тешиб ўтса, ўша заҳоти ўлади одам.

Бутун бостирмага жимлик чўкди. Ҳамма ухлаганди.

Назоратчи кўп ўтмай, ошпазнинг ёрдамчиларидан бирини унинг ўрнига тайинлади. Шогирд баҳордан бери анча нарсани ўрганиб, қўли келишиб қолганди. Бугун у устозининг ўрнини эгаллади. У Поллининг ўлимидан жуда хурсанд эди. Ахир, энди у бош ошпаз-да!

То ўрим тугагунча ҳаммаси бир маромда кечди. Поллини ҳам энди ҳеч ким эсламай қўйди. Шўрликнинг жасади буғдойзорнинг аллақайси пучмоғида кўмилганди. Начора, бўлар иш бўлди!

Октябрь келиши билан ишчилар хайрлашув зиёфатини ташкил қилиш ва кейин ҳар томонга тарқалиш мақсадида Биллиборидан энг яқин шаҳарчага жўнаб кетишди. Айни дамда улар бир-бири билан апоқ-чапоқ бўлиб қолишганди. Улар бир-бирини қучоқлаб, хайр-хўш қилишарди.

– Сен қаерга борасан, Закхей? – сўради кимдир.

– Сал узоқроққа, Ғарбга! – деди Закхей. – Балки Вайомингга борарман? Қишда яна ўрмонга бораман, дарахт кесишга!

– Ҳа, унда яна кўришарканмиз, омон бўл, Закхей! Оқ йўл!

Шериклар янкилар ўлкасининг турфа хил бепоён манзиллари бўйлаб тарқалишди. Закхей Вайомингга йўл олди.

Саҳро эса аввалгидек чексиз уммон мисол чайқаларди. Унинг тепасида октябрь қуёши ўзининг игнадек ўткир нурларини аямай сочарди…