Текст книги "Электрон бола, ёвуз малика ва биз"

2-ҚИСМ

БИНОМ – МАТЕМАТИКЛАР ЮРТИ. ЎЗГА САЙЁРАДАГИ ҒАРОЙИБ САРГУЗАШТЛАР

Ўзга сайёраликларнинг учиб келгани бутун «Илмус» сайёрасини ҳаяжонлантириб юборди. Бундай оламшумул воқеа ҳар ўн-ўн беш йилда бир такрорланар, бутун сайёрада ҳақиқий байрам бўлиб кетарди. Шундай пайтда уларнинг талаш бўлишини айтмайсизми?! Ҳар бир фан мамлакати ўзга сайёраликлар билан яқиндан танишишни, ўз ютуқлари билан ўртоқлашишни хоҳларди.

Бироқ бу гал ундай бўлмади. Чунки қўшни мамлакат физиклар давлатини Ёвуз малика эгаллаб олганидан бери ҳамма кунни таҳликада ўтказар, мамлакат чегаралари тақатақ беркилганди.

Ёвуз малика жоҳил Тўққизинчининг қизи бўлиб, сайёранинг нариги ярим шарига ҳокимлик қиларди. У жуда жоҳил, қора ниятли аёл эди. Малика бутун сайёра ўз измида бўлишини, барча олимлар унга хизмат қилишини истарди. Отаси болалигидан илм ҳокимият ва тожтахтнинг душмани деб ўгит берар, фан ривожининг зарарли оқибатлари ҳақида кўп гапирарди. Уларни ёмон кўришининг асосий сабаби бу эмасди. Маликанинг назарида фан мамлакатлари уларни қолоқ деб ерга ураётганга, ҳар бир фан ютуғи эса унинг мағлубиятини, ночорлигини тасдиқлаб кўрсатаётганга ўхшарди. Ҳақиқатан, фан мамлакатлари ундан етти баробар қудратли эди. У буни тушунар, шунинг учун доимо хавфда яшарди. Малика агар урушни мен бошламасам, улар менга қарши бошлайдилар, деб ўйларди.

Ниҳоят, ҳокимият, бойликни деб, таҳликада яшаш маликанинг жонига тегди. Катта тайёргарликлардан сўнг у фан мамлакатларига қарши юриш бошлади. Унинг биринчи зарбасига физиклар дуч келишди. У пайтда мам-лакат чегараси умуман қўриқланмасди. Улар уруш деган нарсани, одамлар бир парча ер учун бир-бирларини ўлдиришлари мумкинлигини хаёлларига ҳам келтира олмасдилар. Физиклар қандай жанг қилишни билишмасди.

Зеро, бошланган уруш «Илмус» тарихида биринчиси эди. Шунинг учун шафқатсизлик ва жаҳолат қаршисида илм-у маърифат ҳимоясиз қолди. Ғалабадан сармаст Малика қутуриб кетган, у йиллар, асрлар мобайнида авлодлар юрагида доғ бўлиб келган қасоснинг ҳаммасини физиклардан олди, десак муболаға бўлмас! Ёвуз малика бу халқни ёппасига қириб ташлашга аҳд қилди. Лекин уддасидан чиқолмади. У катталар билан овора бўлиб, болаларни унутганди. Электрод бошлиқ мингга яқин бола Антифизика саҳросига қочиб улгурганди. Бу пайтда улар ўртасида ички кураш кетмоқда эди. Сайёра аҳлининг бутун диққат-эътибори шу жанг тафсилотларига қаратилган, ўзлари ҳам жангга ҳозирланмоқда эдилар.

Истибдод қилинган мамлакат ҳар томондан қаттиқ қўриқлангани учун уларга ёрдам беришнинг сира иложиси бўлмади.

Хуллас, биномликлар (Математика давлати) сайёра томон қандайдир номаълум жисм учиб келаётганини аллақачон пайқашганди. Айниқса, кеманинг пала-партиш бошқарилаётгани аҳолини қаттиқ ташвишлантираётганди.

Мана, номаълум кеманинг улар ерида портлаши ҳам мамлакатда ҳар хил шов-шувга, турли ваҳимали формулаларнинг тарқалишига сабаб бўлди.

Болалар парашутда тушган зонага Куб суворийлар қўриқчи қилиб тайинланди. Улар зонага фақат рухсатномаси бор одам, йўғ-е, фигураларни қўйишар, қолганлар эса худди ёш боладай суворийларни ўраб олиб нуқул саволга тутишарди.

– Қанақа маҳлуқлар экан?

– Маликага тегишли одамлардан эмасмикан?

– Кўринишлари қанақа?

Куб суворийларнинг бири бошидаги антеннасини тўғрилаб қўйди-да, панжарага ёпишиб олиб, шовқин кўтараётган турли хилдаги ҳандасавий шаклларга11
  Ҳандасавий шакллар (геометрик фигуралар) – Бином аҳолиси


[Закрыть] қаради.

– Жим бўларсизларми-йўқми? Қани панжарадан ўн метр нари айрилинглар-чи22
  Айрилмоқ – биномликлар тилидан ўзбекчага ўгирилганда «сирилмоқ» деган маънони билдиради (муаллиф).


[Закрыть], ҳозир марказдан келишлари керак.

Орадан бир дақиқа ҳам ўтмай баҳайбат, қора рангдаги япалоқ машина дарвоза олдига келиб тўхтади. Унинг ичидан баланд бўйли бир фигура тушиб, Куб суворийга алланималар деди. Шундан кейин панжара дарвоза шарақлаб очилди-да, япалоқ машина ичкарига йўл олди. Машина кўздан ғойиб бўлгач, фигуралар яна дув этиб панжарага ёпирилишди.

Машина муҳофаза чизиғида, яъни ўзга сайёраликлар турган жойдан юз метрча нарига келиб тўхтади. Унинг ичидан қандайдир узун ридо кийиб олган ўн чоғли шакл тушди ва улар турли кўринишдаги асбобларга симларни улаб, ўрната бошлашди.

Чапроққа, чапроққа, – деди пружина сочларига анча оқ оралаб қолган биномлик, – аввал чапдагисини текширамиз!

Лога33
  Лога – логарифм.


[Закрыть] қаёққа кетяпсан, яқинлаша кўрма уларга! Орқангга қайт, – бақирди яна ўша оқ сочли.

Улар телерентген асбобини ҳушсиз ётган Шодмонга йўналтиришди. У кабинада қандай ҳолатда ўтирган бўлса, ҳамон шундай ўтирар, креслоси ён томонга оғиб қолган, боши қуйи эгилган, узун қўллари икки томонда шалпайиб ётарди. Кранда тасвир пайдо бўлиши билан биномликлар Шодмоннинг тана тузилишини қизиқиб томоша қила бошлашди. Бирдан оқ сочли биномликнинг юзлари оқариб кетди. Лекин буни ҳеч кимга сездирмади. Болаларнинг тана тузилиши қаери биландир маликанинг одамларига ўхшаб кетар, уларнинг суратини яқинда марказга борганида кўрганди. Демак, уларни қаттиқ текширувдан ўтказиш керак. Оқ сочли биномлик ўзга сайёраликларни эҳтиёткорлик билан машинага олиб чиқишни буюрди.

– Қолган тиббий текширув ўзимизнинг тажрибахонада Гаос44
  Тенгламаларни системали ечиш усули, яни бемор аъзоларининг ҳаммасини бир пайтда текшириш йўли.


[Закрыть] усули бўйича ўтказилади!

Биномликлар болаларни Тиббий тажрибахонанинг энг шинам хоналаридан бирига жойлаштиришди. Хона юмалоқ шаклда қурилган бўлиб, жуда нафис, яшил аралаш зангори тусга бўялган, одам бўйи келадиган ёйсимон дераза ойнаси ҳам шу рангда эди. Айниқса, ёруғ тушганида хона ўша нафис рангга чолғаниб кетгандай бўларди.

Силиндр шаклидаги, шаффоф моддадан ишланган қувур кароват вазифасини ўтар, унга ингичка-йўғон, турли хил шаклдаги найлар, резина ичаклар уланганди. Силиндр кароватнинг қопқоғи автоматик равишда очиларди.

Хонанинг ўртасига юмшоқ, гулдор гиламча тўшалган, чор-атрофга жисмоний машқлар учун мўлжалланган катта-кичик турниклар, пружинасимон асбоблар ўрнатилганди.

Хона тўри гулзор бўлиб, у ернинг икки чеккасида қаймоқ ранг тухумсимон шаклдаги юмшоқ ўриндиқлар савлат тўкиб турарди.

Биномлик таърифи бўйича бемор Икки икс ҳали ҳам ҳушсиз ётарди. Болаларнинг қўлларидан тортиб, бошларигача ҳар хил симлар билан ўраб ташланган, оғизларига эса иккита шиша най тиқиб қўйилганди. Қўшни хона тиббий ҳисоблаш хонаси бўлиб, чор-атрофи телеэкрандан иборат эди.крандаги ҳар хил ҳисоб ва чизмалардан шундоққина беморлар ҳолатини уқиб олса бўларди.

Биномликларнинг тезкор даволаш усуллари туфайли ерликлар уч кун деганда кўзларини очишди…

* * *

Ўзга сайёраликлар Логага жуда ёқиб қолган эдилар. Лога уларни биздан ҳам ақлли бўлишса керак, деб ўйларди. Ҳар кунгидек бугун ҳам у тиббий тажрибахонага отланди. Лога ўзи юрар сариқ йўлкачадан у ерга олиб борадиган кўк йўлкага чаққонлик билан ўтиб олди.

Тиббий кўрик лабораторияси турли хил ҳандасавий шакллар билан гавжум. Худди ўзга сайёраликлар деразадан мўралаб қоладигандай, иккинчи қаватдаги юмалоқ деразага тикилиб туришибди. Лога ўз йўлида учраган Трапетсия, Паралеллепипед, Конус, Силиндр шаклидаги ҳар хил фигураларни туртиб-суртиб олдинга ўтди. Доим жиддий юрадиган, ҳаммага шубҳа билан қарайдиган Куб суворийга рухсатномасини кўрсатди:

– Йўқ, йўқ, ҳозир бунақа рухсатнома ўтмайди, эскириб қолибди, «а² + б²», вой-бўў, жуда эски!..

Нимаси эски, мамлакатимизда бу формулани ўзгартирадиган азамат чиқмади-ку, ҳали. Ахир мен журналистман, – жон куйдириб гапирди Лога.

Eски дегандан кейин эски-да, нима қиласан керакмас сонни55
  Гапни демоқчи (муаллиф)


[Закрыть] кўпайтириб.

Лога янги рухсатнома топгунча тоза овора бўлди. Рухсатномани баланд кўтарганча яна фигураларни ёриб олдинга ўтди ва уни Куб суворийга кўрсатди. Ҳамма ҳавас билан Логага қараб турарди.

– Яшасин, бор экансиз-ку, оғайни. Аксиомаларни жуда яхши кўраман-да! Исбот талаб қилмайди, исбот. Шундоқ ҳам ишониш мумкин. Лога норози қиёфада Куб суворийга қаради-ю, индамай ичкарига кириб кетди.

«Нима қилса ҳам кубда, ўзини катта тутади. Миллион хил хоссаси бор. Перпендикуляр томонлар, параллел тўғри чизиқлар, ҳаммаси унда, шунга кеккаяди-да», деб қўйди ичида Лога.

У узун, ойнаванд дахлиздан ўнгга бурилиб, эшикни очди. Лабораторияда ҳеч ким кўринмади. Кейин мажлислар залига ўтди-да, эшикни қия очиб, ичкарига мўралади.

Президиумда мамлакат подшоси Пирамид Тўғричизиқович, Арифметикахоним ва яна бир қанча обрўли кишилар ўтиришар, тиббий аниқлаш тажрибахонаси бошлиғи ўзга сайёраликлар соғлиғи ҳақида маълумот бераётганди.

Лога бўш ўриндиқлардан бирига аста ўтириб олдида, қогоз, қалам олиб, алланималарни қитирлатиб ёза бошлади.

– Ҳозир беморларнинг аҳволи анча яхшиланиб қолди. Яқинда туриб юришга рухсат берамиз. Шунинг учун кейинги муносабатимизни аниқлаб олишимиз керак. Бу масалани қандай ҳал қилиш мумкин, Пирамид Тўғричизиқович?

Подшоҳ бошидаги учбурчак тожини тўғрилади-да, салмоқланиб ўрнидан турди ва лавозимига ярашмайдиган майин овозда сўзлай бошлади. Математикларга хос хусусият қисқа ва аниқ сўзлаш. Шунинг учун ҳам Пирамид Тўғричизиқович гапни чўзиб ўтирмади.

– Авваламбор бу икки икснинг шахсини аниқлаш лозим. Нима мақсадда келишган? Балки уларга ёрдам керакдир? Балки улар Ёвуз малика томонидан юборилган айғоқчилардир, – деди-да бир оз жимиб қолди. – Бундай дейишимга асос ҳам бор. Ўзга сайёраликларнинг ташқи кўриниши Маликанинг одамларига ўхшаб кетади. Бунинг устига ракета ҳам физикларники! Хуллас, уларни детектор орқали текшириш керак. Таклифлар бўлса марҳамат. – Подшоҳ гапини тугатди ва жойига бориб ўтирди.

Ҳаммага бу таклиф маъқул тушди. Шу билан мажлис тугади. Лога тиббий аниқлаш лабораторияси бошлиғи билан саломлашди.

– Яна келдингми, нима ишинг бор?

– Ўша гап. Репортаж уюштирмоқчийдим.

– Лога, Лога, ҳайронманда сенга! Логарифмлар авлодидан бўлсанг ҳам мамлакатга тўғри чизиқчалик фойданг тегмайди-я. Кейин ўзимиз ҳам қандай гаплашсак экан, деб бош қотиряпмиз.

– Йўқ, деманг энди, қойилмақом репортаж бўлардида!

– Яқин кунларда текширувдан ўтказишса керак. Кейин бутунлай озод бўлишади. Ўшанда истаганча ахборот алмашаверасан.

Тиббий тажрибахонадан Лога хурсанд бўлиб чиқди, кайфи чоғлигидан ўзиюрар йўлкага ҳам ўтмай, боғ томондаги оддий йўлдан югуриб кетди. Кетаётиб у Траператсияхонимнинг қизи ёқимтойгина Квадратга бехосдан урилиб кетди.

«Вой», деганча Квадрат қизча саккиз шаклидаги кўзларини жавдиратиб унга қаради ва муғомбирона жилмайиб:

– Параллел чизиқлар ҳеч қачон кесишмас эди, шекилли ёки бу кўча қоидасини ёдингиздан чиқардингизми? – деди.

– Йўғ-е, кечирасиз, кўрмабман!

– Ҳечқиси йўқ, – деди Квадрат қиз, У Трапетсия хонимнинг қизи бўлиб, айни чоғда она бетоб ётарди. Бунда Омон билан Шодмоннинг ҳам иштироки бор эди, албатта. Квадрат қиз эса буни биларди!

– Эшитишимга қараганда ўзга сайёраликлар учиб келишган эмиш?

– Ҳа, тўғри, – тасдиқлади Лога хурсанд бўлиб.

– Тиббий лабараторияда даволашяптими, энди?

– Ҳа, ўша ерда, бугун улар тўғрисида мажлиc ҳам бўлди.

– Ўзга сайёраликларни жуда кўргим келяпти, кўришнинг ҳеч иложи борми?

Э, қаёқда, менга зўрға рухсатнома тегди.

– Муҳтарам Лога, мени ҳам олиб кирсангиз бўлмайдими?

– Бўлмайди-да, Куб суворийлар ҳеч кимни йўлатишмаяпти!

Жуда кўргим келаётганди, эссиз! – Квадрат қиз кўзларини узоқ-узоқларга тикканча маъюс тортиб қолди.

– Ҳа, айтгандай, яқинда уларни текширувдан ўтказиб, бутунлай озод қилишар эмиш, ўшанда кўрсангиз ҳам бўлаверади.

– Ростданми?! – қиз қувончдан энтикиб кетди. – Энди мендан кўрасанлар теоремани нотўғри айтишни, – деб қўйди ичида, кейин Логага раҳмат айтиб, йўлида давом этди. Лога ҳам ҳеч нарсадан шубҳаланмай, қизга ёрдам берганидан мамнун уйига жўнади. Ўзга сайёраликларга ҳамманинг қизиқиши табиий-да!

ТЕКШИРУВ

Омон билан Шодмон анча соғайиб қолишган, онда-сонда қўлларидан симларни ечиб, юмалоқ деразадан ташқарига мўралашар, лекин кўзларига ялангликдан бўлак ҳеч нима кўринмасди.

Юракни қисадиган бу сирли хона ва жиҳозлар болаларни тоза ўйлантирар, улар қаердаликларини билолмай баҳслаша-баҳслаша чарчашарди. Кейин ўзларича ўзга сайёраликлар билан бўладиган учрашувни тасаввур қилишар, тотли хаёлларга ғарқ бўлиб кетишарди.

Айрим пайтлар бу туганмас номаълумлик уларни эзиб юборар, кечгача умид билан эшикка тикилиб ётишарди. Қани энди битта-яримтаси қорасини кўрсатса!

Шундай кунларнинг бирида эшик ланг очилди-ю, хонага аллақандай ғалати шакллар кириб келса бўладими?! Шодмон бу ғалати одамларни кўрди-ю, ҳайрат билан уларга тикилганча қотиб қолди.

Уларнинг сочлари жингалак, пружинасимон, кўзлари худди саккиз сонини ётқизиб қўйганга ўхшарди. Ромб шаклидаги оғиз ва бурунлари бир оз бесўнақайроқ бўлса ҳам, юз тузилишларига жуда мос тушган эди. Бундай ғалати одамларни энди кўрган Огион дарров ўзини йўқотиб қўйди, кўзлари ола-кула бўлиб, лаби қийшая бошлади. Дўстидаги ўзгаришни сезган Шодмон уни секин туртиб қўйди. Кейин:

– Ўзингни бос, Омон, – деб шивирлади.

Биномликлар болаларни яхшилаб текширувдан ўтказишди. Кейин узилган симларни кўтариб, ўзларича бир нарсаларни маслаҳатлашиб чиқиб кетишди. Болалар эса улар кетганидан кейин ҳам анчагача чурқ этмай ўтиришди.

Орадан кўп ўтмай хонага Куб суворийлар кириб келди.

– Хуллас калом, муҳтарам шаклчалар, сизни Ҳисоблаш марказига олиб боришимиз керак, кийининглар! – Битта-иккита ўзбекча сўз қўшиб, математика тилида гапирди Куб суворий.

Омон билан Шодмон эса унинг қўлидаги кийимларни кўрибгина кийиниш кераклишни тушунишди, холос.

Улар икки Куб суворий бошчилигида битта-битта қадам ташлаб узун, мармар поллари ойнадек ярқираган даҳлиздан ўтиб, ташқарига чиқишди. Ёруғликка ўрганмаган кўзлари бир пасда лўқиллаб кетса бўладими?! Шодмон дарров юзини кафти билан тўсиб олди. Омон бўлса азбаройи қизиқиш зўрлигидан кўзларини тез-тез ишқалади-да, атрофга назар ташлади.

Зангори осмон, турли хил рангларга бўялган, чиннидай топ-тоза кўча ва осмонўпар муҳташам биноларни кўриб анграйиб қолди.

– Шодмон, қарагин, Шодмон, қарагин, – деб уни туртарди шошиб қолганидан.

Силиндр, паралеллепипед шаклидаги муҳташам би-нолар қатъий аниқлик билан қурилган эди. Бунинг устига уларнинг ҳар бирига геометрик қоида акс эттирилган ўта нозик нақшинкор чизиқлар тортилганди. Кўча ўртасидаги айлана гулзорни айтмайсизми? Гуллар шундай бир текисда ўстирилган эдики, худди биров атайлаб сиркулда чизиб қўйганга ўхшарди. Ўнг томон эса боғ эди. У ерда Омон билан Шодмон умрида кўрмаган мевалар ғарқ пишиб ётар, уларнинг ёқимли иси димоқни қитиқларди. Йўлда, ҳар қадамда турли ҳандасавий формулалар акс эттирилган шиорлар кўзга ташланар, ҳатто фаввора ҳам парабола шаклида эди. Биномликларнинг математик тилда сўзлашишлари худди доскада теоремани исбот қилаётган ўқувчини эслатарди. Шунинг учун қийинчилик билан бўлса-да, болалар уларнинг тилларини тушуна олардилар.

Омон билан Шодмон атрофни томоша қилиб кетишар, айрим нарсаларни бир-бирларига қўллари билан кўрсатишарди. Бироқ шиор-формулалардан ҳеч нарса тушунишмас, ваҳоланки, формулаларнинг шиор қилиб осиб қўйилгани уларга жуда ғалати туюларди.

Иш вақти бўлгани учун кўчада биронта ҳам биномлик кўринмас, онда-сонда ўзиюрар кўк-сариқ йўлкалардан бир-иккита шакл зинғиллаб ўтиб қолар, болалар эса уларни ҳаттоки, яхшилаб кўриб олишга ҳам улгуришмасди.

Тавба, худди кетларидан биров қувлаётгандек, чопишади-я? – деди Омон ҳайрон бўлиб.

Э, Омон, яхшир.оқ қарасанг-чи, йўлканинг ўзи юраяпти, кўрмаяпсанми? – дўстини жеркиди у.

Омон энди диққат билан йўлга назар ташлади. Ҳақиқатан, ҳар хил рангдаги йўлкалар турли томонга қараб ҳаракатланарди.

– Уҳ зўр-ку, Шодмон, мана буни техника деса бўлади, – деб юборди Омон, севинчи ичига сиғмай. Унинг ҳамма нарсага анқаявериши худди сирк томошасига келган болани эслатарди. Кўзлари қисиқ бўлса ҳам чарақлаб очилиб кетади. Тағин «ануни қара» деб қўли билан кўрсатишини айтинг. Шодмон эса «одамни шарманда қиляпсан» дегандай уни туртиб қўяди. Онда-сонда умрида бунақа уйларни кўрмаган, чиройли биноларга қараб, кўзлари тўймаётган бўлса ҳам «Тошкентда ҳам шунақа уйлар бор» деб қўяди керилиб.

Куб суворийлар ҳам болаларга мамлакатлари ёқаётганини сезиб, ўқтин-ўқтин бир-бирларига қараб мамнун жилмайиб қўйишарди.

Суворийлар қуббасимон қилиб ишланган, теваракатрофи гулзор бўлган бинонинг олдига келиб тўхташдида, болаларни юмалоқ эшикдан ичкарига бошлаб киришди.

Бинонинг ичи кенг, ёруғ эди. Бу ерда Омон билан Шодмонга тушунарсиз бўлган аллақандай машиналар кўк-қизил чироқларини ёққанча мусиқага ўхшаш ғалати товуш чиқариб ишларди. Шундай машиналар орасида пирамидасимон, ўрта бўй, бошига тож кийиб олган бир киши қоғозга кўмилиб ўтирарди. Бошидаги тожини айтмаса, бу одам умуман шоҳга ўхшамасди. Шоҳнинг кўзи суворийларга тушди-ю:

– Қўриқчиларимизга математик саломлар бўлсин! – деб ҳар иккиси билан ҳам қўл бериб кўришди.

– Мана, ўртоқ шоҳ ўзингиз айтгандек иккита икс шахсни ҳузурингизга келтирдик.

Омон икс сўзини эшитиб, қаеримиз иксга ўхшар экан, деб у ёқ-бу ёғига қараб олди. Шоҳ Омон билан Шодмонга юм-юмалоқ кўзлари билан узоқ тикилиб турди-да, деди:

– Ундай бўлса, ўртоқ суворий, бу иксларни ечиш керак! Тенгламага қўйиб, – қўшиб қўйди у.

Буйруқ ҳаммадан ҳам болаларни кўрқитиб юборди. Чунки одамни тенгламага қўйиб ечиш мумкинлигини биринчи марта эшитаётган эдилар-да!

Ҳатто Омон оғрирмикан ёки оғримасмикан деган ха-ёлга ҳам борди. Болалар Логага эътибор ҳам қилишмади. Фақат эшикдан чиқаётибгина шу томонга қараб чопиб келаётган новча бўйли йигитни кўришди. Куб суворийлардан бирининг энсаси қотди, иккинчиси «уф» тортиб:

– Яна Лога келаяпти, елимдан баттар, – деб қўйди норози оҳангда. Логанинг юзлари, қўллари оппоқ бўлиб, ҳамма ёғига чизғич излари туширилганди.

– Ерликлар билан суҳбат ўтказиш менга топширилди, иккита икс саволимга жавоб беришсин! – У шошганидан нафас ҳам ростламай гапирди ва ерликларга ўғринча кўз ташлади.

– Мумкин эмас, – деб қовоғини уйди Куб суворий, – ҳозир уларни «тенгламалар» хонасига олиб кетаяпмиз!

«Тенгламалар» хонасини эшитиб, Лога болалар қаттиқ текширувдан ўтказилишини, бу яқин орада улар билан гаплаша олмаслигини тушунди. Кейин «Хайр» деб болаларга бир-бир қараб қўйди-да, ортига қайтди.

Мана ниҳоят, болалар призма шаклида ишланган, кўк бинога етиб келишди. Куб суворийлар уларни кичкина хонага киритиб, баланд силиндр «стул»га ўтқазиб қўйишди. Кейин бош, қўл-оёқларига турли рангдаги симларни улаб, детектор мурватларини бурашди. Детектор инсондаги биотокларга таъсир этиб, иксни ечар ва шу номаълум шахс тўғрисидаги айрим маълумотларни аниқлаб бера оларди.

Шундай қилиб тут-тутлаб детектор ишлай бошлади. Икки суворий бўлса экранда тез-тез ёниб ўчаётган ахборотни зўр қизиқиш билан ўқиб борарди.

Детектор: «Қуйидаги берилган икки номаълум шахс Ер деб аталмиш сайёра одамлари бўлиб, бизнинг йил ҳисобимиз бўйича 2788 йили туғилишган. Иккисининг ҳам ёши тенг. Ҳакимов Омон: тўртбурчак шаклидаги нотекис фигура, бурчаклари ёйсимон шаклда. Узунлиги 160 сантиметр, кенглиги 20 сантиметр, оғирлиги 54 килограмм. Спорт билан шуғулланади. Мия қобиғидаги чизиқларга қараганда билим майдонига ҳеч қандай экин ва гуллар экилмаган, сувсиз чўл бўлиб ётибди. Тафаккур боғлари ҳам йўқ.

Шундай қилиб машина Шодмонни ҳам боплаб таърифлаб берди.

«Улар сайёрамизга нима мақсадда келишган?» дег… (У саволга детектор жавоб бера олмади, қитирлаб тут-тутлади-ю, унинг экранида «Бу менинг вазифамга кирмайди» деган ёзув пайдо бўлди. Икки суворий баҳслаша-баҳслаша ахийри Омон билан Шодмонга Поклик мисолини беришга аҳд қилишди. Бу математиклар еридаги оддий анъаналардан бири, холос. Шу вақтда болаларнинг қай аҳволга тушишганини бир кўрсангиз эди, иккисининг йиғлагудек ҳоли бор. Ёмғирдан қочиб, қорга тутилишганини айтмайсизми?! Биномликлар уларни ҳозирча махбус бўлишгани учун полидан тортиб, шифтигача шахмат тахтачасидек, катак-катак қилиб ишланган ғалати хонага жойлаштиришди.

Бунақа хонани болалар умрларида кўришмагани учун? Оқ-қора катаклардан бошлари айланиб кетди. Боши билан юрадиган одам бўлса, пол билан шифтнинг фарқини билмасди. Шунга қарамай, хона анчагина шинам, сира қамоқхонага ўхшамасди. Шахмат пиёдаси шаклидаги дераза боғ томонга қараган. Хонанинг икки четида кароват, ўртада стол-стул, ручкадан тортиб қоғозгача, хуллас, енг шимариб мисол ечиш учун ақлдан бошқа ҳамма нарса тахт эди.

– Уфф, – деди Омон, – Ҳе, ўргилдим, ўша «Поклик мисолидан»! Бир камим мисол ишлаёлмай, дорга осилишим қолувди, мактабдагиларга айтсанг, ҳаётда ишонишмайди.

– Мен бўлсам бу ерда ҳамма нарса муҳайё, деб ўйлабман-а, хом калла! Бир ёқда қорин очиб кетяпти. Суворийни чақирсанг-чи Омон, ейишга бирон нарса сўра!

* * *

Омон эшикни аста тақиллата бошлади. Ақлли, кўзлари доимо ўйчан боқадиган, зангори кийимдаги суворий ичкарига кирди-ю, «Нима дейсизлар» дегандай Омонга қаради. Омон оғзини очиб, қорнини силаб, овқат егиси келаётганини тушунтирди. Суворий, тушундим, дегандай бош силкиб чиқиб кетди. Бир оздан сўнг патнис тўла мисол-масала олиб кирди. Овқат ўрнида яна мисолларни кўриб Омоннинг лаблари қийшайиб, ранги докадек оқариб кетди. Бундан Шодмоннинг ҳам хафсаласи пир бўлди:

Аввал ишла, кейин тишлайсан, деяпти шекилли. Ҳали булар фақат мисол-масала билан овқатланишса-я, Шодмон! Унда очдан ўлдим, деявер, – саросимага тушиб деди у.

Тоза ваҳима қилдинг-ку, сен ҳам! Унда нега ҳар хил мева дарахтлари экиб қўйишибди, гўзаллик учунми, а?!

Омон патнисдаги мисолларни бир чеккага суриб қўйди-да, поклик мисолини ечишга киришди. У қўшарайирар, жавобини эса иксларнинг ўрнига қўйиб текширар, қанча уринмасин, ҳисоби сира тўғри чиқмасди. Шунда Омон хуноб бўлиб кетар, жаҳл билан мисол ёзилган қоғозларни муштлай бошларди.

Омон бетоқатланиб, «уф» тортганида Шодмон истеҳзо билан тикилганича дўстига ўгит берар, жўрттага жиғига тегарди. Кесатиққа чидолмаган Омон ё Шодмоннинг ёқасига ёпишар, ё бўлмаса, қоғоз билан қаламни итқитиб, «ўзинг ишла бўлмаса!» деб ўтирарди. Бу гал ҳам шундай бўлди.

Шодмон индамай мисолни қайта ишлай бошлади. Мактабда Саида «Бадиий адабиётда ҳам масала, мисол бўлади», деб юрганини эслади. Ҳаётда ҳам одамнинг яхши-ёмонлигини фарқлаш учун «Поклик формуласига солиб кўриш керак, деганди.

– Бекор айтибсан, унақа формула йўқ, ҳаммасини ўзинг тўқигансан, – дерди Омон.

Саида эса, танаффусда ҳам барчани эътиборини ўзига қаратиб:

– Азиз синфдошлар, яқинда мактабни битириб, мустақил ҳаётга қадам қўямиз. Ўшанда Нютон биноми балки, эсингиздан чиқар, аммо Поклик формуласини унутмасангиз бахтингизни топасиз, – дерди ва доскага бир нималарни чизиб, тушунтирарди.

Бунга бировнинг энсаси қотар, биров лоқайд оғзини кападек очиб эснар, кимдир балки ачинарди.

Б – бахтли одам, – деб ёзарди у. П – поклик. Д – дангасалик ва ҳоказо.

– Қаранглар! – дерди Саида ва ўзича қандайдир формулани ёзарди:

Б (бахтли одам) = П (поклик).

П (поклик) = А (ақллилик) + С (софдиллик) + К (камтаринлик) + И (инсонпарварлик) + Й (яхшилик).

– Аския экан-да! – деб масхара қилган эди Омон ҳарфлар йиғиндисига ишора қилиб.

Саида бўш келмас. Оҳангдор овозда фикрини давом эттирарди:

– Бу кимгадир аския, кимгадир бахт калити. Шуларни эслаб, Шодмон хотирида қолганича ёзишга уриниб кўрди, аммо айирув қаерда-ю, қўшув қаердалигини эслолмади.

– Омон, олдин қўшармиди ёки айирармиди? – деб сўради Шодмон бир оздан сўнг.

Кетма-кет қилавер, галма-галдан. Менимча, айиришдан аввал кўпайтириш керак. Бизнесда ҳам шундай қоида бор. Айтганча, кеча биз ҳақимизда гапиришди. Математиканинг йўлига тўсқинлик қиладиган фигураларни, яъни бизни, бўлишдаги кераксиз ноллардек қисқартириб ташлаш керак, дейишди.

– Нима? Нима, дейишди?

– Қисқартириб! – қўлини бўйнига қўйиб қўрсатди у.

– Вой-бўў, оғайниларингнинг тилини анча ўрганиб қолибсанми, а?

– Наилож, радиоси ҳар куни қулоғингнинг тагида вариллаб гапиравергандан кейин, хоҳламасанг ҳам миянгга ўрнашиб қоларкан-да! – деди Омон ҳазин товушда. Кейин «Бир оз мазам қочяпти, озгина ухлаб олай», деб кароватга чўзтслди.

Шодмон яна столга мук тушиб, мисол ишлашга киришди. Бирдан у ҳам ўзини ёмон ҳис қила бошлади. Кўз ўнги қоронғилашиб, боши гир-гир айланди-да, қароват, стол-стул – ҳаммаси айқаш-уйқаш бўлиб кетди. Кейин «гурс» этиб полга йиқилди.