Текст книги "Электрон бола, ёвуз малика ва биз"

ОМОНГА ҚАРШИ ҚЎЗҒОЛОН

Субҳидам. Айниқса, биномнинг тонги жуда ўзгача. Офтоб чор атрофга саҳийлик билан нур тарайди. Табиат гўзаллиги олам қонуниятлари билан уйғунлашиб, ўзгача манзара кашф этади. Шундоққина кўз ўнгингизда геометриянинг текислик қонун-қоидалари намоён бўлиб, алмашина бошлайди. Ҳамма ёқни қушларнинг сайроғи-ю. тараққиёт шовқинлари босади.

Тонг фақатгина табиат ҳодисаси бўлиб қолмай, у одамларни ғафлат уйқусидан уйғотувчи, фалак гардишини янада олға интилтирувчи, одамларни яшашга, ҳаёт ва ижод гаштини суришга чорловчи бир бонгдир.

Омон ҳам қушларнинг сайроғидан эрта уйғонган. Руҳияти жуда тунд, юмалоқ деразадан ташқарига маъюс тикилиб ётарди. У биномнинг тонгини улар каби севинч билан қаршилай олмас, уйни, ўртоқларини жуда соғинганди. Биномликлар каби тонг унга ҳеч қандай илҳом бахш этмас, қаҳрамонлик кўрсатишга ҳам чорламас эди. Эрта туриш унинг учун оғир бир жазо. Азалдан шундай. Эрта туриш бир бахтсизлик бўлса, Омон учун мактабга бориш яна бир фожиа эди. Уйда ҳам онаси шўрлик неча марта жавраганидан кейин зўрға турарди. Шунда ҳам худди бунга онаси айбдордек Салтанат холага зарда қиларди.нди-чи, энди, кимга ҳам зарда қилиб, аламидан чиқади, қачон-ки паралеллепипедсимон кароватнииг ўзи будилник бўлса?! Вақтида турмай кўринг-чи, чунонам кўтариб туриб отадики, одам бўлиб туғилганингизга пушаймон бўласиз. Лога буни ўртоқлари билан гаплашиб, атайлаб болалар учун олиб келган эмиш. Меҳрибончиликни қаранг! Мана буни тарбия усули деса бўлади.

Шу пайт одатдагидек вақтда кароватнинг сигнали чалинди. Омонни 200 волтлиқ ток ургандай бўлди. Қўнғироқ эса кароватда эмас, унинг миясида чалинди гўё. Томоғига бир нарса тиқилди-ю, қовоғини уйганча сапчиб ўрнидан туриб кетди. Бир айтганда туриш унга жуда малол келар, дарров кийина қолмас, яшил шишасимон полга ўтириб оларди.

Дўстининг турганини кўриб, Шодмон рангсиз кўрпанинг ён тарафини очиб пичинг қилди.

– Ҳа, Омон, вақтли турадиган бўп қопсанми?

Кимдан аламини олишни билолмай, ичида дунёдаги «адолатсизликлардан» нолиётган Омон Шодмонга зарда қилиб қайтадан ўринга ётиб олди. Огоҳлантирувчи сигнал такрор чалинганда ҳам Омон атайлаб, писанд қилмай ётаверди. Шодмон бўлса аллақачон туриб олган, бунақа масхарабозликка унинг ҳуши йўқ эди. Бирдан жон киргандек кароват Омонни секин-аста осмонга ирғита бошлади. Бола бечора бир-икки «вой-дод, қутқаринг» деб бақирди-ю, тўп этиб ерга тушди. Шунда Шодмон дўстига истеҳзо билан тикилганча:

– Техника билан ҳазиллашиб бўлмайди, дўстим! – деб гапини тугатди.

– Тфу, техникасигаям, – деди йиғлагудек бўлиб ўрнидан тураркан Омон. Кейин белини ушлаганча инқиллаб келди-да, нимадан аламини олишни билмай кароватни тагидан кўтарганча ағдариб юборди. Шовқинсуронни эшитиб хонага ҳовлиққанча Лога кириб келди. Йиқилиб ётган кароватни тўғрилади-да, пинагини бузмай:

– Минг йиқитганинг билан барибир бузилмайди. Геометрик асосда ишланган, – деди ва яна индамай чиқиб кетди.

Болалар аудиторияга киришганида кимдир касрлар ҳақида суҳбатлашар, кимдир уй вазифасини текширар, яна бошқа фигуралар давра қуриб, ширингина баҳслашарди. Омон одатдагидек эшикдан кириши билан:

– Билағонларга саломлар бўлсин, – деб бақирди. Унга ҳамма ўқрайиб қараб қўйди. У бўлса пинагини ҳам бузмай, даврада касрлар ҳақида алланималарни берилиб сўзлаётган Силиндр боланинг олдига борди-да, унинг елкасига дўстона қўл ташлаб:

– Яшавор азамат, жуда талантли бола-да, шу Силиндр, қани, бир қўлни ташла, – деди. Силиндр истаристамай қўлини узатди. Омон унинг қўлини самимий, дўстона Қисиб қўйгач, мақсадга ўтди:

– Ҳақиқий халоскорсан-да, Силиндр, яшавор, – деб яна унинг елкасига қоққан бўлди. Бунақа хушомадлар меъдасига тегиб кетган Силиндрнинг жаҳли чиқди:

– Барибир кўчиришга бермайман, муаллимлардан шунча гап эшитганим етар!

– Тсилл…

– Менинг калламни сеники билан алмаштириб бўлмайди-ку, ахир! Бермайман, вассалом!

– Тси-ил…

– Фигура деган бундоқ фикрлайди-да, сал! Эссиз шунақа гавда! Бизда ҳеч бўлмаганда кичкина нуқта ҳам маъно англатади. Тўғри чизиқнинг юқорисига қўйилса, нур ҳосил бўлади. Сизларнинг ақалли нуқтачалик ҳам хоссаларингиз йўқ-а!

Бу гап Омоннинг нафсониятига тегди. Нуқтачалик хоссаси йўқ эмиш.

– Ўвв, оғзингга қараб гапир, бола. – Бирдан жаҳли чиқиб кетди Омоннинг. – Математик тилни тушунмайди, деб оғизга келганни вайсайверасанми?

Боядан бери дўстининг ҳаракатларини истеҳзо билан кузатиб ўтирган Шодмон дик этиб ўрнидан туриб кетди. Югуриб Омоннинг олдига келди-да, «қўйсанг-чи, Омон», деб уни орқага судрай бошлади.

– Тирик одам билан нуқтани тенглаштириб ўтирипти-я! – Шодмонга қараб нолиди у. – Ҳозир қанақа «хоссаларим» борлигини кўрсатиб қўяйми?! Консерва банкасидек пачоғлаб ташлайман силиндр гавдангни, – деди-да Омон Силиндрнинг гарданига бир туширди. Бундай қўпол ҳаракатларни умрида кўрмаган Силиндр бир қалқиб кетди. Кейин қандай ҳаракат қилиш кераклигини билмай гарангсиб туриб қолди. Ватандошларини ўзга сайёраликнинг туртгани гуруҳдагиларга қаттиқ таъсир қилди. Ҳаммалари чуввос солганча Омон билан Шодмонни аудиториядан итариб чиқаришди-да, эшикни шарақлатиб ёпиб олишди. Болалар қайтиб киришганида ҳам Силиндр нафратини яширолмади:

– Жўжахўроздек муштлашишни сендек ярамасларга чиқарган, – деди у алам билан. «Ярамас» сўзи Силиндрнинг тасаввурида энг ёмон, энг хақоратли сўз эди. Силиндрнинг бу гапи ҳақиқатан Шодмоннинг ҳам уёқбуёғидан ўтиб кетди. Лекин Омонда ҳам айб борлигини билиб индамади. Аламини ичига ютди. Шу ерда ҳам муштлашиб юргани учун Омондан ҳафа бўлди.

Дарс бошланди. Омон эса Шодмоннинг ўтинчларига қарамай мана сенга гумроҳлик, деб Силиндрга пластилин туфлаб ўтирди.

– Ҳурматли муаллим, анавилар дарс тинглашга қўйишмаяпти, – ахийри чидолмади Силиндр. Шу вақт талабалар ҳам бири олиб, бири қўйиб Силиндрни ёқлай кетишди.

Муаллим болаларни зўрға жим қилгач, Омон билан Шодмонга қаради ва:

– Қани бир ўрнингиздан туринг-чи! Ҳозироқ аудиторияни бўшатиб қўйинг. Энди Логасиз дарсга қўймайман! Тушундингизми!

Шодмон билан Омон чиқиб кетаётиб «чақимчи» Силиндрга ўқрайиб қараб қўйишди.

Омон Силиндрнинг пўстагини қоқиб, хумордан чик, иш мақсадида уйга кетмади. Шодмон қанчалик алдаб-аврамасин, у қайсар эчкидай оёқ тираб туриб олди.

Дарсни бузганлари етмагандай, энди Силиндрнинг калтаклангани жуда ёмон иш бўлди. Логанинг қулоғига етса, тамом!

ТЕСКАРИ КООРДИНАТЛАР

Орадан бир неча кун ўтди. Юрак эса ғаш. Логани курсга боряпмиз деб алдаш, ўзларини дарс қилаётгандек кўрсатиб, уни лақиллатиш ҳам жонга текканди. Устига устак бўлган ишлар Логанинг қулоғига етади-да, барибир.

Ташқаридан шипиллаган оёқ товушлари эшитилди. Омон кўрсаткич бармоғини лабига қўйиб, «жим» ишорасини қилди, кейин эшик тирқишидан секин мўралади-да, Шодмонга «бошла» дегандай қўлини силтади. Шодмон эса овозининг борича:

– Икс-игрек координатлари томон ўтган координатлар, яъни икс-игрекнинг жадвал сонлари, – деб қандайдир қоидани айқаш-уйқаш қилиб зўрма-зўраки айта бошлади.

Кутилмаганда хонага Лога кириб келди. Буни кўриб Шодмон таққа тўхтади. Юраги «шув» этиб кетди. Авзойидан муаллим билан учрашган-ов…

– Давом этавер, икс-игрек координатлари қайси томонга йўналган экан? – босиқлик билан деди у.

– Икс-игрек координатлари томон.

– Нима деяётганингни ўзинг тушуняпсанми? Координат қандай қилиб икс-игрек томон йўналиши мумкин, қачонки уларнинг ўзи икс-игрек билан белгиланса!

Шодмон ер остидан Омонга қаради. Унинг ранги қум ўчиб кетганди. Чунки нимадир юз берганини Омон сезганди.

– Бугун муаллимингиз билан учрашдим, – деди Лога пинагини бузмай. У хомуш ва айни чоғда қандайдир лоқайд кўринарди. Омон билан Шодмон бир-бирларига ташвишли қараб қўйишди.

– Шунчалик ҳам бўладими, шакл дегани?! Бу «раҳмат» айтганингизми? Нега ахир, нега Силиндрни дўппосладингиз? Ҳозир унинг тиббий марказда, оғир аҳволда ётганини биласизларми? Уят-е, уят! – Лога болалар ўқиётган дарсликни қўлига олди. – Бу-чи?! – китобга имо қилди у, – Бунақа масхарабозлик кимга керак?

Омон билан Шодмон айбдорона бош эгишди.

– Айлана деб ўйладингизми мени? Айлантирмоқчи эдингларми? Балки мен тушунмаётгандирман сизни. Унда тушунтириб беринглар. Хўш… Силиндр болани нега урдингиз?

– Айби бор эди-да! – пўнғиллади Омон.

– Айби – уй вазифасини кўчиртиргани бермаганими? – таънали оҳангда деди Лога.

– Айби – бизни сотгани! Камситгани! Ўғил бола унақа бўлмайди, – деди Омон.

– У ўғил бола эмас – шакл. Биномнинг бўлғуси таянчи!

– Биз эса одамлармиз, – деди Омон хомуш. – Иссиқ жон бўлгандан кейин хато қилади-да! Ахир машина эмасмиз-ку! Техникангиз зўр, гап йўқ! Лекин ўша шаклчаларингизга қойил бўлмадим. Ҳаммасининг пешонаси тиришган, мияларида кўпайтирув-олувдан бошқа нарса йўқ, шекилли!

Шодмон Омонни туртар, аммо энди уни тўхтатиб бўлмасди. Лога ўзини оғир тутди. У Омонга ер остидан бир қаради-ю, индамади. Кейин юмалоқ, ойнаванд дераза олдига келиб, анча вақтгача ташқарига тикилиб турди. Болалар учун қанчалик жон куйдириб, уларни ҳимоя қилганини, шу болаларни деб, елиб-югурганини эслади ва ниҳоят бекорга куч сарфлаганини тушунди. Сўнгра боядан бери унинг ҳар бир ҳаракатини синчковлик билан кузатиб турган болаларга қаради-да, қатъий оҳангда:

– Мен сизларни бу ерда мажбурлаб олиб ўтирганим йўқ. Бизнинг мамлакатимиз ёқмаса, уни тарк этишингиз мумкин. Сизларга шунча куч ва асабларимни сарфлаганимга ачинаман, холос, – деди. Лога ўзининг сўзларидам қониқмади шекилли, деразага тикилганча сўниқ товушда:

– Кечирасизлар-у, лекин мен юртдошларимни хақорат қилган ўзга сайёраликларни ортиқ уйимда ушлаб туролмайман, – деб қўшиб қўйди.

ЖАДВАЛЛАР ИТТИФОҚИ

Биномда тун. Бу ернинг туни шунақанги мафтункор, гузалки… Осмонўпар биноларнинг икки ёни ва тепасида турли геометрик фигуралар яшил-қизил рангда товланади. Фақат товланибгина қолмай, геометриянинг асосий қонун-қоидаларини ифодаловчи минг-миллион хил чизмалар бирин-кетин алмашинади. Учбурчак, айлана мунтазам кўпбурчаклардан ажойиб гулчамбарлар вужудга келади.

Давлат муассасаларида эса математиканинг олтин қоидалари акс эттирилган. Математикани, унинг қисмлари бўлган геометрия ва тригонометрияни улуғловчи сўзлар биноларнинг пештоқларида неон чироқлари билан ёзилган ва турли рангларда чарақлаб, кўзни қувонтирар эди. Омон билан Шодмон булардан баъзиларини ҳижжалаб зўрға ўқирдилар: «Пифагор кашфиёти: октава, квант ва кварт-мусиқа ва меъморчиликда уйғунлик – гўзаллик асосларидир» 1. «Пифагор мактабида кашф этилган мутаносиблик квадриуми: арифметика, геометрия. астрономия ва гармоника». 2. «Олам тузилиши ҳам шу квадриумга асосланган». 3. «Пропортсиялар мутаносиблик назарияси ва космик жисмлар тузилиши». «Тетраедр. Куб. Додекаедр» сўзлари остида шу шаклдаги жисмлар кўрсатилган эди.

Яна бир бино тепасида: «Само ёритқичлари орбиталарининг узоқ-яқинлиги – улардаги вақт бирлигини билдиради», дейилган эди.

Шундан кейинги бинода «Eвклид қонунлари» ёзилган:

1. Жуфт сонлар ўзаро қўшилганида – жуфт сон чиқади

2. Тоқ сонларнинг жуфт миқдори ўзаро қўшилса – жуфт сон чиқади.

3. Тоқ сонларнинг тоқ микдори ўзаро қўшилса – тоқ сон чиқади.

4. Жуфт сондан жуфт сон айрилса, жуфт сон қолади

5. Жуфт сондан тоқ сон айрилса, тоқ сон қолади.

Агар чироқлар ёрдамида порлаётган формулаларни ёдда сақлаб қола олсангиз, мамлакатни тунда бир айланганингиздан кейин ўзингизни ўрта маълумотли математик деб ҳисоблашингиз мумкин. Бироқ атроф шундай ярқирагани билан Трапетсиянинг ичига чироқ ёқса, ёришмайди. Уйга боргиси келмагани учун бир ўзи тунда сайр қилар, онаси билан синглиси ҳеч хаёлидан нари кетмасди. Шунинг учун уйга киришга юраги бетламас, ўзини жуда ожиз ҳис қиларди. Синглиси қиз бола бўлса ҳам, ўзини аямай ерликлардан қасос олди-ку, У бўлса ҳалигача лаллайиб юрибди. Бу Трапетсия авлодига хос эмас. Уларнинг ҳамиша ҳисоб-китоби аниқ ва тўғри бўларди. У ўзини ҳали у ёққа ташлайди, ҳали бу ёққа, қўлидан эса ҳеч нарса келмайди. Тавба, Лога бўлса, ўз юртдошини қаматиб, қаёқдаги тентакларга ғамхўрлик қилиб юрибди. Мактабга ҳам жойлаб қўйганмиш. Ўқишни ҳам қойиллатмаса керак бу хумбошлар. Шу журналист халқи ҳам бир оз енгилтабиатроқ бўлади, шекилли-да! Медиананинг айтишига қараганда ерликлар жинниликни даволайдиган қандайдир «цилин» еб туришармиш. Бекорчи-да, бекорчи! Унинг вазифасини жадваллар ҳам бажариши мумкин. Тағин ўзини улардан юқори қўйганига ўлайми?! Бизнинг замонамизда уларга ўрин қолмаган эмиш. Уларнинг вазифасини бир ўзи ҳам бажара оларкан? ЭҲМлар асрида бу эскилик сарқитидан бўлак нарса эмас, дейди, уятсиз!

Улар бўлмаса, ЭҲМларинг қаёқда эди. Шунинг учун улар журналист Лога билан тез-тез жанжаллашиб туришарди. Тўхта-тўхта-чи, миясига ажойиб фикр келгандай Трапетсия ўғлининг чеҳраси бир оз ёришди. Кейин кўк йўлкага тушиб жадваллар туманига жўнади.

Ҳар галгидек улар тунги қаҳвахонада суҳбатлашиб ўтиришар, суҳбат эса албатта Лога ҳақида эди. Трапетсия ҳам улар даврасига келиб қўшилди.

– Хўп замонлар бўлди-да, – дея оғир «уфф» тортди Брадис жадвали, – индамасак бу тирмизак бошимизга чиқиб олади шекилли.

– Тўғри айтасиз, боплаб адабини бериб қўйиш керак унинг, – гапга қўшилди Тўртбурчак Пифагор жадвали, жуда ҳаддидан ошиб кетди.

Уларнинг суҳбатини эшитиб Трапетсия ўғлига жон кирди. Кўзлари чақнаб, ҳаяжондан вужуди титраб кетгандай бўлди. Шошиб қолганидан дарров фикрини айтолмади.

– Биласизларми, болалар ва Лога… тушуняпсизми, болалар! Унинг узуқ-юлуқ гапидан кекса жадваллар ҳеч нарса англашолмади.

– Трапетсия ўғли бўлмай кет, синглингнинг қамалганига бир ҳафта бўлай деяпти-ю, сен бўлсанг ҳалигача қўл қовуштириб ўтирибсан. Ҳатто гапингни ҳам эплаб гапиролмайсан, ҳеч биномликка ўхшамайди, ўлай агар! – койиб берди Брадис жалвали.

– Мен ҳалиги, ерликлардан фойдалансак девдим, ахир Лога уларга боши билан жавоб бериши керак, – фикрини айтиб бўлгач, яна койиб беришларидан чўчиб, икки кексага кўзини пирпиратиб ботинмайгина қараб қўйди у.

– Гапинг тўғрику-я, лекин ерликларнинг йўқолиб қолганига икки-уч кун бўлиб қолди, ҳали эшитмадингми? Трапетсия ўғли елкасини қисди.

– Жуда шалвираган экансан, ҳамма шуни гапираяпти-ку, ҳозир. Лога ишга ҳам бормай, ерликларни қидириш билан овора эмиш-ку! Ўзи ҳайдаб, энди ўзи қидириб юрганмиш… Чунки кейинги ойда ҳисоблаш марказида ерликлар билан учрашув бўлиши керак эди. Улар шарафига консерт ҳам тайёрланяпти. Тополмаса, тоза шармандаси чиқар эди-да!

– Э, Лога ўлиб қолса ҳам ўзини камситмайди, қимматбаҳо қоидаларидан айрилса-айриладики, обрў кетмасин қабилида иш кўрсатадиган фигура у, манавинга ўхшамаган.

– Биламан, – деди бир оз умидсизликка тушиб. Трапетсия ўғли, – лекин биз тунда халақит беришимиз керакда. Ҳаммамиз биргаликда киришсак, ғолиб чиқамиз.

Шундай қилиб уч фигура, уч аламдийда бирлашиб Лога ва ерликларга қарши иттифоқ тузишди.

– Шуни эслатиб қўяй, ҳеч ким болаларга ташланмайди. Яхши гапириб, ҳамдардлик билдириб, менинг ҳужрамга олиб бориб қамаб қўямиз, шунда осон бўлади, тушунарлими?

Ҳаммалари тушунарли, дегандек бош қимирлатишди. Трапетсия ўғли эса Брадиснинг донолигига қойил қолди. «Қари бўлса ҳам, ҳали зеҳни зўр» деб ўз кўнглида унга тан берди.

«ПЕР» БИЛАН «ПАР»НИНГ СИРИ

Мана икки кундирки болалар кўчама-кўча, йўлкамайўлка тентираб юришибди.

– Уфф, чарчадим, – йўлка четидаги дарахтга суяниб, чўнқайди Шодмон, – бошим айланиб кетди-я, ҳе ўзи юрар йўлкасиданам, ўзимизнинг тиқилинч 166-автобусдан қўймасин, эшигига осилиб кетсам ҳам майли эди-я. Лаънати йўлкалар, ҳеч буларнинг жумбоғига тушунолмадим-а.

– Кимдандир эшитгандай бўлувдим-а. Ҳалиги геометрияда бўларди-ку, биттаси у ёққа тарвақайлаган, биттаси тепага тарвақайлаган тўғри чизиқ-чи, ўшанақа қилиб юриш керак. Яна ҳалигинақасиям бор эди. Бир-бири билан мана бунақа урилиб кетади-ю, қўли билан кўрсатди Омон.

– Кесишадиганми?

– Ҳа, ҳа, – қувониб тасдиқлади у, – биттасининг оти пердан кетган, иккинчиси пардан кетган.

– У нима деганинг? Тўғри чизиқ, «пер», «пар» – тутоқиб кетди Шодмон, – ўлай агар, ибтидоий жамоа давридаги ёзувларни ўқийдиган олимлар ҳам сенинг гапингга тушунолмаса керак?

– Тўғри чизиқнинг йўлга нима алоқаси бор экан? Тавба қилдим, жуда ғалати одам экан бу биномликлар, – кўрсаткич бармоғини чаккасига тиради дўсти.

– Шулар бўлмаганида Жунглида дарахтдан дарахтга сакраб юрган бўлардик, мазза қилиб. Ҳаётни жуда мураккаблаштириб юборишди.

– Тошкентда ҳам шунақа йўлка қуриб қўйишса борми, уйингни икки дунёда ҳам тополмайсан.

– Эҳтимол. Ўзи юрадиган зина чиққан. Ўзи юрадиган йўлка ҳам чиқиб қолса ажаб эмас?! – деди Шодмон ва оғзини катта очиб эснади. Бироқ ҳарчанд уринмасин ба-рибир «пер»ъ билан «пар» нинг нима эканини тополмай ухлаб қолди.

Тонг отди. Болалар яна йўл тараддудини кўра бошлашди.

Шодмон ўрнидан туриб кийимларини қоқди, ўз кўнглида сочини, кийимининг уёқ-буёғини тўғриладида, ўзиюрар йўлка томонга қараб кетди. Бироқ шундоқ йўлкага етганида таққа тўхтаб қолди. Бирпас гавдасини лапанглатиб сакрашга ҳезланиб турди. Лекин барибир юраги бетламади, шекилли, сакролмай ортига қайтди. У худди мусобақа пайтида қаттиқ ҳаяжонланаётган спортчига ўхшаб бирпас йўлка четида югуриб юрди. Кейин яна сакрашга ҳезланди. Омон эса ёш боладек Шодмоннинг кўйлагидан маҳкам ушлаб олган, ундан бир қадам ҳам жилмасди. Югурса югурар, тўхтаса тўхтарди. Ахийри дўстидан бир иш чиқмаслигини сезган Омон уни боплаб йўлкага итариб юборди. Ўзи ҳам унинг ёнига гурсиллаб йиқилди. Аввалига катта тезликда ҳаракатланаётган йўлкада ҳеч мувозанат сақлашолмади. Бир амаллаб йўлнинг қоқ ўртасига чордона қуриб ўтириб олишди. Зеро, улар учун мувозанатни сақлашнинг энг қулай йўли шу эди. Бунинг устига улар ўзларига ажабланиб қараётган фигураларга эътибор ҳам беришмас, ўтирган жойларидан бақириб Логаникига қандай борилишини сўрашар, бироқ савол тугамасидан, фигуралар визиллаб анча нарига ўтиб кетишарди. Шу пайт узоқдан қандайдир тўртбурчак чол кўринди. У ташқи кўринишидан Куб суворийларга ўхшаб кетар, фақат бўйи узунроқ бўлиб, эгнидаги кийимига жадваллар тасвири туширилганди. Брадис чол эса айнан шу болаларни излаб йўлга чиққанди. Болалар билан рўпара келганида чол улар кетаётган йўлкага ўтиб олди:

– Вой, бечоралар-э, адашиб қолдингларми? Ҳозир бирпасда уйингизга кузатиб қўяман.

Чол бир қарашда Омон билан Шодмонга авлиёдек бўлиб кўринди. Чунки болалар «пар» ва «пер»лардан қутқарувчи ягона одам шу эканига ишонч ҳосил қилишганди. Улар чол қаерга бошласа, нимани буюрса, чурқ этмай бажаришга тайёр эдилар. Чол Шодмоннинг қўлидан ушлаб олди, Омон Шодмоннинг қўлидан. Шундай қилиб қария қайси йўлкага сакраса, болалар ҳам унинг кетидан эргашишди. Болалар қаёққа кетаётганларини, кейин нима бўлишини хаёлларига ҳам келтиришмасди. Шу лаънати ўзиюрар йўлкадан қутулишса бас. Шодмон ўзини қизиқтирган саволни бермоқчи бўлди.

– Кечирасиз, амаки, худди менинг Очил бувамга ўхшаркансиз, раҳматли сиздақа дум-думелоқ эдилар. Бир нарса сўрасам майлими?

«Очил бувага ўхшаган амаки» ижозат дегандай бошини қимирлатди. Омон бўлса «Ўлипти-де, энди Очил бува шу тўртбурчак яшикка ўхшаса», – деб пичирлади Шодмоннинг қулоғига.

– Жимсанг-чи, ҳозир ишни пачава қиласан! Дипломат бўлиш керак, тушундинг!

– Биласизми, мен сиздан тўғри чизиққа тегишли бўлган «пар» билан «пер» сўзларини тўлиқ қанақа бўлишини билмоқчи эдим.

Саволни эшитиб, чолнинг боятдан бери айёрона кулиб турган саккиз шаклидаги кўзлари чақчайиб, қинидан чиқаёзди. У бирдан мувозанатини йўқотди-ю, «пуп» этиб ўтириб қолди.

– Кечирасиз, отахон, бунақа қийин саволлигини билганимда йўлкадан тушгандан кейин сўрардим, ростдан шунақа қийинми?

Омон билан Шодмон уни бир амаллаб турғазишди. Чол Шодмонга бақрайганча нима дейишини билмай «қулт» этиб ютинди. Кейин «Ростдан буларнинг эси паст бўлса-я», деб ўйлади. Қўрққанидан қаро терга тушди. Омон билан Шодмон ҳам бу ғалати чолга анқайиб қараб қолишди. Шодмон эса «Ёки давлат сирини сўрадим, ё билмасдан ҳақорат қилдим», – деб хаёлидан ўтказди. Саросимага тушган Омон:

– Чолни роса қўрқитиб юбординг-ку, кечирим сўра энди, тағин адашиб қолмайлик. Инфаркт бўлмаптими, ишқилиб? – деб дўстини туртиб қўйди.

Бир оздан сўнг чол ўзига келди, ҳозир оддий йўлкага ўтиб, озгина яёв юриш кераклигини, кейин саволга жавоб беришини айтди.

Улар деворларига худди тарих музейига ўхшатиб нақш ишланган уйга озгина қолганида оддий йўлга ўтишди. Шодмон эса хатосини тузатмоқчи бўлиб чолга:

– Жуда қийин савол бўлса, жавоб бермай қўяқолинг?

– деди. Қария уларга яна ғалати қараб қўйди. Болаларни унга ишонқирамайроқ қарашаётганини кўриб дарров юз ифодасини ўзгартириб, самимий сўзлай кетди.

– Шодмон, сен сўраган савол жуда оддий нарса, бизнинг йўл қоидамиз. Уни беш ёшлик фигура ҳам билади. «Пар» параллел тўғри чизиқлар дегани. Улар орқали мамлакатнинг аҳоли яшовчи туманларига борилади. Унда иккита бир хил рангдаги, параллел йўналишда бўлган йўлкани топиб чиқиш керак. «Пер» эса перпендикуляр равишда ҳаракатланувчи йўллар. Бу йўллар кесишганда тўқсон даражали бурчак ҳосил қилади. Улар ёрдамида асосан шаҳар марказларига, турли корхона ва идораларга борилади. Тушунарлими?

Болалар тушунарли, деб бош қимирлатишди. Аслида эса чолнинг гапларидан ҳеч нарсани англай олишмади.

Чол уларни қандайдир кичкина хонага бошлаб кирди. Хонада пол билан шифт ва ўртага ўрнатилган устундан бўлак ҳеч вақо йўқ эди… У болаларни шу ерда қолдирдида, ўзи кутилмаганда ғойиб бўлди.