Текст книги "Төңкеріс. Пиесалар"

Төртінші көрініс

Орталық стадион. Кеш. Футбол алаңында жатқан-отырған халық. Динамиктерден Құран оқыған қаридың дауысы естіледі. Бұл дауыс көріністің басынан аяғына дейін толастамайды, тек кей кезде ақырындайды да, кей кездері зорайып кетеді. Стадион тұтқындарының арасында күбір-күбір әңгіме, балалардың жылаған, қыңқылдаған үндері, біреулердің ыңырсыған, қарғап-сілеген дауыстары. Сахнаның орта тұсында, Ларисаның аяқтарына басын жастап Мария сұлап жатыр.

Мария. (сандырақтап жатыр) Су… су… Лариса, су берші…

Лариса. (жыламсырап) Мама! Суды қайдан алайын? Шыдашы!

Стадиондағылар қозғалмайды, тек анда-санда біреулер жүре бастаса, прожектор жарығына шалынып, мегафон арқылы жүрісті тоқтатуды талап етіп бұйрық беріледі.

Бір уақытта аспаннан ұшақтардың гүрілдеген дыбысы естіледі, гүріл күшейе түседі. Прожектор сәулелері көкке шаншылып, ауе зеңбіректері мен пулеметтер тарсылдатып оқ жаудырады. Тұтқындар бас сауғалап жата кетеді. Аспаннан шағын парашюттерге ілінген қапшықтарда азық-түлік, пластик бөтелкедегі су, қызыл крес пен қызыл ай бейнеленген қораптарда дәрі-дәрмек түсе бастайды. Және көптеген жапырақ қағаздар түседі. Ларисаның жанына бір бума пластик бөтелкелер қонады, қыз оларға қолын созғанымен қолы жетпейді. Ол шешесінің басын жерге қойып пластик бөтелкелерін ұстай бергенде, бір бала әлгі буманы парашюттің жіптерінен ұстап алып сүйрей жөнеледі. Лариса бөтелкелерге жармасып айырылмайды.

Лариса. Әй бала! Тоқтай тұр! Бір бөтелкесін маған тастап кет – мамам шөлден өлейін деп жатыр.

Бала тоқтай қалып бумадан бір бөтелкені алып берейін дегенде униформа киген стадион күзетушілері жетіп келіп тартып алады. Олардың белдерінде тапанша, қолдарында резеңке шоқпар.

Лариса. Бір бөтелке! Тым құрығанда бір бөтелке беріңізші! (бөтелкеге жармасып бағады, бірақ күзетші бөтелкені жұлып алып, қызды итеріп жібереді; Лариса құлап түседі, сосын жылап шешесінің жанына қайтып келеді)

Күзетшілер стадионның басқа тұтқындарының қолындағы азық-түлік салынған қапшықтарды, су мен дәрі-дәрмектерді тартып алып жатыр. Стадионның тұтқындарынан екі жігіт оларға килігеді.

1-ші тұтқын. Әй, оңбаған болмасаңдар, тым құрығанда балаларға су берсеңдерші!

Күзетші. Біз оңбаған емеспіз. Ал су беруге рұқсат жоқ.

2-ші тұтқын. Біз сендерден су сұрап тұрған жоқпыз, мына су мен азық-түлік аспаннан түскен жоқ па!

Күзетші. Айтқан жоқпын ба – бұйрық жоқ деп! (тапаншасын суырып алып) Кәні, кетіңдер! Орындарыңа барыңдар!

1-ші тұтқын тапаншаға қарамастан ілгері ұмтылады, ал 2-тұтқын оның қолына жармасып кері тартады.

2-ші тұтқын. Қой, сен оған ештеңе істей алмайсың. Текке оққа ұшасың.

Күзетші. Мен де соны айтамын! Жәй жүріңдер. Жоғарыдан бұйрық болса бәрін береміз. Су да, азық-түлік те, дәрі-дәрмек те аласыңдар. (күзетшілер азық-түлік пен дәрі-дәрмектерді алып кетеді)

1-ші тұтқын. (соңдарынан жұдырығын түйеді) Оңбағандар! Қанішерлер! (не істерін білмей жан-жағына қарайды, жерде шашылып жатқан жапырақ қағаздарды көріп біреуін көтеріп оқи бастайды) Отандастар! Сіздердің қандай ауыр жағдайда отырғандарыңызды біз жақсы білеміз. Мына азық-түлік, дәрі-дәрмекпен жүрек жалғай тұрыңыздар, біз күнде осындай көмек көрсетіп отырамыз. Қала біздің мықты қоршауымызда, экстремисттердің бірі де қашып құтыла алмайды. Біз оларға күнде елші жіберіп сіздерге бостандық берілсін деген талап қоюдамыз, бірақ бүлікшілер әзірше біздің сөзімізге құлақ асып отырған жоқ. Біз бұл бүлікті қантөгіссіз басуға тырысып бағудамыз, алайда, көпке соза да бере алмаймыз. Жақын арада біз қаланы азат етеміз, ал әзірше сабыр мен төзімділікке шақырамын. Сіздер жалғыз емессіздер – біздің бүкіл халқымыз, бүкіл республикамыз сіздермен бірге. Жалынды сәлеммен, Республика Президенті.

Күзетшілер қайтып келеді, жеңінде «кезекші» деген жазуы бар біреуі тұтқынның қолындағы қағазды жұлып алады. Күзетшілер жерде жатқан қағаздарды жинай бастайды.

Кезекші. (қағазға көз жүгіртеді де) Бұның бәрі бос әңгіме! Президент ештеңе тындыра алмайды. Тындырса бәлен күн өтті емес пе – неғып жатыр? Оның бұл сөзіне сенбесеңдер де болады. (күзетшілер қағаздарды жинап алып, бір-бірімен дабдырлап сөйлесіп, күлісіп кете барады)

Мария. (тағы да сандырақтап) Ваня! Әй, Ваня деймін! Қайда кете бересің? Кел мұнда, жақында! Неге сен менімен сөйлескің келмейді? Әлде сен бізді кәпір деп жоламай жүрмісің? Бірақ мен сенің анаң емес пе едім! Әлде бұл сөз сен үшін мағынасын жоғалтқаны ма? А?!

Кезекші қайтып оралады. Оның соңында Жамал, Гүлнәр және Берік келеді. Жаңадан келген тұтқындар жан-жақтарына тіксіне қарайды.

Кезекші. (Мария мен Ларисаның жанына келіп) Новиковтар сендермісіңдер?

Лариса. Иә, біз. (Жамал мен Гүлнәрді көріп) Жамал тәте! Гүлнәр! (шыдай алмай жылап жібереді)

Жамал. (оның жанына отыра кетіп басын сипайды) Жылама Лариса, жә, жылама. Бәрі де жақсы болады. (қыздың көз жасын сүртіп) Мамаңа не болған?

Лариса. (өксігін баса алмай сөйлеседі) Міне… ауырып қалды… жүрегінің талмасы ұстады… енді көбіне… осылай ес-түссіз жатады… сандырақтай береді… Ваняны шақырумен болады. Су сұрайды.

Мария. Лариса! Қызым! Су әкеліп берші. Сондай шөлдеп жатқаным! Өтінемін, су әкеліп берші…

Лариса. Міне, су сұраумен болады… қайдан аламын мен оны! Кішкентай балалардың өзіне бермейді.

Жамал. Мария! Әй, Мария! Сен мені естіп тұрсың ба? Мен Жамалмын ғой!

Мария. А-а… Жамал? Сен… сен…

Жамал. Иә, менмін ғой! Міне, Гүлнәр да, Берік те жанымда.

Гүлнәр. Саламатсыз ба, Мария тәте.

Мария. А-а… Гүлнәр… амансың ба? Сен Ваняның қайда жүргенін білмейсің бе?

Гүлнәр. Ж-жоқ… білмеймін. Мен оны осы күндері көрген жоқпын. Ол… ол… оның қолы бос емес… қолы тимейді.

Берік. (ол да жақындап келеді) Саламатсыз ба, Мария Петровна.

Мария. А… Берік? Амансың ба… (Жамалға басын бұрады) Бұл қалай, Жамал?

Жамал. Міне, әлгі шейх, ең үздік мұсылман, бізді кәпір деп осында қамады.

Мария. А… Асқар ше?

Жамал. Асқар не! Асқар енді бармағын шайнап жүр. (Марияның маңдайына алақанын тигізеді) Сен не – ауырып қалғанбысың?

Мария. Жоқ… жоқ, мен тек жаман шаршадым. Иә, мен шаршадым. Кішкене болса да демалсам деймін… ұйықтап, тынықсам деймін… бірақ ұйықтай алмаймын. Жүрегім қысып ұйықы бермейді… содан… (тағы да сандырақтап кетеді) Ваня келмей қойды… А! Әне! Келді! Ваня! Ваня деймін! Бері келсеңші, жақындасаңшы! Мен ғой, мен, мамаңмын ғой! Не болған саған? Сен не – мені танымай тұрмысың? Неге үндемейсің? Әлде танып тұрып жоламай жүрсің бе? Қайда кеттің тағы да? А? Ваня! Ва-аня!

Лариса көз жасын сүрте бастайды, Гүлнәр да жылап отыр.

Мария. Су! Су! Лариса, су берші. Өтінемін, су әкеп берші…

Жамал. (жан-жағына қарап) Не істесек енді?

Лариса. Білмеймін…

Жамал. (орнынан тұра беріп) Мен аналардан су сұрайын.

Лариса. Текке әуре болмаңыз. Бәрібір бермейді. Қаншама адам су сұрап шулайды, балаларға, бала емізіп жүрген әйелдерге де бермейді ғой!

Жамал отырған жерге тұтқындар жақындап жинала бастайды.

Бір тұтқын. (Жамалға) Сіз жаңа ғана қаладан келдіңіз бе?

Жамал. Иә.

Ер адам. Ондағы жағдай қалай?

Жамал. Мұндағы жағдайдан сәл жақсы, алайда онда да жұмақ орнай қойған жоқ. Бүгін шейх Ғабдуррахман шариғат сотын ашып бір әйелді дүреге жығып, содан әлгі бейшара көтере алмай өліп кетті. Бір күмәжнік ұрлаған жігіттің қолын шауып тастады, және екі қаршадай қызды, «дұрыс киім кимедің» деп сабап жіберді. Шейхтің айтуынша бұл тек бастама ғана, сотын тосып отырған қылмыскерлер толып жатыр дейді. Сондықтан ол әлі біздің адамдардың қанын суша ағызады. Қалада азық-түліктің тапшылығы біліне бастады, нан мен қант, май мен сүт, ет пен шұжық, ұн, жарма және макарон өнімдері, әйтеуір, негізгі азық-түлік арнайы кәртішкемен норма бойынша сатылады.

Бір келіншек. (қолында емшектегі нәрестесі бар) Ал біз жөнінде жұрт не дейді? Өзі стадионда мұншама халық азап шегіп жатқанын қала тұрғындары біле ме? Әлде бізді «кәпір» деп, «оларға со керек» деп жүр ме екен?

Жамал. О не дегеніңіз! Сіздерді кәпір дейтін тек шейх пен оның сардарлары ғана. Мүмкін біреулер білген де шығар, ал өз басым бүгін ғана естідім. Айтайын ба – айтпайын ба, білмей тұрмын… бірақ, сіздер білуге тиістісіздер. Бағана күйеуім айтты: стадион басынан аяғына шейін миналанған екен. Қаланы қоршауға алған әскер шабуыл жасаса, шейх ең әуелі стадионды жарып көкке ұшырады. Сондықтан да президент қарулы күштерді қолдана алмай отыр.

Келіншек. Сонда не? Біз миналардың үстінде отырғанымыз ба?

Жамал. Иә, солай болғаны ғой. Әйтеуір күйеуім солай деді.

Ер адам. Сіздің күйеуіңіз кім еді?

Жамал. (бір мезет кідіріп қалады) Менің күйеуім имам. Қалалық мешіттің имамы Асқар. Білуші ме едіңіз?

Ер адам. Естігенім бар, бірақ таныс емеспін. Сонда не – сіздің күйеуіңіз экстремист пе?

Жамал. Жоқ, ол экстремист емес. Бірақ ол төңкерістен бұрын «Әл-хизб» партиясының жиналыстарына қатысып жүріпті. Шейх оны өзінің партиясына шақырған екен, ал күйеуім келісімін бермепті. Ол экстремисттердің мына істерін қолдаған жоқ, бірақ, өкінішке орай, оларға қарсы тұра алмады. Ал мен бүгін, шариғат сотында, көпшіліктің көзінше не ойлайтынымды шейхтің бетіне басып айтып салдым. Сол үшін ол мені осында қамады.

Ер адам. Ә-ә… Күйеуіңіз де осында ма?

Жамал. Жоқ, ол қалада қалды.

Ер адам. (қолын бұлғай салып) Қалада қалған адамдардың барлығы экстремисттермен бірге, соларды қолдап жүр.

Жамал. Жоқ, олай деуге болмайды. Шейх көздеген мақсатына жету үшін кез келген адамды пайдалана біледі. Мәселен, менің күйеуімнің беделін пайдаланып, гарнизон офицерлері мен сержанттарын өзінің партиясының мүшелігіне кіргізіп алды. Көрмейсіздер ме – мұндағы жастарды алдап-арбап, сіздерге айдап салып қойғанын. Бұлар не істеп жүргендерін өздері білмейді.

Жамалды қоршап тұрған топ үлкейіп кеткенін сезген күзетшілер прожектор жарығын шоғырландырып, мегафон арқылы халықтың тарағанын талап етеді. Адамдар өздерінің орындарына қайтып оралады.

Жамал. (орнынан тұрып, жан-жағына) Адамдар! Отандастар! Стадион жарылғыш заттармен миналанған. Бізге жарылыс қаупі төніп тұр. Енді қарап отыруға болмайды, қимылдап өзімізді азат етуге әрекет жасайық. Иә, экстремисттер бізді ұрып-соғар, иә, кейбіреуіміз оққа ұшармыз, алайда қораға қамалған қойдай, қашан құрбанға шалады деп отыра бергеніміз дұрыс болмас!

Жамалдың жанына кезекші бастаған екі-үш күзетші жетіп келеді. Олардың қолдарында бір-бір термос.

Кезекші. Сіз не – көтеріліске үгіттеп жатырсыз ба? Есіңізде болсын – бұл әрекетіңізден ештеңе шықпайды. Тұтқындардың барлығын қырып тастасақ та, бір де бір адамды сыртқа шығармаймыз. Стадионның жоғарғы жағында бәлен пулемет орнатылған, снайперлер отыр. Кімде-кім тәртіп бұзатын болса, сол жерде оққа ұшады. Бұйрық солай. Сондықтан халықты дүрліктірмей тыныш отырғаныңыз жөн. Стадион миналаныпты деп жалған мәлімет таратқаныңыз ұят болар. Білдей бір имамның жұбайы бола тұра өтірік айтасыз.

Жамал. Бұл жалған мәлімет емес. Бүны имам, Асқар айтты. Өздерің де ойланыңдар – шейх стадионды жарған кезде сендер де бізбен бірге көкке ұшасыңдар.

Кезекші. (күліп жібереді, оған жанындағылары қосылады) Қойыңызшы, жеңгей, жұртты күлдірмей! Хазіреті шейх бізді жарып тастайды дегенге сенетін біз ақымақ па едік? Әңгімені доғарыңыз да тамақтанып алыңыз. (жанындағы күзетші ұстап тұрған термосты Жамалға ұсынады, басқа күзетшілер қалған екі термосты Гүлнәр мен Берікке береді) Міне, бұл асты сіздерге хазіреті шейх беріп жіберді. Бүкіл халықтың алдында қаралағаныңызға қарамастан, хазіреті шейх сізді өз қамқорлығына алды. Оның пейілінің қандай кең екенін түсініңіз де ендігәрі халықты оған қарсы үгіттемеңіз.

Жамал. (термосын жерге қоя салып) Е! Ол не – бізді осындай арзан бағамен сатып алмақ па? Егер пейілі сондай кең болса, тым құрығанда балалар мен бала емізіп жүрген әйелдерді тамақтандырсын. Ауруларға дәрігерлік көмек көрсетсін.

Кезекші. Көрсетеміз, көрсетеміз. Уақыты келгенде бәрі де болады. Ал тамақтаныңыз, не ғып тұрсыз? Жеңіздер, біз тоса тұрамыз. Термостарды алып кету керек.

Берік өзінің термосын ашып, Ларисаға шай алып береді.

Берік. Лариса, мә, шай ішіп ал.

Лариса. (әуелі шайды ұрттап-ұрттап жібереді де, сосын шешесі есіне түсіп ыдысын оның аузына тосады) Мама, мә, шай ішші. Мама! Ояншы, міне, Берік шай берді, ішші…

Кезекші қыздың қолындағы шайды төге-мөге жұлып алады да Берікке қайтарып береді.

Кезекші. Әй бала, өзің іш! Бұларға беруге болмайды.

Жамал. (ол да өзінің термосындағы шайын Марияның аузына тосады) Мария! Есіңді жи! Міне, шай іш!

Кезекші. (ыдысқа жармасып) Айтқан жоқпын ба – өздерің ішіңдер деп! Бұларға беруге болмайды.

Жамал. (ыдысы бар қолын кері алып кетіп) Неге?! – шөлден өлейін деп жатқанын көрмейсің бе?

Кезекші. Болмайды деген жоқпын ба! Бұйрық сондай. Біз тек бұйрық орындаушымыз. Осындағыларды біз тамақтандырмаймыз, мына тамақты сізге шейх арнайы бұйрықпен бергізіп отыр. Тезірек ішіңіз, біздің уақытымыз жоқ.

Жамал. (шайды кезекшінің бетіне шашып жібереді) Онда осы тамақтарыңа қақалып өліңдер!

Кезекші. (шегініп кетіп, бетін алақанымен сипап, қалтасынан орамалын алып сүртіп, үсті-басын қағып-соғып жатып) Жеңгей! Мұныңыз не?!

Жамал. (орнынан атып тұрып кезекшіге төнеді) Ал сендердікі не?! Ә?! Мынау нағыз концлагерь ғой! Әлде фашист боп кеттіңдер ме?! (кезекші мен күзетшілер шегініп кетеді, не дерін білмей дағдарып қалады)

Гүлнәр. (өзінің ашылмаған термосын қоя салып, Беріктің термосын жинайды да соның жанына қояды) Дұрыс! Біздің өзгеден жанымыз бөлек емес. Бүкіл халық аш отырғанда тамағымыздан кесек өтетін біз хайуан деп пе едіңдер? Шынында да шейх оңбаған сұрқия екен.

Кезекші. Бикеш, хазіреті шейхке тіл тигізбеңіз!

Жамал. (оған және төнеді) Тигіземіз! Ал, не істейсің? Қылатыныңды қылып ал – қолыңда өлейік!

Кезекші. Жеңгей, қойыңыз, сабыр етіңіз. Сіздерді өлтірейін деп тұрған ешкім жоқ.

Күзетшілер термостарды жинап алып кетеді.

Гүлнәр. (Ларисаның жанына отыра бере) Қандай сұрқия еді әлгі шейх!

Жамал. (ол да Марияның жанына жайғаса бере кекете жауап қайтарады) Ол нағыз мұсылман емес пе! Мейірімді Алланың атымен өзі тамақтанады да, сол мейірімді Алланың атымен өзгелерді аштан қатырып, азаптап өлтіреді.

Гүлнәр. Иә, екі ұшты мораль.

Іңір түнге ауа бастайды, қараңғылық қоюлана түседі. Тұтқындар ұйқыға жайғасады. Жамал Марияны өзінің аяғына ауыстырып, жанына ана-мына киім төсеп, Лариса мен Берікті екі жағына жайғастырады. Гүлнәр сол отырған жерінде, маңдайын тізелеріне қойып қалың ойға шомып отыр. Бірте-бірте дыбыстар басылып, сахна қараңғылыққа батады. Тек Құран оқыған қаридың дауысы басылмайды. (пауза)

Сахнаны прожектордың жарығы тіліп өтіп, ортадағы топқа тіреліп тоқтайды. Барлығы сол орындарында. Кезекші келеді, оның соңында Иван.

Кезекші. Новиковтар! Тұрыңдар! Міне – сендерді алып кетуге келді.

Иван. Мама! Лариса! (шешесі мен қарындасына ұмтылады, сосын, Жамал мен Гүлнәрді танып, таңырқап кідіріп қалады) Гүлнәр?! Жамал тәте?! Сіздер мұнда не ғып отырсыздар?

Гүлнәр жігітпен сөйлеспейтінін білдіріп жүзін теріс бұрып әкетеді.

Жамал. Не ғып отымыз деймісің? Сенің анаң мен қарындасыңмен бірге миналардың үстінде ажалымызды тосып отырмыз. Сендер, нағыз мұсылмандар, бізді, кәпірлерді, не аштан қатырып, не жарып өлтіргендеріңді тосып отырмыз.

Иван. М-м… (қарындасына) Лариса, мен сендердің осында отырғандарыңды бүгін ғана білдім. Бірінші күні қаладан кеткен шығар деп жүргем. (шешесінің жанына тізерлей отыра кетеді) Мама! Мама! (Ларисаға) Мамама не болған?

Лариса. (жылап сөйлейді, дауысында ашу-ыза) Не, көрмейсің бе? Өлейін деп жатқан жоқ па!

Иван. (одан әрі сасқалақтайды) Қалай… өлейін деп? Неге?

Сөзі таусылған Лариса жүзін ағасынан бұрып әкетеді де солқылдап жылап жібереді.

Жамал. Сен осындай сұрақ қоюға ұялмайсың, иә! Неден өлейін деп жатқанын білмейсің бе? Көрмейсің бе, жұрттың қандай мүшкіл жағдайға түскенін? Неше күн болды бұлардың аш-жалаңаш отырғанына? Не су бермейді, не тамақтандырмайды, ауру-сырқаттарға дәрігерлік көмек көрсетілмейді, емшектегі балалар аналарының сүті тартылып қалғандығынан қырылып жатыр. Мүмкін сен осының барлығын білмедім дейтін шығарсың, ә?!

Иван. (Жамалға қарауға, оған жауап қатуға даты бармай, қарындасына) Лариса, мен сендерді алып кетуге келдім. Шейх маған рұқсат берді. Жүр, кетейік. (шешесін көтермек болады, сол жерде Мария ыңырсиды да бүкіл денесі мен аяқтарын созып, қырылдап өтіп кетеді, Иван оны орнына жатқыза қояды)

Лариса. (барлығын түсініп шешесінің үстіне жата кетіп боздап қоя береді) Ма-ма! Мама! Өлмеші, мама! Өлмеші деймін! Ма-ма!

Жамал. (Марияның тамырын ұстап, қайтып кеткеніне көзі жетіп бетін сипайды да Иванға қарайды) Иә, Иван, қайтып кетті шешең. Құтылды бұл дүниенің азабынан.

Иван аяғына тұрып, бас киімін шешіп, тер басып кеткен бетін сүрте бастайды.

Иван. Жо-жоқ! Мүмкін емес… мамам өлген жоқ… есінен танып қалған шығар… (отыра кетіп Марияның көкірегін тыңдағысы келгендей қарындасының иығынан тартады)

Лариса. (басын көтеріп алып) Мамам өліп қалды! Өліп қалды! Сен! Сен оны өлтірген! Сен оны өлтірдің! А-а!…

Иван. (шегіншектеп кетіп) Лариса! Олай деме… мен… мен емес… мен тек…

Лариса. Иә! Сен оны өлтірген! Сен! Сен! Мамамды өлтірген сен!

Иван шыдай алмай аяғына тұрады да не істерін білмей жан-жағына қарайды. Сосын Гүлнәрға бірдеңе дейін деп жақындайды.

Иван. Гүлнәр, енді сен бірдеңе деші! Менің не кінәм бар?

Гүлнәр. (бейне бір құбыжық жақындап келе жатқандай шошынып) Жо-жоқ! Жақындама маған! Жолама! Аулақ!

Жамал. (Иван оған «не істейін» дегендей қарайды) Иван, меніңше сенің осы жерден кеткенің дұрыс болар.

Иван. Жарайды… мен кетейін… кетейін. Лариса, кеттік, кетейік, маманы… алып кетейік.

Лариса. Кет! Өзің кет! Мен сенімен бармаймын! Мен сені көргім келмейді! Мына шайтанның формасын көргім келмейді! О-о! Мама! О-о, сорлы мамам-ай!

Иван. (Жамалға) Енді не істейін мен? Бұларды осында қалтырып кете алмаймын ғой. Шейх маған рұқсат берген…

Жамал. Бар қайтадан сол шейхіңе! Аяғына жығыласың ба, әлде кеңірдегінен аласың ба, не қылсаң о қыл – тек осындағыларға бостандық берсін. Тым құрығанда балалар мен әйелдерді босатсын. Бар! Не ғып тұрсың!

Иван оған қарайды, Гүлнәрға қарайды, сосын қарындасына қарайды, олардың біреуі де оның бар екенін, жандарында тұрғанын сезбегендей теріс қарап отыр. Ақыры мас адамдай тентіректеп жөніне кетеді. Тағы да үнсіздік орнайды, тек Құран оқыған қаридың дауысы естіліп тұрады.

Бесінші көрініс

Асқардың үйінің ішкі көрінісі. Түн, терезедегі перделер жабулы. Үстелге екі шынтағын тіреп қойып, қолдарымен басын ұстап Асқар отыр.

Асқар. (өзімен өзі сөйлеседі) Сонымен не болды? Не бітірдік? Не тындырдық? Иә, енді ешкім зина жасамас, ұрлыққа бармас. Қыз-келіншектер жалаңаш жүрмес. Қылмыс тиылар. Бірақ, шейх көздеген мақсатына жетті ме? Адамдарды өзгертті ме? Олардың ішкі дүниесі жаңарды ма? Жоқ! Олар енді тек қатал жазадан қорыққанынан ғана қылмысқа бармайды. Егер ертең шариғат заңы күшін жоғалтса сол адамдар тағы да сол қылмыстарын істейді. Ал адамдарды қылмыс пен күнәға ар-ұяты, иманы жібермеуге тиіс, олар хиджап пен ұзын етек көйлек кигенде, дүреден, таяқ жеуден қорққанынан емес, жалаңаш жүре алмайтындығынан, ұялғанынан киуге тиіс. «Қылмысқа баруға болмайды!» деген қағида біздің адамдардың сана-сезімінде дұрыс тәрбиенің нәтижесінде орнауға тиіс. Алайда… (көрермендерге бұрылады) алайда, біздің тәрбиелеу жұмысымыз ілгері басып келе ме? Неліктен қоғамымызда қылмыстар саны жылдан жылға кемімей келеді? Және де қылмыстың небір сорақы түрлері пайда болған жоқ па! Балаларды зорлап әурелеп өлтіру деген не сұмдық! Жүкті әйелдің кім көрінгеннің қойнына жатқаны не азғындық?! Бейкүнә сәбиді туа салысымен шырылдатып тастап кеткен деген не?! Ғабдуррахманды да түсінуге болады. Ол тәрбие жұмысының, салихалы, салауатты өмір сүруге бағытталған үгіт-насихаттың нәтижесіздігінен, қатал жаза қолдануға мәжбүр болды. Иә, енді ол мақсатына жеткен сияқты. Егер оның орнатқан тәртібі ұзақ уақытқа сақталса қылмыстың бүкіл түрі мүлдем тиылады. Мүмкін соныкі дұрыс та шығар? Ә? Мүмкін адам баласына құлақтан құйған сөзден гөрі арт жағынан соққан дүре тиімді болар ма? Мүмкін тәлім-тәрбие таяқсыз, дүресіз адам бойына сіңбейтін шығар? Мүмкін «аюды намазға үйреткен таяқ» деген сөз бекер айтылмаған болар? (біраз уақыт үнсіз қалады) Ал бірақ… біз аю емеспіз ғой. Біз адам баласымыз. Әлде біздің аюдан еш айырмашылығымыз болмағаны ма? Жоқ! Олай емес! Адам баласын имандылыққа, мәдениеттілікке, тәрбиелілікке тек шын жүректен шыққан ақылды, жылы, өткір сөз арқылы, игі үлгі арқылы, шыдамдылықтың, сабырдың арқасында, төзімді де тынымсыз еңбектің нәтижесінде жеткізуге болады. Одан басқа жол да жоқ. Өйткені біз үлгілі аю емес, үлгілі адам тәрбиелеп өсіруіміз керек. Адам баласының тәрбиесін дрессировкаға айналдырған… бұл дегеніңіз адамды адамгершіліктен хайуандыққа, прогрессті регереске айналдырған деген сөз. Жоқ, Ғабдуррахман, мен сізбен ешқашан келіспеймін! Сіздің тәсіліңізді, «тәрбие жүйеңізді» мен ешқашан қолдамаймын.

Осы тұста есік қоңырауы шыр ете қалады. Асқар селк етеді, сосын тұрып, есікке жақындап, оны ашады. Халел көмекшісімен кіреді.

Халел мен оның көмекшісі. Ассаламү ғалайкүм.

Асқар. Уағалейкүм ассалам. (сәл бөгеледі, сосын, дәлізге көз тастап, есікті жабады) Жоғарлатыңыздар.

Халел жоғары шығып, үй иесі нұсқаған орындықта жайғасады, көмекшісі есік көзінде қалып тың тыңдайды, ара-тұра терезеге жақындап келіп шымылдық арасынан далаға көз тастап қояды.

Асқар. (өзінің орнына отыра бере) Танымадым ғой… сіз кім боласыз?

Халел. Менің есімім Халел. Мен ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерімін, бүлікшілерге қарсы күрес ұйымдастыру үшін жіберілген арнайы бөлімшенің басшысымын. Біз қаланың естияр азаматтарымен бүлікке қарсы іс-қимыл жасайтын ұйым құрдық, гарнизонның есі дұрыс офицерлері мен сержанттарының арасында үгіт-насихат жүргізіп жатырмыз. «Әл хизб» партиясының мүшелерімен де сөйлесіп ақылға шақырып жатырмыз.

Асқар. Түсінікті. Ал маған қалай қорықпай келіп тұрсыз? Мені бүлікшілердің, Ғабдуррахман шейхтің сыбайласы деген жоқ па… сол естияр азаматтар?

Халел. Жоқ, керісінше, ол азаматтар сізге сенім артып отыр. Және бір тапсырма бар – оны сізден басқа ешкім орындай алмайды. Міне, оқыңыз. (қалтасынан бір қағаз алып Асқарға ұсынады)

Асқар. (қағазды алып жатып) Бұл не?

Халел. Бұл тапсырма. Біздің басшылықтың сізге берген тапсырмасы. Керек болса – президенттің тапсырмасы!

Асқар. (қағазды оқып шығып үстелге тастай береді) Астафиралла! Мен мұндай тапсырманы орындай алмаймын.

Халел. Орындайсыз. Иә, бұл тапсырманы орындау оңай болмас. Бірақ сізден басқа ешкімнің қолынан келмейді.

Асқар. О Алла! Енді кісі өлтіру тек имамның қолынан ғана келетін болғаны ма?!

Халел. Кешіріңіз, Асеке. Мен мынаны айтайын деп едім – шейх сізден басқа ешкімді маңына жолататын емес. Полковник Ысмаиловтың көзін жойғаннан бері ол мүлдем адам баласына сенуден қалды. Әсіресе бүгінгі шариғат сотынан кейін ол енді ешқайда бас сұға қоймас.

Асқар. Е-е! Полковник Ысмаиловты сіздер өлтірген екенсіздер ғой!

Халел. Асеке, олай демеңіз. Полковник Ысмаиловтың көзін жою жөнінде біз басшылығымыздан бұйрық алдық. Біз гарнизонның бірсыпыра офицерлерін үгіттеп өзіміздің жағымызға шығарып алдық, ал полковник нағыз фанатик екен, көнбей тұрып алды. Содан кейін оның көзін жоюдан басқа еш амал қалмады. Енді шейх Ғабудррахманды жоқ қылсақ қаланы қантөгіссіз азат етуге мүмкіндік туады. Бізге түскен мәліметтер бойынша стадионның жарылғыш миналарын іске қосатын пульт Ғабдуррахманның қолында екен. Біз гарнизон басшылығын қолға алып экстремисттерді тұтқындай бастасымен ол стадионды құртып жібереді. Тұтқындалған күнде дәл өзіне еш қайырымдылық болмайтынын шейх жақсы біледі. Сондықтан оның көзін жойғаннан басқа амал қалмады. Ал ол маңына ешкімді жолатпайды. Өзіне әбден берілген, шейх үшін жанын пида етуге дайын жасақтарымен қоршап алған. Сірә бірдеңені сезіп жүр-ау деймін. Содан, әрі ойлап, бері ойлап, осы тапсырманы сізге жүктегеннен басқа ештеңе ойлап таба алмадық.

Асқар. Жоқ, Халел, мен кісі өлтіре алмаймын. Жо-жоқ, атамаңыз! Кісі өлтіру – зор күнә.

Халел. Мен бәрін түсінемін, Асеке. Бірақ, біз өлтірмесек – ол өлтіреді. Өлтіріп жатыр да! Шариғат сотының үкімімен өлім жазасына кесілгендерден басқа, стадионнан күнде бәлен өлік шығарылады. Жақын арада сондағы тұтқындарды босатып алмасақ, жаппай қырыла бастайды. Тұтқындар әбден ашыққан екен, футбол алаңының шөбін тақырлап жеп қойыпты. Олар шөлден де азап шегіп отыр. Міне бүгін олардың сусыз отығандарына тоғызыншы тәулік кетті! Тоғыз тәулік сусыз отыру дегенді түсінетін шығарсыз. (Халел имамнан көзін айырмайды, ал ол шыдай алмай төмен қарайды) Ал біз бүгін басшылығымыздан таңғы беске дейін стадиондағы жарылғыш миналарды істен шығару жөнінде бұйрық алдық. Сағат бесте президент қалаға шабуыл жасауға пәрмен береді. Ал шабуыл басталысымен Ғабдуррахман стадионды жарып күлін көкке ұшырады. Ал онда он мың адам қамауда отыр. Ойланыңыз – он мың адам! Бір адамды өлтіру қалай – он мыңын қырып тастау қалай? Стадионда мыңдаған балалар, кішкентай сәбилер бар. Қателеспесем, сіздің қызыңыз бен ұлыңыз да сонда отыр. Жұбайыңыз жөнінде сөз қозғамай-ақ қояйын. Қалай сіз балаларыңызды ойламайсыз?

Асқар. (басын көтереді, жүзінде қасірет пен қайғы) Олар менің жадымнан ешқашан кетпейді, мен оларды әрбір сәтте ойдан шығара алмаспын.

Халел. Онда қалай қол қусырып отырмақсыз?

Асқар. Мен қол қусырып отырған жоқпын. Күнде сол шейхтен стадиондағы тұтқындарды босат деп өтінемін. Бірақ ол көнбей тұр.

Халел. Дұрыс, ол ешқашан оларды босатпайды. Өйткені стадиондағы тұтқындар шейхтің басты көзірі. Президент автономияны мойындап, шейхтің ұсынып отырған келісім шартына қол қоймағанша стадиондағы тұтқындарға бостандық жоқ. Ал президент ешқашан автономияны мойындамайды. Және де онысы дұрыс. Қазір осы автономияны мойында, ертең тағы біреу дәл осындай бүлік шығарып тағы бірдеңе деп талап қояды. Сонда мемлекетімізді ыдыратып, бөлшекетеп таратып жіберуге бола ма? Жоқ, болмайды! Президенттің автономияны мойындайтын ешқандай хақысы да жоқ. Және де ол кісі бұл бүлікті көпке соза да бере алмайды. Бізге берілген мерзім бітті, бүгін ақырғы түн. Ал біз, шейхты, оның қолындағы пультты істен шығармағанша ешқандай іс-қимыл бастай алмай отырмыз.

Асқар. Мен бәрін түсінемін. Мен… мен соны… өлтірудің де қажеттігін мойындауға дайынмын. Бірақ, мен… өз басым кісі өлтіре алмаймын. Жоқ, бұл іс менің қолымнан келмейді. Менің қолым біреудің өмірін қиуға бармайды. Мүлдем бармайды.

Халел. Барады! Барғызасыз! Егер де сіз мыңдаған адамдардың өміріне төніп тұрған қауіпті ойласаңыз, түсінсеңіз, соларды құтқару үшін сіз кісі өлтіруге барасыз. Былай деп ұғыңыз – сол он мың адамның тағдыры, өмірі бір өзіңіздің қолыңызда тұр.

Асқар. Сонда да мен кісі өлтіре алмаймын. Былай істесек қайтеді – мен қазір Ғабдуррахманға барып тағы да сөйлесейін, стадиондағы адамдарды босат дейін. Мен оны көндіремін, мен оны қалай да көндіруге тиістімін!

Халел. (шыдай алмай столды алақанымен қойып қалады) Имам! Ояныңыз! Есіңізді жиыңыз! Қалай түсінбейсіз – ол ешқашан тұтқындарды босатпайды, өлсе де босатпайды! Өлсе бірге алып кетеді, бірақ босатпайды. Бұл жерде енді сөздің қажеті аз. Енді істің кезегі келді. Сіз сол істі қолға аласыз, сіз оны өлтіресіз! Өлтіресіз де он мың адамды аман алып қаласыз. (қалтасынан тапанша алып шығады) Мінеки, осы тапаншамен сіз шейхті атып тастайсыз!

Асқар. (екі қолын ала қашып) Жо-жоқ! Атамаңыз! Мен өмірі қолыма қару ұстаған емеспін, мен тапаншадан ату білмеймін. Адам түгіл итті де ата алмаймын.

Халел. Бұл шейх иттен де жаман болып тұран жоқ па! (пауза) Ал тапаншадан ату оп-оңай. Бұның оқтары уландырған, сіз әйтеуір шейхтің денесінің бір жеріне тигізсеңіз болды, жеңіл жараның өзі жеткілікті. Және дәл жанында тұрып адамға оқ дарытпау мүмкін емес. (тапаншаның тетіктерін көрсетіп үйрете бастайды) Міне, мына тетікше тапанша өз бетімен атылып кетпеуі үшін былай басылады, яғни, атардың алдына оны былай шегіндіресіз. Содан кейін тапаншаны шейхке көздеп шүріппесін бассаңыз болды оқ атылады. Және саусағыңызды шүріппеден алмасаңыз бұл тапанша оқ жаудыра береді. Түсіндіңіз бе? Мінеки, қолыңызға алып атып көріңіз, қорықпаңыз, қазір мұнда оқ жоқ.

Асқар. (тапаншаны алуға асықпайды) Бұл істі жүктейтін басқа адам табылмағаны ма?

Халел. Табылмады. Табылмайды да! Бұл іс тек сіздің қолыңыздан келеді. Шейх тек сізге кәміл сенеді. Сіздің киіміңізді тексермей, тінітпей оған кіргізеді. Біз оның бәрін анықтадық. Мына тапаншаны ішкі қалтаңызға салып алыңыз. Бұл тапаншаны ешқандай электронды аспап та сезбейді, ит те иісін алмайды.

Асқар. Жақсы, мен шейхты өлтірдім делік, ал сонда оның жанындағы жасақтары сол пультты іске қосып стадионды жарып тастамай ма? Шейхті өлтіргенмен біз мақсатымызға жете аламыз ба?

Халел. Ол үшін қам жемеңіз. Біз мынадай жәйтті анықтадық – пультты іске қосу үшін құпия кодты қолдану керек. Ал кодты шейх өзі ғана біледі екен. Одан басқа тірі жан білмейді. Яғни шейхтен басқа жан жарылғыш миналарды іске қоса алмайды. Сіздің міндетіңіз – тапаншаны шейхке кезеп шүріппесін басу – ар жағын тапанша өзі біледі. (тапаншаға оқтарды салады да, іске қосып, өз бетімен атылып кетпеу үшін тетікшені басып Асқарға ұсынады) Тек, атардың алдында мына тетікшені былай қайтаруды ұмытпаңыз.

Асқар. (тапаншаны қолына алады да сол тетікшені басады) Осылай ма?

Халел. Иә. Енді тапанша оқ атуға дайын. (имамның тапанша ұстап тұрған қолын кілем ілініп тұрған іргеге қарай бұрып) Ал, басыңыз шүріппені.

Асқар. Қалай, дәл осы жерде ме? Үйдің ішінде ме?

Халел. Ата беріңіз, бұл тапаншаның дауысы қатты шықпайды. Оқ бұл қабырғаны тесіп шыға алмайды. Басыңыз, басыңыз шүріпені! Қорқпаңыз. Қаттырақ басыңыз.

Асқар шүріппені басып қалады, тапанша сәл ғана шырт етіп оқ атады.

Асқар. Ойбай! (тапаншаны столға қоя салады)

Халел. Міне, көрдіңіз ғой – оп-оңай. Шейхті атып тастасымен тапаншаны ұстаған бойы қолыңызды қалтаңызға салыңыз да ақырын ғана шейхтің кабинетінен шығып кетіңіз. Сізді ешкім бөгей қоймас. Ал егер біреу-міреу бөгесе – тапаншаны қолданыңыз, ойланбастан қарсы келгенді де атып тастаңыз. Тапсырма орындалысымен біз сізге көмекке келеміз. Әрине, бұл қатерлі іс, сіз оны менсіз де түсінген боларсыз. Бәлен мың отандастарымыздың өміріне қатер төніп тұрғанда біз өзіміздің қауіпсіздігімізді ойлай аламыз ба.

Асқар. Иә, әрине, мен өзімнің қауіпсіздігімді ойлап тұрған жоқпын.

Халел тапаншаны алып қайтадан оқтап, имамға қайтарып береді. Асқар тапаншаны қолына алып, не істерін білмей, қайда қоярын білмей кідіреді.

Халел. Ал енді шейхке телефон шалып қабылдауын сұраңыз. Өте маңызды шаруа жөнінде сөз бар, ертеңге қалдыруға болмайды деңіз. Қалай да болса оңаша қабылдауын талап етіңіз. Ол сіздің сөзіңізді жерге тастамайды, міндетті түрде қабылдайды.

Асқар. (әлі де тапаншаны қайда қоярын білмей әрі-бірі аударыстырып отырып) Иә, мүмкін… мүмкін келісер…