Текст книги "Яшил кеча"

Шоҳин домла қўрқинчли бир нарсани эшитгандай:

– Эй, воҳ, – деди, – сиз ҳам моддиюн каби сўзлаяпсиз.

Кекса муаллиф яна кулди:

– Мулла, сен, аммо зийрак экансан, ҳа… Ўз сўзим билан мени тутиб олмоқчи бўляпсан-а?! Дарвоқе, моддиюннинг гаплари ичида ягона менга маъқул тушгани руҳ билан меъданинг муносабатига доир гаплардир. Ҳалиги айтганим каби е, ич. Ўз дунёингни заҳарлама… Шу ҳавога боқ… Уҳ… Уҳ… Яшамоқ ҳақиқатан тўйилгунча тотли бир нарса. Хўп, оқ йўл сенга, мулла… Тўхта-чи, яхшиси, сен билан Бейкўз почаси3030
  Поча – қўйнинг калла-почаси демоқчи. Бейкўзда бу таом жуда усталик билан пиширилади.


[Закрыть] еб келай. Узоқ ердан йўл юриб келгансан ахир. Оч қолгандирсан.

Афанди ҳазратлари тўғри айтаётганди. Қадимий ўзанларда оқиб кетаркан, қандай бўлса-да йўлидан чиққан, тўғридан-тўғри бошқача яшай бошлаган фикрларни ҳеч бир нарса орқага ўгиролмасди.

Хасталик гоҳ оғирлашиб, гоҳ енгиллашгандай талай вақтгача давом этди ва Шоҳин афандининг эътиқоди узоқ бир жон талашишдан сўнгра – ёғи тамом бўлган бир қандил ёлқинидай сўниб кетди. Аммо аччиқ ва эски бир мотам хотирасидай қалбида чўкиб қолди.

Шоҳин афанди бугун бутунлай бошқа бир одам бўлгани ҳолда ҳамон қалбида бир нарсанинг билинар-билинмас оғриётганини ҳис этарди. Ҳовлининг атрофидаги хоналарга охирги марта боқар экан, ўзига ўзи:

– Бу ерга тушмаганимда балки бугун дунёга ҳеч зарар бермайдиган, соф бир эътиқодли, порлоқ ишончли, ғайратли, номусли бир деҳқон бўлардим, – дея ўйга толди. Кейин аста-секин мадрасадан ташқарига чиқди.

Шоҳин афанди эътиқодини йўқотгандан кейин мадрасада яшашдан, дарсларга қатнашдан азоблана бошлади.

Илк саналарда кичик тош ҳужрасини энг буюк Истанбул жомеларининг қандилларидан ҳам зиёда ёғду билан ёритган нурлар сўнган эди. Ўзини бир пайтлар чорасиз бир ҳукмга рози бўлган, ҳорғин бир таслимият билан ўлим соатини кутган бир қатл маҳкумига ўхшатди. Бу мадраса билан унинг маънавий бир алоқаси қолмагандай эди. Ортиқ дарс қилмас, мударрисларнинг сабоқ беришларидан толғин-толғин хаёлга берилар, ўртоқларидан қочар, шаҳар чегарасининг нарёғидаги қирларда, денгиз бўйларида ёлғиз ўзи айланиб юрарди.

Эскитдан кўнгил қўйган Пайғамбарлар тарихи ҳам ҳатто унга саҳифалари қуртлаб кетганидан ўқиб бўлмайдиган бир ҳолга келган кўҳна китобдай кўринарди.

Унинг аввалгидай дарс тайёрламай қўйганини кўрган мударрислар бу ўзгаришнинг сабабини тушунолмай:

– Сенга нима бўлди, мулла? Оллоҳ насиб этса бу ерни битиришингга бир-икки йил қолди. Сен ишни бўшаштирдинг, яна бир оз ғайрат қилгин, – дея унга фойдасиз насиҳатлар айтишарди. Бирга ўқийдиган ўртоқлари эса бу паришонликка, бўшангликка бутунлай бошқа бир маъно беришар ва:

– Сен, нима бало, бир нозанинга кўнгил қўйиб, унинг ҳасратида ёнаётирсанми? – дейишарди.

Шоҳин афанди бу энг тушкун пайтларида ҳам қизиқчилигини йўқотмагани учун уларга тантанавор жавоблар қайтарарди.

Бир кун ўртоқларидан бири унга:

– Шоҳин, Худога аён шундай бир ҳолинг борки, сени кўрган одам жононини кўмиб, мозористондан келаётган кимсага ўхшатади, – деган эди.

Ёш софта шунда теран-теран ичини ёрганди:

– Ҳа, топдинг… Менинг бир умрга кўнгил боғлаган бир жононим бор эди. Сен сингари ҳамдарсларимиз ва уламоларимиз биргалашиб уни қатл этиб, ерга кўмдик. Энди бўлса, мен умидсиз бечора унинг буюк мозори атрофида юрагим ачиб айланиб юрибман.

Лекин бу умидсизлик ва орзусизлик даври кўп узоқ давом этмади. Бир оз аввал мадрасада эски изтиробларни хотирларкан, ўзига қўйган ташхиси тўғри эди. Унинг диндорлиги мақсадсиз, манфаатсиз бир фикр ва руҳ эҳтиёжи эмас эди. Абадий ҳаётни бу дунёдаги жуда қисқа ҳаётнинг давоми деб ўйлар, мадрасани бу иккинчи ҳаётнинг янада қисқа ва тўғри бир йўли деб ҳисобларди. У ҳаётдан умидини узадиган бўлса, дин илмларининг унинг назарида ҳикмати мавжудиёти3131
  Ҳикмати мавжудиёти – борлигининг маъноси.


[Закрыть] қолмас эди.

Баъзан-баъзан у фойдаси тегишига кўзи етмаган нарсалар билан хоҳишсиз, кўнгилсиз шуғуллангандан кўра, яхшиси, деҳқончилик ишларига қайтсаммикан, деган хаёлларга ҳам борарди.

Ҳатто бир рамазон ойида закот йиғиш учун ўз юртига кетди, қасабасида машғул бўлди. Асл мақсади у ерларнинг аҳволини яқиндан кўриб билмоқ эди. Бир йўлини топса, бошидан салласини ирғитиб, деҳқончиликка, чўпонликка киришмоқчи ҳам бўлди. Аммо бу ерларда ҳам уни бир умидсизлик кутар эди.

Онаси ўлганди, юртида ҳеч кими қолмаганди. Кейин мадраса ҳаёти уни анча ўзгартириб қўйганди. Энди у қўйлар билан тоғда кезмоқдан бир завқ топа олмасди. Ҳозир оила бошлиғи бўлган эски болалик ўртоқлари унга ҳаддан ташқари ибтидоий кўринарди.

Мадраса таҳсили гарчи ундаги эътиқодни сўндирган, ғоявий хаёлни йиққан бўлса-да, аммо узоқ муддат бир катта умиднинг оташи билан ёнган руҳида умр бўйи ўчмас бир из қолдирганди: мутлақо янги бир нарса топиб инонмоқ, катта бир умидга кўнгил боғламоқ, ҳаётини бир мақсадга воқиф этмоқ эҳтиёжи ва иштиёқи…

Шоҳин домла бу ҳақиқатни фақат ўз юртида атрофлича тушунди. Деҳқон ва ё чўпон бўлиб бу ерда қолишига имкон йўқ эди. Ортиқ қасабасининг қуёшини қадимгидай порлоқ, тупроқларини қадимгидай тоза кўрмас эди.

Охирги пайтларда у мадрасаси ҳақида:

– Бу қоронғиликда яшаб бўлмайди. Асрлардан бери бу ерда яшил бир кеча ҳукм суради, – дейишни одат қилганди.

Ҳозир эса ўз қасабаси ҳақида айни шу гапни тўхтовсиз ўзига ўзи такрорлар эди:

– Мадрасаларнинг яшил кечаси фақат ўз ичларини қоронғиликда бўғиб кифояланмай, мамлакатнинг ҳар тарафини бўғган, ҳар гўшасини қоплаган. Зотан, бунинг бошқача бўлишига ҳам имкон йўқ эди. Ақлларга, виждонларга ҳозирги кунга қадар фақат мадрасалардан етишиб чиққан одамлар раҳбарлик қилардилар. Бу одамлар мамлакатни қоронғиликдан бошқа яна қаерга ҳам етаклай олардилар?..

Шоҳин домла ражаб, шаъбон, рамазон ойларида елкаларига хуржунларини осиб олиб, Онадўли йўлларида сочилиб юрган закотчи хўжаларни бири оқ, бири яшил бошли гала-гала бойқушларга ўхшатарди.

Ҳа, заволли мамлакат, асрлардан бери яшил бир кеча қўйнида яшарди. Халқ, дунёни бор-йўғи мана шу қоронғилик орасидан кўрар эди.

Онадўлида фикрларнинг қолоқлиги, инсонларнинг аянчли аҳволи, ишларнинг ёмон кетиши – ҳаммаси шунинг оқибати эди.

Шоҳин хўжа мамлакатнинг ибтидоий мактабларини кезди. Улар ҳам мадрасанинг парчасидан бошқа бир нарса эмасди. Қуёшли кўчалардан, соя-салқин водийларнинг атрофларидан олиниб бу ерга қамалган болаларга юраги ачий бошлади. Бу таҳсилдан кейин нима бўлишларини ўйлади. Буларнинг энг жонлилари таҳдидларга, таёқларга ҳам қарамасдан бу севимсиз кулбалардан қочар, тупроққа қайтар эдилар. Қолган бир қисми бўлса, Абжад сингари на ўликка ва на тирикка ярамайдиган шундай нарсаларни билиб олишардики, бунда ўзларига ва атрофидагиларга зарардан бошқа бир нарса келмас эди. Кейин бу болалар улғаяр, оталарининг, акаларининг ўринларини олар эдилар. Аммо мия жиҳатидан улардан қилчалик фарқлари бўлмас эди. Улар ҳам шу, ҳозиргилар сингари нима ўйлашларини, нима қилишларини билмас, зарарли ўтлардай ўсган ерларида ўсиб қурир ёхуд катталарнинг ўша Истанбулда минг турда кўрсатадиган фитналарига, манфаатларига восита бўлар, қўй сурувларидай ғоясиз ўлимлар сари ҳайдалар эдилар…

Шоҳин домланинг болаларга бўлган муҳаббати ва марҳамати кундан кунга катталашди, кенгайди, бутун мамлакатга ёйилди ва ниҳоят, бир кун яшил қўшиннинг бу мағлуб аскаридан бошқа бир ғоявий фикр қўшиннинг оташли бир кўнгиллисига айланди, яъни бошланғич мактаб ўқитувчиси бўлди.

III

Шоҳин афанди Сомунжуўғли мадрасасидан чиққандан кейин, кўчаларда узоқ вақт айланиб юргач, эски Дорулмуаллимин биноси олдига келди.

Бу ер энди мактаб бўлмагани учун ичкарига кирмади. Асосий эшигининг қоқ қаршисидаги деворнинг тагида тўхтади. Саржадан тикилган янги костюми чанг бўлганига аҳамият бермасдан орқаси билан деворга суянди.

Машрутиятнинг иккинчи йили эди. Фақат идора қилиш усулини ўзгартириш йўли билан бир мамлакатни қутқазиб қолишнинг иложи йўқлиги яққол сезилиб турарди. Газеталар «Муаллимлар қўшини» деган таъбирни3232
  «Муаллимлар қўшини» деган таъбирни – Иттиҳодчилар инқилобидан кейин мамлакатда қисман халқ маорифи реформага учраган эди. Диннинг халқ маорифига бўлган таъсирини камайтириш ниятида мамлакатда замонавий мактаб лар очилган эди. Расмий ибтидоий мактаблардан ташқари вилоят ва шаҳарларда ўрта мактаблар, гимназиялар ташкил этилганди. Бу мактабларга ўқитувчилар тайёрлаб бериш учун Туркияда 1910 йилда эркаклар ва аёллар учун алоҳида-алоҳида ўқитувчилар институтлари очилганди.


[Закрыть] тез-тез қўлламоққа бошладилар. Бу қўшиннинг ҳарбияси ҳисобланган Дорулмуаллиминга қизиқиш катта эди.

Қайд ва қабул кунларида бу бино бамисоли арининг инидай ғувилларди. Мактабга киришни хоҳлаганлар орасида Шоҳин афандига ўхшаган талайгина саллали кишилар ҳам бор эди.

Шоҳин, кейинги йиллардаги лоқайдлигига қарамай, Сомунжуўғли мадрасасининг энг кучли талабаси эди. Шаҳодатнома олишига бир йил бор эди. Сомунжуўғлидан кетиб, Дорулмуаллиминга киришга қарор қилганини айтганида мударрисларнинг жони чиққан эди. Келажакда ҳақиқат учун курашиб, уларнинг юзини оқ қилувчи бу талабани қўлдан чиқаришни истамас эдилар. Баъзилари унинг бу қарорини маслакка хиёнат деб ҳисоблар, баъзилари: «Модомики, бошланғич мактаб ўқитувчиси бўлишни истар экансан, бир йил яна кут, шаҳодатномангни ол!» – дер эдилар.

Шоҳин уларга ҳам, ўртоқларига ҳам қулоқ солмади. Кунлардан бир куни у қўрқа-писа мана шу катта эшикдан ичкарига кирди ва боғчани, йўлакларни тўлдирган номзодлар оломонига қоришди.

Мудир бу кўримсиз софтани унчалик яхши кутиб олмади.

– Талабаликка мусобақа имтиҳони билан оламиз, домлам. Ўз кучингга ишонсанг, кирарсан. Хоҳласанг бир карра толеингни синаб кўр, деди.

Бу мусобақа имтиҳони сўзини эшитганда бинонинг томи Шоҳин домланинг бошига йиқилгудай бўлди. Маориф идодларида янги илмларнинг ҳар турини ўқиган пичоқдай ўткир болалар билан, имтиҳон топширишга қандай журъат этарди?

Ҳеч умиди бўлмаса ҳам имтиҳон мусобақасига кирди. Кенг даҳлиздаги икки юзга яқин номзоднинг орасида бир бурчакка суқилди. Сўралган саволларга қўрқа-қўрқа жавоб ёзди. Кейин диққати ошиб чиқиб кетди. Орадан саккиз, ўн кун ўтгач, уялибгина мудирга мурожаат этди. Ўтган-ўтолмаганини сўрашга журъат этолмай, ҳужжатларини суриштирди. Мудир исмини сўради. Шоҳин жавобини олганига ишонмади чоғи, исмини такрор айттирди. Сўнгра, ҳайрат билан:

– Домлам, – деди у, – сен мусобақада иккинчи ўринни олгансан, – деди.

Ёш софта гангиб қолгандай:

– Бей афанди, – деди. – Менинг ҳолим ўзимга маълум. Мадрасада бизларга ишда билинадиган, тишга илинадиган бирор нарса ўргатишмаган бўлса, бизда нима айб? Менинг ўз дардим ўзимга етади. Оламдан безган бир ғариб софта билан ҳазиллашмоқ мурувватдан эмас…

Мудир кула бошлади ва уни ишонтиргунча хийла овора бўлди.

Шоҳин афанди:

– Қўйинг-е, бей афанди… Шунча идоди мезунлари орасида бир софта қандай қилиб иккинчи ўринни олсин? – дея қайсарлик қиларди.

Мудир:

– Бунга сен ҳам ажаблан, домлам, мен ҳам ажабланай, – дер эди, – ҳатто ҳисобинг бир оз заиф бўлмаганида, биринчи ҳам бўла олардинг.

Ёш софта негадир шу тобда қувонишнинг ўрнига бир оз маҳзун тортиб:

– Ундай бўлса, идодиларнинг ҳам жуда бизнинг мадрасалардан қоладиган ери йўқ, – деди.

Шу кунга қадар бутун умри ёлғизлик ва йўқсуллик ичида ўтгани учун Дорулмуаллиминга дарров кўникиб кетди.

– Аҳволларинг қалай? – деб сўраганларга:

– Овқат нозир, ётоқ ҳозир… Энгил-бошим ювуғлик, йиртиқларим тикиғлиқ. Ўзимни саройда султон куёвидай ҳисоблайман, – деб жавоб берарди.

Мактабда мадрасадан келган саллалилар билан феслилар ўртасида бир англашилмовчилик бор эди. Софталар замонавий мактаблардан келган талабаларни ёқтиришмасди. Улар ҳам ўз навбатида саллаликларни таассуф билан тараққиёт душмани, деб айблашар, бўлар-бўлмас баҳоналар билан софталарга ҳужум қилишар эди. Ҳатто баъзан икки тараф орасида бўғишиб кетадиган ғавғолар ҳам бўлиб турарди.

Шоҳин афанди бу гуруҳчилик ихтилофларига ҳеч аралашмасди. Софталардан гап эшитарди. Анави тарафга ҳеч нарса демаса ҳам анча яқинлик ҳис этарди. Фақат бошидаги салласи билан уларнинг ичига кириб кетишдан ўзини тияр, бу бир риёкорликдай кўринишидан қўрқарди.

Бу салла масаласи Шоҳин афандини энг кўп ўйлатган нарса эди. Мадраса билан алоқасини узгандан ва эътиқодини йўқотгандан кейин салла ўрамоққа ҳеч қандай зарурат қолмаганди. Фақат икки нарса уни ўйлантирарди: отаси унинг домла бўлишини истаганди. Саллани отмоқ унинг хотирасига ҳурматсизлик бўлмайдими ахир? Сўнгра, янгироқ бир кийими ҳам йўқ эди. Аҳоли домлаларни жуда ғарибона кийимларда кўришга ўрганиб қолганди. Агар у бошидан салласини отиб юборса, бу кийимлар, бу шиппаклар уни талабадан кўра бир тиланчига ўхшатиб қўймайдими ахир? Мана шу икки сабаб Шоҳин афандини икки йилгача салла билан юришга мажбур этди.

Мактабда бирор кимса билан яқин ўртоқчилик қилишга эҳтиёж сезмасди. Бунинг устига мактабдошларининг аксарияти кичик-кичик болалар эди. Ўзи уларнинг олдида сочли-соқолли бир жаноб эди. У шу вақтга қадар ўз тушунчалари оламида ёлғиз яшашга ўрганиб кетганди. Ички ҳаёти бўлмаган инсонлардай атрофида тўхтовсиз суҳбатлашадиган, дардлашадиган бир инсонни қидирмоққа эҳтиёж йўқ эди.

Унинг учун бирор кимса билан орасида фикр ва ҳис айрилиқлари, тортишувлар, ғижинишлар бўлишига, иззат-нафс ва менлик қайғулари чиқишига имкон йўқ эди. Ёмон муомалаларга йўл қўймас, муносабатсиз ҳазил-мутойибаларга кулиб жавоб қайтармасди. Лекин у суҳбатлашишни, ҳазиллашишни кўп севарди. Аммо бунга қарамай, бирор кимса билан ҳечам самимий эмасди. Тўғрисини айтганда, у Дорулмуаллиминдаги фесли талабаларни ҳам унчалик ёқтирмасди. Кўпчилиги жоҳиллик ва қобилиятсизлик жиҳатидан саллали талабаларга қараганда анча паст эди.

Софталарда мадрасаларига нисбатан ҳеч бўлмаса кўр-кўрона бир ишонч бор эди; бошларини қўллари орасига сиқиб олиб, кўзларини юмганлари ҳолда талай нарсаларни ёд олганлари ёд олган эди.

Булар ҳаддан ташқари билимдон ва тамбал эди. Бир қисми ғирт тасодиф ва воқеаларнинг тақозоси билан Дорулмуаллиминга кирганди. Мактаб ҳаётини оддий бир яшаш воситаси деб билишар, янада даромадли бир иш чиқиб қолгудай бўлса, маслак алмаштиришга жонларини тикишарди.

Кейин, бор-йўғи ҳарбий хизматдан қутулмоқ учун муаллимлар қўшинига кирганлар ҳам бор эди.

Ўзи каби маслакнинг аҳамиятига инонганлар юзда беш фоиз ҳам чиқмасди. Шоҳин афанди талабалар орасида шундайларини айириб, фикри ва иши бир бўлган дўстлар гуруҳини тузишга ҳаракат қиларди.

Йиллар ўтгач, бу бирор кимсага даъвоси бўлмаган, ҳар нарсани хуш кўрган, қувноқ, ҳазилкаш, мунис софтада бошқа бир иккинчи чеҳра кўринди; муаллимликка янги бир дин каби инонган, унинг муқаддас ишқида ич-ичидан ёнган оташли бир ҳаворий чеҳраси…

У ўз оташи-ла ёнмоқ истеъдодини кўрсатган ўртоқларини англашилмас бир жозиба билан аста-секин атрофига тўплай бошлаган ва мактабда ўзига яраша бир муҳит яратар эди.

Эътиқодини йўқотган пайтларда ичида пайдо бўлган бўшлиқни ниҳоят тўлдирмоққа муваффақ бўлганди. Бир пайтлар яшил байроққа нақадар таассуб ва инҳисор билан кўнгил қўйган бўлса, ҳозир ҳам муаллимликни шундай севарди. Баъзан ўзи билан ўзи фикрлашарди.

– Ҳаётларимизнинг оқибати шубҳали… Ўлганимизда қоронғи бир жарликка кетамиз… Саодатимиз, эҳтимол, шу дунёда кечирган бир неча йилимизгагина боғлиқдир. Шунга кўра ўзимизга ўхшаган одамларга бир хизмат қилишни хоҳласак уларга бу қисқа ҳаётни инсонча бир тотлилик билан ўтказишнинг чорасини кашф этиб беришимиз керак. Ўқимаган, тушунмаган инсонларнинг масъуд бўлишларига қандай имконлар берилади? Жоҳил инсон, ҳар замон, ҳар ерда ё ўз ваҳимларига, нотўғри фикрларига ёхуд бўлмасам, бошқаларининг хасис ҳирсларига ва манфаатларига қурбон бўлади… Шубҳасиз, асрлардан бери давом этиб келаётган фалокатларга чек қўймоқ учун инсонларга ҳақиқатни ўргатишдан яхши чора ва восита топилмайди.

Ҳар янги динга эргашган инсонлар каби, Шоҳин афандида ҳам аввало эскисига нисбатан муросасиз бир душманлик ҳисси бор эди.

– Менинг бутун фалокатим, узун йиллар абадий бир ҳаёт умиди билан яшаб, дунёни кўрмаганим туфайли эртароқ келди, – дер эди у. – Узлуксиз хаёл суриб юрмасайдим, одам фикри қаршисида бу даража паришон бўласмидим? Мен, ҳозир ярали бир инсон ҳисобланаман. Умримнинг охиригача мажруҳ қолажакман; бу яранинг аччиғини жуда чуқур ҳис этажакман. Етиштиражак наслларимизни келгусида бўлдиган умидсизликлардан ҳимоя қилмоқ учун мумкин қадар бемаъни хаёлларсиз тарбиялашимиз даркор.

Аммо вақт ўтиб, бу фикр унга жуда ошиқча кўрина бошлади.

– Шундай инсонлар борки, фақат зарурлик важидан юзаки бир таҳсил кўрадилар, холос. Кейин яратилишлари, зеҳний қобилиятлари эътиборида ҳамиша бола бўлиб қоладилар; доимо урф-одат ва муҳитнинг таъсирига тобе бўладилар. Зеҳнлари қоронғиликда қолиб кетишга маҳкум бўлган бу болаларни ортиқ зўрлаб бўлмайди. Энг яхшиси шуки, болаларга фақат аниқ фанларни ўргатиш билан кифояланмоқ керак. Бу янги билимларни яхши ҳазм этиш натижасида инсонда туғилажак қаноат ҳеч шубҳасиз қаноатларнинг энг яхшисидир.

Мадрасанинг унда қолдирган акс таъсирлардан бири ҳам қоронғи ва мубҳам нарсалардан қўрқиши эди.

Баъзан ҳазил тарзида:

– Шу кунга қадар исботсиз сўзларга кўр-кўрона ишонишдан шунчалик азобландимки, ҳозир кўзим билан кўрмаган, қўлим билан тутмаган нарсамга ишонолмайман. Балки бу ҳаддидан ошишдир-у, аммо на илож, сутдан оғзи куйган айронни пуфлаб ичармиш, – дерди. Кейин, яна у ноаниқ тилнинг ҳам душмани эди.

– У йўғон-йўғон луғатларнинг, бир-бирига қоришиб кетган жумлаларнинг орқасида не-не ҳақиқатлар айқаш-уйқаш бўлиб кетганини кўрдим. Инсон аниқ фикрлаши, аниқ сўзлаши керак, – дерди.

Фақат, шуниси ҳам бор эдики, Шоҳин афанди, ҳақиқатнинг аниқ-аниқ сўйланишига тарафдор бўлгани ҳолда дин ҳақидаги фикрларини очиқ-равшан қилиб сўзламасди. Инсонларнинг бу нуқтада нақадар инжиқ эканликларини ҳали мадрасадаёқ билиб олганди.

Шунинг билан баробар инсонларни қисқа ҳаётларида масъуд этмоқ, унинг қачонлардир энг буюк идеал билан бойиган руҳини тамомила қаноатлантира олмас эди. У эски хасталиги қайталангандай бўлиб, маҳзун ўтирган соатларида ўзича ўйларди:

– Саодатларнинг ўткинчи бўлишини билганимиз, бизни уларнинг лаззатини тотишдан, завқини суришдан қайтармайдими? Менинг бир боғим борки, ичида айланиб юраман, бир дарахтим борки, мевасини ейман, бир деразам борки, замон-замон очиб олдимдаги кўчани ёхуд рўпарадаги денгизнинг манзарасини томоша қиламан. Ҳаммаси гўзал, ҳаммаси аъло. Аммо, начораки, вақти келиб бир кун ўлиб кетаман. Бу саодатларни ортиқ тотиб кўролмайман. Албатта, буни билгандан кейин том маънода масъуд бўлмоққа имкон борми?

Аввало бу, Шоҳин афандига ҳал этилмас бир муаммо, ўтиб кетмас бир фалокатдай кўринарди. Аммо аста-секин бунга ҳам тасаллилар топа бошлади:

– Менинг ўрнимга менга ўхшаган, менингдай тушунувчи, менингдай сезувчи ва сўзловчи инсонларни қолдириб кетсам, бу мени, ажабо, бир даражага мутасалли этмасми? Юз йилдан кейин бу кўчада мен гапирган тилда сўзлашишса, қаршимдаги денгизда яна менинг байроғим остида сузган кемалар сайр этса, нега энди мен ўзимни маҳв ўлган деб ҳисоблай? Ҳа, тилимнинг, туйғуларимнинг мендан кейин яшаши, ҳатто, ҳойнаҳой, бугунги орзуларимнинг ҳақиқат ҳолига келган бўлиши, менинг учун бир даражага бошқа инсонларда яшашда давом этаётирман деб саналмайдими?

Эски софтага аввало сафсата ва фикр ўйинчоғидай туйилган бу тушунчалар, ишончга муҳтож руҳида асга-секин бир ҳақиқат шаклини ола бошларди. Ўзига ўхшаган, ўз хатти-ҳаракатлари билан қоврилган, у гапирган тилда сўзлашган бир жамоатда – ҳатто ўлимидан кейин – ўзини ҳис этмоқ… Бу туйғуга эга бўлгандан кейин ўша жамоат учун ўзини ва бошқа шахсларни фидо этмоқ ҳам унчалик фалокат ҳисобланмасди.

Бу сўнгги инқилоб тамом бўлган куни Шоҳин афанди ортиқ шахсий ҳаётининг абадий ёхуд фоний бўлишига у қадар катта аҳамият бермайдиган, ўзи каби ҳис этувчи, унинг тилида сўзловчи жамоат яшайдиган муддатга – уммондаги томчи каби – доимо мавжуд бўлишига инонган бир оташин халқпарвар ҳолига келган эди.

Муаллимнинг деярли кемтиги қолмаганди. Энди у катта ва қатъий бир руҳ сукунати билан ўзини маслагига бағишлай олар ва ҳеч фидокорликдан чекинмасди.

* * *

Бутун бу инқилобларга қарши ўлароқ Шоҳин афандида ўзгармаган бир нарса бор эди, у ҳам бўлса – илмга, олимларга ва китобга бўлган чексиз ишонч ва ҳурмат… Бир пайтлар мадрасада бирор баҳсни тушунолмай қолганида ўзини уқувсизликда ва идроксизликда айблагани каби Дорулмуаллиминда ҳам шундай қилди, китоблар ва муаллимлардан шубҳа қилишни эса хаёлига ҳам келтирмади. Бошидан ўтган фикр ва эътиқод инқилоблари унда ҳақиқатга етишиш ва муҳокама қобилиятларини жуда орттирибгина қолмай, бу нуқтада, ҳатто бир оз маҳдуд ва ёдакичи ҳолида қолганди.

Унинг ўзи ҳам буни фаҳмларди:

– Шундайликка шундайку-я, лекин мен зотан бир олим ва мужтаҳид3333
  Мужтаҳид – Қуръон оятлари билан Пайғамбар сўзлари бўлган ҳодисалар юзасидан ҳукм чиқара оладиган билимдон.


[Закрыть] бўлармидимки… Бугунги аниқ фанларнинг энг содда, энг шубҳасиз ва энг фойдалиларини болаларга ўргатаман. Менинг вазифам шундан иборат, – дер эди.

Шоҳин афанди кўриниши шубҳали бўлган бир дўстига қарагандай меҳр ва муҳаббат билан эски бинонинг пештоқига қаради.

– У ерда бошимга ой-у юлдузлари билан баҳайбат бир коинот йиқилган эди. Бу ерда эса янги бир ғоявий хаёл дунёси қурилди. Ҳаётда менинг учун ортиқ қўрқадиган бир нарса қолмади, – деди. Сўнгра у қўли билан деворнинг оқи юқиб қолган елкасини қоқди-да, оғир-оғир қадам ташлаб ўз йўлида давом этди.