Текст книги "Яшил кеча"

V

Кундузлари мактабида банд, оқшомлари алламаҳалгача кафеларда, муаллимлар уйида ўтар, кейин ётишга кетарди. Вақти-вақти билан Дорулмуаллиминда бўлганидек, энди ҳам Сариовада уни бегоналик ғуссалари эзмас, атрофидаги манзараларга кўникиб, одамлар билан тез орада олди-берди қила бошлаганди.

Бир ҳафта ичида қасабанинг қирқ йиллик ҳамшаҳари бўлиб кетганди.

Шошма-шошарлик билан тағин янглиш бир нарса қилиб қўйишдан қўрққани учунми кўп эҳтиёткорлик кўрсатар, ҳар кимсага содда тилда гапиришга, иложи борича унинг кўнглида яхши таассурот қолдиришга ҳаракат қиларди.

Домлалар, унинг салласини улоқтирган бир эски мадраса талабаси бўлганлигидан хабар топганди, аввалига унга бир оз ҳайрат билан қарашганди. Ҳатто баъзилари очиқдан-очиқ унга душманлик қила бошлаган эдилар. Аммо у, софта руҳини кўп яхши билгани учун улардаги ишончсизликни осонгина йўқ қилишга муваффақ бўлганди.

Домлалар ўз қуролларини бу қадар яхши қўллаган бу фесли кишига қарши ғайриихтиёрий бир ҳурмат ҳис этишга бошлагандилар, ҳатто ораларида унга қандайдир бир мавқе ҳам бергандилар. Кўринишдан жуда ҳаддини билган мутовозе ва ширин бир одам бўлгани учун бу мавқе кундан кунга зўрайиб, бош муаллим қасабанинг ҳурмат-эътиборли шахсиятлари орасига кириб борарди.

Шоҳин афанди Сариовага келган пайтда шаҳар жамоатчилигининг фикри иккига бўлинганди.

Бир томонда мударрис Зуҳту афанди бошлиқ янгилар – ислоҳот ва инқилоб тарафдорлари, бошқа томонда эса уларни динсизликда айблаётган, ўттиз биринчи март даҳшатларидан ҳанузгача қутулолмаганлари сабабли очиқдан-очиқ қаршилик кўрсатишга жасорат этолмаётган, яширин равишда ғўнғиллаб қўювчи эскилик тарафдорлари. Сон жиҳатидан аксариятни шулар ташкил этганди. Аммо у ёқ томонда ҳукумат ва фирқанинг кучи бор эди. Мутасаррифидан, маҳкама раисидан бошлаб, бутун ҳукумат маъмурлари, жандарма, полиция, кўзга кўринган барча мударрислар, шайхлар, муаллимлар, катта-катта савдогарлар ва ҳунармандлар янгилик тарафдори эдилар.

Сариовада энг муҳим масала – мадрасаларнинг ислоҳ қилиниши масаласи эди. Ҳафтада икки марта чиқадиган Сариова газетасининг ҳар сонида Зуҳту афандининг бу масалага доир бош мақоласи чиқиб турарди. Мадаррис афанди мадрасаларни эски ҳолича ишлашини истаган кишиларни, дин, давлат ва миллатга хоинлик қилишда айблар, у ерларда фақат янги илмларнинг ўтилишини етарли деб ҳисобламас, маориф мактаблари ташкилотининг ишларини айнан мадрасаларда ҳам татбиқ этилишини мудофаа этарди.

Шоҳин афанди Сариовага келган куни кечқурун идоди мудирига: «Мударрис афанди билан масъул котиб бейнинг иттифоқи менга жаҳолатпараст софталар иттифоқидан ҳам қўрқинчлироқ кўриняпти», – деганди.

Бу сўзни бир кун мактабдаги муаллимлардан Расим исмли бир ёш йигитга бошқачароқ бир тарзда яна бир карра такрорлади: