Электронная библиотека » Салом Муҳаммад » » онлайн чтение - страница 2

Текст книги "Катта хонадон 2"


  • Текст добавлен: 19 мая 2023, 23:30


Автор книги: Салом Муҳаммад


Жанр: Современная зарубежная литература, Современная проза


сообщить о неприемлемом содержимом

Текущая страница: 2 (всего у книги 25 страниц) [доступный отрывок для чтения: 8 страниц]

Шрифт:
- 100% +

КАТТА ОИЛА ЁХУД НАЖОТ ИЗЛАЁТГАН ОДАМЛАР

Ўзбек бадиий насрида оила тақдири, шахсий ҳаёт акс эттирилган асарлар оз эмас. Жаҳон адабиётида рус адиблари Лев Толстойнинг «Анна Каренина”, Ф. Достоевскийнинг “Ака-ука Карамазовлар”, француз ёзувчилари Г. Флобернинг “Бовари хоним”, Э. Золянинг “Руганлар ва маккорлар” (бу туркум 20 асардан иборат), инглиз адибларидан Ч. Диккенснинг “Домби ва ўғли”, “Ҳаёт учун жанг”, “Антиқа буюмлар дўкони”, У. Коллинизнинг “Оқ кийган аёл”, Ж. Голсуорсининг “Форсайтлар достони” асарларида бир оила аъзоларининг тақдири, характерлари, руҳий олами тасвирланган.

Албатта, оилавий мавзудаги асарда ҳам давр руҳи, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, фалсафий муаммолар ахлоқ, руҳият, маънавият билан узвий алоқадорликда кўрсатилади. Уларда ҳам сюжет қизиқарли, воқеалар, руҳий кечинмалар, теран фикр асар қадр-қимматини оширади.

Ўзбек адабиётида ҳам Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”, Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”, Асқад Мухторнинг “Опа-сингиллар”, Одил Ёқубовнинг “Биллур қандиллар”, Шуҳратнинг “Олтин зангламас”, Турғун Пўлатнинг “Ичкуёв”, Ўлмас Умарбековнинг “Фотима ва Зуҳра”, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Гули, Гулиш” (бошқа номи “Чаёнгул”), Ёқуб Яквалхўжаевнинг “Қайтар дунё”, Шойим Бўтаевнинг “Кунботардаги боғ”, Муроджон Мансуровнинг “Жудолик диёри”, Қамчибек Кенжанинг “Палаҳмон”, Луқмон Бўрихоннинг “Жазирамадаги одамлар” асарларида оила тақдири тасвирланган. Бу асарларда миллий руҳ, миллий анъаналар, оила муқаддаслиги муҳим ўрин олган.

Кўплаб ҳикоялар, бир қанча қиссалар ва “Мувозанат” романи билан танилган адибимиз Муҳаммад Салом ўзбек оиласининг ҳаётий муаммолари ҳақида ёзган, тўрт қисмдан иборат “Катта хонадон: изтироб ва севинчлар” роман – эпопеяси шу ижодий анъананинг давомидир. Асарнинг биринчи қисми бундан бир неча йиллар аввал “Нажот” номида “Шарқ юлдузи” журналида эълон қилинган. Муҳаммад Салом турли адабий – модернистик изланишлардан узоқда, анъанавий, миллий руҳда ёзади. У романи бошланишида оила мавзуида “Қуръон”нинг “Нисо” сурасидан қуйидаги оятларни бошсўз қилиб олган: “Ота – онангизга ҳамда қариндош-уруғ, етим ва мискинларга, қариндош қўшни ва бегона қўшниларга, ёнингиздаги ҳамроҳингизга, йўловчи мусофирга… яхшилик қилингиз”.

Романда катта хонадон бошлиқлари – ота ва онанинг ўн бир фарзанд ғам-ташвишини чекиши, уларнинг ишлари юришса, суйиниб, орқага кетса, куйиниб, барчасини аҳилликка чақириб, бир-бирига мадад беришни ўргатадилар. Фарзандларнинг кўпчилиги ўз оиласи билан банд бўлса-да, ота-онага буюк меҳр, иззат-ҳурмат кўрсатишлари асарда анча кенг ёритилган.

Романда бошланғич – кичик прологда асардан кузатилган ижодий мақсад – ҳаётнинг боқийлиги, туғилиш ва ўлиш, гуллаб-яшнаш ва емирилиш, бу табиат қонуни жамиятда ҳам амал қилиши, осмонни қора булутлар қоплаб, даҳшатли чақмоқ чақиб, шаррос жала қуйса ҳам, албатта қуёш чиқиб, бу ёмғир заминни гуллатиб-яшнатиши бадиий ифода этилади. Бу манзарада ҳаёт фалсафаси бор.

Аслида табиатнинг адолатли қонунлари жамиятда кўпинча иш бермай қолади. Негаки, жамиятда софдил, мард, яхши одамлар одатда юқори мансабларга интилмайдилар. Ёмонлар эса ҳар қандай йўл билан раҳбарлик ишларига ўрнашиб, софдил, меҳнатсевар кишиларни менсимай қўядилар, улар ҳаётини яхшилашга уринмайдилар. Ёмонлар туфайли оила аъзолари кўп қийинчиликларни бошдан кечирадилар. Асарда ёмонлар кўзга ташланмайди, аммо уларнинг ёмонлиги натижалари кўриниб туради. Бухоро вилоятидаги катта бир хонадон фарзандлари, келин-куёвлари тинимсиз меҳнат қилсалар-да фаровонликка етишолмайдилар. Шўролар даврида аҳвол ана шундай эди.

Романнинг бош қаҳрамони – халқ ҳаётида тобора камайиб, ноёблашиб бораётган меҳр-оқибатдир, яхшилик қилишга интилишдир. Бу эса халқимиз учун барча моддий бойликлардан кўра азизроқ қадриятдир. Оиланинг тўнғич фарзанди, олим йигит Нуриддин Тошкентда илм билан шуғулланади. Хотини, фарзандлари билан домда яшайди. Хонадоннинг кенжа фарзанди, “супра қоқди”, нозик, нафис Ҳилола ҳам ўқийман деб Тошкентга келиб, акасининг уйида яшайди, кундузи фабрикада ишлаб, кечда ўзи суймаган касб бўйича ўқийди, кўп қийналади. Ака-сингил касал онанинг соғлиғи хусусида кўп қайғурадилар, ота-онадан хабар олиш учун узоқ йўлга чиқадилар. Ҳилола онасига қарамай, Тошкентга келгани учун ўзини айбдор ҳис этади. Лекин онаси “Қизим ўқисин, яхши ўқишларни битириб, бошқалардан кам бўлмасин, орзусига етишсин” деб пойтахтга боришини маъқуллайди. Пойтахтга келганида эса, истеъдодли бўла туриб, ўзи хоҳлаган ўқишга киролмагани – бир, касал онасидан хабар ололмаётгани – икки, кекса отасига ҳам бефаросат келин тузук қаролмаслигидан хавотирланиш – уч, хуллас, унинг ҳаётида осойишталик йўқ.

Аммо, ёзувчи катта хонадондаги ота, она, ўн бир фарзанд, уларнинг хотинлари, болалари, куёвлар ҳаётини муфассал тасвирлар экан, ўзи сезиб, сезмай, шарқона оиладаги мавжуд ташвишларнинг келиб чиқиш сабаблари орасида фарзандларнинг кўплиги ҳам анча таъсир этиши мумкинлигини кўрсатиб ўтади. Асарда акс этган катта оилада сезиладиган яна бир муаммо – қизларнинг яқинроқда ўқимай, узоқларга кетиши ва уйдагиларни доимо ташвишларга қўйишларидир.

Роман бош қаҳрамони Нуриддин Дўрмонда, Ёзувчилар боғида илмий ижод билан шуғулланиб, дўстлар ва устозлар билан суҳбатлашар экан, кўз ўнгида тобут кўтариб бораётган издиҳом манзараси жонланаверади. “Ё Оллоҳим! – деб юборди Нуриддин ихтиёрсиз. – Бундай кунни ҳали бошимга солмагайсан! Ҳеч бўлмаса, 20–25 йил тинч қўйгайсан… Ҳали онам ҳам, отам ҳам роҳатимизни кўрмаганлар…”

Фарзандларнинг униб-ўсиши, ҳаётда ўрнини топиши, уларнинг роҳатини кўриш – ота-оналарнинг доимий орзуси. Бироқ, ҳамиша ҳам бундай табиий орзу амалга ошавермайди. Нуриддин кўрган рўё, хаёлий манзара рост бўлиб чиқади. Уйидан хотини телефон қилиб, Бухородан нохуш хабар келганини, йўлга чиқиш зарурлигини айтади. Автобусда ака билан сингил ота-онага қараш ҳақида баҳслашиб қоладилар. Келинойиси Озода мулойимлик билан “Секинроқ гаплашинглар”, дейди.

Ака йўлда оиланинг кенжаси (ўн тўртинчиси, орада учтаси гўдаклигида вафот этган) Ҳилола ушоқдай туғилганини, касал бўлавериб, оилага кўп ташвиш келтирганини, шу боис уни ёқтирмаганини, кейинроқ ақлли ва одобли, қобилиятли бўлиб, феъли ўзига ўхшагани сабабли унга ғамхўрлик қилганини эслайди.

Роман сюжети сакрашларсиз, бир текисда давом этади, воқеалар табиий, бири бирига боғлиқ ҳолда кечади, тасвирларда, диалогларда асар қаҳрамонларининг ички дунёси, характерлари ҳам очила боради. Онанинг соғлиғи ёмонлашганини, хушсиз ётганини эшитиб, кўнгил сўрашга келган ака-укалар, қавму қариндошлар саноқсиз. Ўлим яқинлашганда келганларнинг барчаси диний ва миллий расм-русумларни бажо келтиришади. Муаллиф Нуриддиннинг амакиси (отасининг укаси) Маҳмуд бобо диний маърифатли, иймони кучли одам сифатида шўроларнинг қатағонига учраганлигини, у саботу матонат кўрсатганлигини, Нуриддин фирқа аъзоси бўлса ҳам динидан воз кечмаганлигини, шу сабабли у ҳам қисман қувғин қилинганини тасвирлар экан, шу билан халқимизнинг турли бало, офатларни енгиб ўтишида миллий менталитетимизнинг шу фазилати, эътиқодга содиқлик катта кучга айланганини кўрсатади.

Фарзандлар санаторийда даволаниб қайтган Шамсия она нега ўлим тўшагида ётиб қолганлиги сабабларини аниқлашга уриниб, бир-бирларидан сўраб, суриштирадилар. Бу ишларда фидойи шифокор Носиржон ҳам фаол қатнашади. Унинг ва бошқаларнинг тушунтиришларига кўра, Шамсия хола санаторийда даволаниш чоғида бефаросат дўхтирлар у ётган палатага оғир руҳий хаста бир келинчакни ҳам жойлаштирганлар. Ярим кечада келиннинг касали қўзғаб, талвасага тушади, бақир-чақир қилади. Устма-уст такрорланган бундай ҳолдан Шамсия хола қаттиқ қўрқади, қон босими кескин кўтарилиб, кейинроқ бош миядаги баъзи томирлар ёрилиб, инсульт юз беради.

Романда онанинг ўлими билан боғлиқ мусулмонча меҳр-оқибат, расм-русумлар анча кўп саҳифаларни ташкил этади. Европа адабиёти асарларида қаҳрамон ўлимининг сабаблари анча муфассал тасвирланса-да, марҳум ёки марҳумани сўнгги йўлга кузатиш маросими кенг ёритилмайди. Муҳаммад Салом романида бу маросимнинг кенг ёритилиши, бунда иштирок этувчиларнинг соғломлик, беморлик ва ўлимга муносабатлари, одам ўлимини Оллоҳнинг иродаси, табиий ҳол деб қабул қилиш билан бирга, оиланинг таянч устунларидан бири – онанинг вафоти, айрилиқ изтироблари, она ҳаётлигида фарзандлик бурчини тузук бажара олмаганлик учун афсус-надомату ўкинчлар, ҳаёт ҳақида, яқин одамлар тақдири хусусида жиддийроқ ўйлашга олиб келади. Булар барчаси халқимиз миллий қиёфасини, руҳиятини очишга хизмат қилади.

Ёш авлодни шундай миллий қадриятлардан хабардор қилиш, бу соҳада меҳр-оқибатнинг йўқолишига йўл бермаслик адабиётнинг бурчларидан биридир.

Ёзувчи асарда катта оиладаги ҳар бир фарзанднинг характерига хос муҳим хусусиятларини ўз ўрнида билдириб ўтади: “Нуриддин ёшлик йилларини эслади. Олдинма-кейин туғилган уч ўғилнинг кенжаси – Заҳриддин падари эътиборини эртароқ ўзига тортди. У табиатан анча абжир, жуда ҳаракатчан эди. Даладан ўт-ўлан териб келишда ҳамиша мақтов эшитиб, эркаланарди. Бундан у ҳузурланиб, керилганича, ўзига бино қўяр, юмушларини янада кучайтирарди. Катта ака Нуриддин китоб шайдоси, хаёлпарастроқ, секин ҳаракат қилувчи, бироқ укаларига ўз гапини ўтказувчи, гап қайтаришга мутлақо йўл қўймайдиган, қаҳри ҳам, меҳри ҳам қаттиқ, яна анча ориятли бўлганидан анча-мунчага ўзини пастга уришларга имкон қолдирмас эди. Укалари ундан ҳайиқиб турардилар. Ундан кейингиси (яъни, уч ўғилдан ўртанчаси) Шавқиддин эса бўш-баёв, юмшоқлиги боис асосий зарбалар унга тегар, укасидан ҳам дакки эшитар, кураш тушганда ундан йиқилар эди…”

Адиб қишлоқ ҳаёти ва одамлари хусусида ёзар экан, шўролар даврида оила бошлиғи Одил отанинг дунёқараши анча жўн ва торлигини, ҳаётдаги асосий мақсади – мол-қўйларга вақтида ем-хашак топиб берган фарзандни эъзозлаш бўлиб, бошқа нарсалар – иқтисод, сиёсат, маданият, тарих ва келажак, дунё янгиликлари уни қизиқтирмаслигини кўрсатар экан, бу қиёфани (образни) ижтимоий, психологик тип – тоифа даражасига етказади. Заҳриддин ҳам отаси нимани қадрласа, шуни қадрлайди, молбоқарлиги билан мақтанади, фахрланади. Тўғри, бу ҳам фойдали меҳнат, аммо наҳотки инсон орзуси фақат шу билан чекланса. Назаримизда, бундай ижтимоий тоифа – фақат моддий манфаатни ўйлаш, маънавий қашшоқлашув оқибатидир. Бошқа, онглироқ, маънавият ва маърифатдан хабардор одамлар тузукроқ яшаш, уй-жойини яхшилаш, фарзандларини ўқитиш учун мол боқса, Заҳриддин кабилар мол боқиш учун яшайдилар ва бу билан мақтаниб юрадилар. Романда Нуриддин ва кенжа сингил Ҳилола бу тоифага қарама-қарши, ҳаётнинг барча мураккабликлари ҳақида фикрловчи, юксак мақсадлар сари интилувчи инсонлар сифатида диққатни тортади.

Ёзувчи оила бошлиғи Одил отани ҳам ёрқинроқ кўрсатиш мақсадида унинг айрим фазилатлари ҳақида қалам юритади: “Етмиш ёшни қоралаган ҳовли соҳиби Одил бобо қишлоқнинг обрўли кишиларидан саналади. Уни ўғилларию қизларигина эмас, қишлоқдаги қари-қартанглар ҳам, катта рўзғор эгалари бўлмиш эркаклару ёш йигитчалар ҳам эъзозлашади. Ҳеч тортинмай, ўз дардларини чолга очиқ айтаверишади. Одил бобо эса одам танламайди, каттами, кичикми, бир хилда, аммо вазиятга қараб, иложи борича, қувноқ оҳангда муомала қилади, ўз маслаҳатини аямайди. Ҳатто душманига ҳам адоват сақламайди, ёмонлик раво кўрмайди. Шу боис унинг атрофидан одам аримайди. Хусусан, ёшлар кўпроқ парвона бўлишади, гоҳида бобони улфатчиликка тортишади. Улар учун Одил бобонинг эшигию дастурхони ҳамда чеҳраси ҳамиша очиқ…” Бу таъриф унчалик ишонарли эмас, чунки романда Одил бобо жуда кам кўринади. Асосан, у “исқирт” келини мол-ҳолга ем-хашак териб келишию сигир соғишни эплагани учун, бошқалардан, хусусан, кенжа қизи, нозиктаъб Ҳилоланинг ҳужумларидан ҳимоя қилади. Келинини тозаликка, саранжом-саришталикка ўргатмайди. Одил бобо ўқувчида салбийроқ таассурот қолдиради. У, катта оиладаги бирор жиддий муаммони ҳал этишда деярли қатнашмайди. Ёзувчи эҳтимол уни мураккаб характерли қилиб кўрсатишни мўлжаллагандир? Шу маънода Одил бобо кампири вафот этганида унинг соғлиғини асрашга унча эътибор бермагани учун ўзини айблаб, афсусланади. Шу тафсилот Одил бобони бир оз оқлайди.

Ёзувчи, аввал айтганимиздай, Шамсия онанинг дафн маросимига доир жараёнларни, расм-русумларни муфассал тасвирлайди. Бу тасвирлар ўзбек китобхони учун, агар роман чет тилларга таржима қилинса, хорижий китобхонлар учун ҳам қизиқарлидир.

Жаҳон адабиётида барча оилавий романлару қиссаларда бир ёки ўзаро боғлиқ бир неча оилаларга мансуб қаҳрамонларнинг тақдири орқали жамият ҳаётидаги ижтимоий муаммолар ёрқин акс эттирилади. Чарльз Диккенснинг “Антиқа буюмлар дўкони”, “Домба ва ўғли”, Жон Голсуорсининг “Фарсайтлар достони”, Бальзакнинг “Ёшлик иксири”, “Горио ота”, “Евгения Гранде”, Густав Флобернинг “Бовари хоним”, Лев Толстойнинг “Анна Каренина” романларида оила тақдири, турли оилаларнинг ўзаро алоқадорлиги, қаҳрамонларнинг характерларини очувчи воқеа, қилмишлар, характерлар, мақсадлар, дунёқарашларнинг бир-бирига сабаб ва оқибатли боғланишлари бадиий асар сюжети поэтикасини ташкил этади. Ч. Диккенс ўзининг “Антиқа буюмлар дўкони” асарида пасткаш, разил, олчоқ одамларнинг найранглари сабабли софдил, маънавий гўзал, чин инсонларнинг азоб чекишларини ёрқин бўёқларда чизади. Бальзакнинг “Горео ота” романида олчоқ фарзандлари, дабдаба ва ҳашаматни севадиган қизлари мерос талашиб, отани ташландиқ ҳолга туширганлари акс эттирилади. Сервантеснинг “Дон Кихот” романи руҳида қиз орзу қилган вафодор, фидойи ошиқлар замони ўтмишда қолганини, энди заминда бачкана, енгилтак, вафосиз, сотқин эркаклар замони келганини тасвирлайди. Лев Толстойнинг “Анна Каренина”си ҳам эҳтиросли аёл ва совуққон эркак оиласида бахт ва шодлик йўқлиги, севгини орзу қилган аёл Аннанинг вафосиз, енгилтак ошиқ княз Вронский томонидан таҳқирланиши, шу асарда ифодаланган бошқа бир оиланинг эҳтиросли қизи Кити ҳам вафодор мулкдор, далада деҳқонлар қаторида ишловчи Левинни (бу сиймода Лев Толстойнинг ўзи акс этган) эмас, енгилтак Вронскийни яхши кўриши, умуман, гўзал ва шўх аёллар яхши одамни танлай олмаслигини кўрсатиб беради.

Муҳаммад Салом романида бу масалада аҳвол бошқачароқ. Ҳилола жуда бой-бадавлат ва шон-шуҳратли бўлмаса ҳам, соф виждонли, оддий йигит Дониёр билан учрашиб юради. Дониёр Ҳилолани севади, аммо баъзи енгилтак йигитлардай ўз ошиқлиги хусусида тўлиб-тошиб гапирмайди, фақат тез-тез қизни кўришга, кўпроқ бирга бўлишга интилади. Ҳатто, совчи юборишга рухсат сўрайди. Қиз розилик билдиради. Лекин йигит юборган совчилар Одил отага эмас, аҳмоқ келин Карамгулга учрайдилар. У эса Ҳилоладан доимо дакки эшитгани боис, қиз бошқалар билан юради, деб, совчиларни айнитади. Дониёр ҳам бу ҳолни чуқурроқ суриштирмайди, ўз бахти учун курашмайди. Бунда совчилар ҳам, Карамгул ҳам, Дониёр ҳам оқилона иш тутмайдилар. Оқибатда, бўлғувси ажиб оила барбод бўлади. Ёзувчи шундай вазиятдаги қизнинг руҳий ҳолатини, изтиробларини чиройли тасвирлайди. Ҳилолага бу кўргиликлар етмагандай, кейинроқ, у келин бўлиб тушган хонадонда куёв алкаш ва гиёҳванд бўлиб чиқади ва кўп азоб-уқубатларни бошдан кечиради. Қайнана ва қайната яхши одамлар. Бироқ, ўғил ота, она насиҳатини назарга илмайди. Оила бузилади.

Ёзувчи романда Ҳилола ва акаси Нуриддин жамиятда урчиб – кўпайиб бораётган нопок ва золим одамларнинг иғвоси ҳамда қисман ўз айблари билан яна катта фалокатга учраганини ҳаққоний акс эттиради. Шаҳарга ишга ўтиш, олий илмгоҳга ўқувчи тайёрлаш чоғида Ҳилола тест марказига суқилиб кирган олғирларнинг тузоғига илинади. Оқибатда суд маҳкамаларидаги ноҳақликлар ҳам унинг ва оиланинг бошига катта ташвишлар келтиргани асарда кенг тасвирланади.

Аббос Саиднинг “Беш кунлик дунё”, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Гули, Гулиш” ва “Беозор қушнинг қарғиши”, Луқмон Бўрихон ва Ҳабиб Темиров асарларида оила ҳаётидаги жиддий муаммоларни оила аъзоларининг ўзлари келтириб чиқаришлари, айни вақтда, айрим ижтимоий муаммолар ҳам оила ҳаётига салбий таъсир кўрсатгани ёритилган. Муҳаммад Саломнинг “Катта хонадон: изтироб ва севинчлар” романи ҳам шу мавзудаги ўзига хос, яхши асарлар қаторидан муносиб ўрин эгаллайди.

Маҳкам Маҳмуд Андижоний, “Турон” фанлар академияси ҳақиқий аъзоси, ёзувчи, адабиётшунос.
Адҳамбек Алимбеков, Филология фанлари номзоди, ёзувчи.

Туғилиш – кўпайиш, қувонч; ўлиш – камайиш, қайғу. Бу икки ҳолат доимо алмашиниб туриши – қонуний. Бутун борлиқ, жонли табиат шу қонуниятга бўйсунмай иложи йўқ. Агар одамлар ўлмаса, дов-дарахтлар янгиланмаса, ҳайвонот оламию жониворлар бир-бирига ем бўлмаса, фақат гуркираш ҳукм сурса… ажаб ҳол юзага келармиди? Ёхуд ҳаётга гўзаллик ҳамда жозиба бахш этгувчи буюк Тиргаклар – кенг қанот ёйишга интилиш, меҳр-оқибат, севиш-севилиш туйғулари-чи? Тасаввур қилинг: маҳв йўқолди, дунёга келишу ўсиш кучайди. Бордию аксинчаси юз берса… Энди униси қандоқ бўлади?.. Ягона, Қудратли ва Доно Оллоҳ бунинг ҳисоб-китобини тўла ҳал қилиб қўйган. Буни яхши англаймиз, албатта. Унда нечун дод-вой қиламиз, нечун Яратганга қарши исён кўтарамиз!..

Ана, осмон наъра тортди, замину само ларзага келди. Ўтакаси ёрилган булутлар дув-дув ёш тўкдилар, зир титраган ернинг ҳам лабларига учуқлар тошди – ҳа демай, яшиллик олами ҳамма ёққа поёндоз тўшайди, гуркираш – яшариш бошланади, қаердадир эса тупроқ бир томчи оби ҳаётга зор – қовжираш, ўлиш. Одамлар орасида ҳам чақалоқ ингаси эшитиляпти, аллакимлар ҳаёт билан видолашяпти. Бу ҳолатлардан коинот гоҳ қаҳқаҳа ураётганга ўхшайди, гоҳо эса миз-миз йиғлаётгандай туюлади.

Жонажон Еримиз – бош хонадоннинг ажиб бир маконида – катта бир хонадонда ҳам шу ҳол кўзга ташланади. Бу жараённи биз жиддийроқ кузатишга қарор қилдик.

Ҳа-я, хонадон тепасида чақмоқ чақаяпти, момоқалдироқ гулдираяпти…


БИРИНЧИ ҚИСМ
ЯШАШ ЯХШИ–Я…

1. КЎНГИЛДА БИР ҒУБОР

Ҳилола эшикни очиб, ичкари кирдию даҳлизда анқайиб, тўхтаб қолди: шундоққина рўпарада сафар халталари, кичикроқ чамадон йўлга шайлаб қўйилибди. Аллақачон кийинган акасининг бесаранжомроқ, сал мунглироқ кўзларига, ичкаридан чиққан, у ҳам кийинган янгасига кўзларини катта очганча саволомуз қаради: “Йўл бўлсин? Тўсатдан?”.

– Янганг билан қишлоққа биир бориб келайлик, – деди унсиз саволга жавобан бепарвороқ оҳангда акаси.

– Нимага? – кўнгли ниманидир сезгандай, овози титраб сўради Ҳилола. – Бунақа гап йўғиди-ку, тинчликми ўзи?

– Тинчлик, тинчлик, шунчаки ўзимиз биир айланиб келайлик. Ўйлаб қарасак, бормаганимизгаям анча бўлиб қолибди.

– Акажон, ростини айтинг, бирор киши сим қоқдими?

Акасининг сўроқни жавобсиз қолдириши ва кейинги сўзларида қандайдир дард борлиги сингилнинг хавотирини янада кучайтирдию у қатъий овозда сўради:

– Мениям олиб кетасизми?

Акаси четга хаёлчан қаради. Ҳилола рад жавоби кутиб, безовталанди. Худди шу аснода кўз ўнгида бошқа бир қиёфа жонландию шашти пасайди: “Эртага Дониёр учрашувга таклиф этган-а… Дониёр…”

– Ёмон бўлмасди… Лекин ўқишингдан, ишхонангдан жавоб сўрамагансан.

– Э, ўқиш, иш… – Ҳилола беихтиёр қўл силтадию бу борада жуда қаттиққўл акасининг тезда ён бергани уни ҳайратлантирди. – Онам тузукмиканлар ўзи?

– Ту-тузук… Сал мазалари қочибди… – акаси яна четга қараганча ғудранди. Сўнг ўзини ўнглаб, қўшиб қўйди. – Майли, овқатингни егин-да, дарҳол кийинақол.

– Мендан яшираёпсиз: онамга нимадир бўлган, очиқ айтмаёпсиз, ака, – у энди янгасига нажоткорона боқди. – Ахир бу пайтда йўлга чиқиш ноқулай, поезд жўнаб кетган…

Янгаси нима деярини билмай, талмовсираб, эрига қаради.

– Соат ўнда автобус жўнаркан… – акаси изоҳ берди. – Шу жуда ўнғай туюлди. Азонда етиб борамиз.

– Овқатизни сузиб қўйдим, – янгаси ошхонага ишора қилди.

– Йўқ, овқат емийман, – қатъий рад этди Ҳилола ва кийимини ўзгартириш учун биқиндаги хона сари ошиғич йўналди. Янгаси эрига маъноли ишора қилди. Синглисининг феълини яхши биладиган акаси Ҳилолани дарҳол тўхтатиб, жиддий шарт қўйди:

– Яхши майдақайиш бўлган, ичиб ол. Агар ичмасанг, биз билан бормайсан.

– Акаа… – Ҳилола тўхтаб, унга илтижоли боқди. – Томоғимдан ҳеч нима ўтмайди.

Йўллару кўча-кўйдаги ейимликлар тугул қўни-қўшниларнинг ҳам, синовдан ўтмаган бошқаларнинг ҳам овқатларига қўл урмайдиган Ҳилола билан шу дамда муроса қилиш мумкин эмас эди. Ҳали қишлоққа етиб боргунча ва ундан кейин не ҳолатларга йўлиқишни ҳеч ким башорат қилолмайди. Балки…

– Бўлақолинг, автобусга кечикамиз, – янгаси унинг билагидан тутганча ошхона сари судради.

– Онам оғир ётган бўлса… мен қандай қилиб… – Ҳилоланинг томоғига бир нима тиқилгандай бўлиб, сўзининг давоми бўғзидан нари ўтмади. Кўзларидан шовуллаб ёш қуйилди.

Бироқ акаси шафқат қилмади:

– Ким сенга онамни оғир ётибди, деди. Мана биз ҳам қоринни тўқлаб олдик, – акаси овозига сал қувноқлик ҳамда ўктамлик оҳанг киритди. – Тез бўл, йўқса, жиянларингга қоровул бўлиб қоласан. Уларни тоғасиникига жўнатдик.

Бу гап Ҳилолада бир оз умид уйғотди ва янгасига эргашаркан, акасидан журъатсиз сўради:

– Ўзи онам уйдайканлами ё касалхонадами?

– Уйда ётганмишлар, – дедию бу сўзи аканинг ўзига ҳам далда берди. – Ким билади, бизларни шунчаки кўргилари келганми?..

– Онамни билмайсизми? – Ҳилола қўлида косани тутганча, тик турганча овқатдан бир қошиқ ичдию акасига гинали қаради. – Ўзлари сираям айттирмайдилар. Йўл азобини бизага раво кўрмайдилар.

Акаси индамади. Шу топда ўтган йил эрта баҳор кунларида онаси билан юз берган вазиятни эслади. Ўшанда онаси зулмат дунёси билан бир бора юзлашгану фарзандларини бўзлатгиси келмай, гўё ортига қайтган. Ўшанда ҳам пойтахтда яшайдиган тўнғич ўғли Нуриддин билан кенжаси Ҳилолага хабар беришга йўл қўймаган. Худди шу аснода Газлида даҳшатли зилзила рўй бергану ташвишга тушган Нуриддин дарҳол йўлга отланган. Онасини шифохонада, оғир аҳволда кўриб, укаларини жиддий койиган.

– Буларни айблама, бачам, – деган онаси безовталаниб. – Ман қўймадим. Шунча йўлга келиб-кетишни ўзи бўладими? Рўзғоринг катта бўлса. Мана, Худога шукур, ёнимда укаларинг бор, сингилларинг бор.

– Ҳар кимнинг ўз ўрни бор, онажон. Бошингиз ёстиққа етганда ёнингизда бўлмасам, қандай ўғил бўлдим.

– Қўй, хафа бўлма, бачам. Мана, энди тузукман. Худо жонимни қайтариб берди.

– Ҳали тузук бўлганингиз шуми? – Нуриддин эгилиб, онасининг пешонасидан ўпган, кўзлари ёшланган. Онаси ҳам ўнг қўлини унинг елкасига ташлаб, бошини юзига босган:

– Худога беадад шукур, сани кўриш насиб қилган экан… – онаси бетоқатланган. – Ҳилолани кўрмадим-да… Ухлашга кўз юмсам, дарров қошимга келаверади…

– Аранг қолдирдим уни. Ишниям, ўқишниям қотиряпти.

– Кенжагинам… – онаизор кипригидан бир томчи думалаб, ёноғида тўхтади. – Қийналмаёптими? Ариқлаб кетгандир. Ҳар кимни овқатини емаса у нодон…

– Уни ўйламанг, онажон, қийналгани қўярмидик!

– Биламан. Уни сангаю янгасига, сизларни Худога топширганман.

– Кўнглингиз тўқ бўлсин, ҳадемай кўрасиз.

– Юборасанми? – онаизор тирсагини ёстиққа тираган, кўзлари ёрқинлашган.

– Ўзингизни олиб кетаман.

Онаси толиқадими ёхуд умидсизлик қаърига чўкадими, тирсагини ёстиққа шилқ ташлайди, бир нафас кўзини юмади.

– Шу аҳволда қаёққаям борардим? – хириллаганнамо овоз чиқади онасининг бўғзидан.

– Ташвишланманг, то соғайгунингизча кутаман. Самолётда кетамиз. Сира қийналмайсиз. Ўша ёқда дўхтирларга кўрсатаман…

Шубҳасиз, ўша аҳволда у онасини Тошкентга олиб кетиш иложини қилолмади, волидаи муҳтарама ёнида узоқ вақт қолиб ҳам кетолмади. Ярим йилдан сўнггина у ўз ниятига етди – она ўз тўнғичи ҳамда “халта қоқди”си Ҳилола билан бир ҳаводан нафас ола бошлади. Бироқ бу ҳол ҳам тез “қариди.” Доимо ҳаракатга, кенгликка, қўни-қўшнилар билан мулоқотга ўрганган онаизор беш ойга етмай кетаманга тушиб қолди.

– Отамни соғиндингизми? – ҳазиллашган бўлди Нуриддин. – Керак бўлса, отамниям олиб келаман.

– Отанг бу уйларингга бир кундан ортиқ чидамайди.

Нуриддин отасини эслаб, кулимсиради. У киши ўз ҳовлисидан бошқа ерни тан олмайди. Шундоққина ёнгинасида, яқин атрофларида яшайдиган ўғил-қизлариникида ҳам бирор оқшом ётиб қолмаган. Гўё ўз ҳовлисига ажиб хазина кўмилгану ўшани қўриқлаб ётади, ўшандан куч-қувват олади. Шундай деса, мана, онажони ҳам шаҳарга тоқат қилолмаяпти. Бу ер яшаш учун жуда соз ва қулай бўлишига қарамай ўз ҳовлиси–ўлан тўшаги совқотган кишини ловуллаб ёнаётган гулхан каби ўзига чорлаяпти. Сабаби нимада экан?

Шуни ўйлаб, Нуриддин яна онасининг нозик туйғулари орқали таъсир этишга жазм қилди:

– Энг муҳими, Ҳилола ёнингизда. Ҳозир шундан бўлак каттароқ ташвишингиз йўқ.

Онаси ўнг тирсагини хонтахтага тираганча бир лаҳза ўйга чўмди. Чиндан ҳам Ҳилоладан бўлак барча фарзандлари уйли-жойли. Чолининг ташвишини қилмаса ҳам бўлади. Келинлар, ўғиллар, бошқа қизлар ҳамиша отасининг иссиқ-совуғидан хабардор. Энди Ҳилола борасида кўпроқ қайғуриш зарур. Ундан ташвишланмаслик ҳам мумкин эмас: улкан шаҳарда битта-ярим олчоққа алданиб, қоқилишидан Яратган Эгамнинг ўзи асрасин. Буни онажони қизига эслатиб турадию барибир қишлоқни, яқинларини қўмсайди.

– Агар зерикаётган бўлсангиз, ишдан кейин ҳар кечқурун мен, дам олиш кунларида Ҳилола сайрга чиқарамиз, томошаларга олиб борамиз.

Бош фарзанднинг аврашига онаизор кутилмаган жавоб қайтарди:

– Мани бачам иккита эмас, ўн битта. Ҳар қайсини ўз ўрни, ўз йўриғи бор, бачам.

Нуриддин онасини яхши тушунган эса-да, бўш келмади:

– Эҳ, онажоним, ахир улар ҳам бепарво ўтиришгани йўқ: икки ўғлингиз, бир қизингиз сизни кўришга келиб кетди, симда тез-тез гаплашиб турибсиз, – дедию Нуриддин кулди. – Гуруч орқасидан биз ҳам–курмак лар ҳам сув ичаяпмиз. Отамни ўйламанг, келинлари ташлаб қўймайди? Ҳовлида Карамгул бор…

– Отангни унга ишонасанми? – онаси кўзларини катта очиб, ўғлига саволомуз қаради.

– Ҳилоланинг гапига қараганда, отам анча ўзгарганмиш. Ой ҳам Карамгулга боқаркан, кун ҳам… Аввалги инжиқликларидан асар ҳам қолмаганмиш. Ишонгим келмайди. Шу ростми, она?

– Рост… – онаси секин хўрсинди. – Ҳа, шу келин хусусида отангминан ҳеч келишолмаёпмиз.

– Шу учун бу ёқда бемалол юраверишингиз маъқул эмасми, она?

– Қўй, мани кўп қистама, бачам, ман ўша ёққа кўпроқ керакман, буни ўзинг яхши биласан.

Карамгулнинг рўзғор тутиши, саранжом-саришталикка жуда бепарволиги, ҳардам хаёллиги, хусусан, фарзанд кўрганидан сўнг бу хусусиятлар янада бўртиб чиққанлиги катта ҳовли аъзоларининг ҳеч бирига маъқул эмас: ҳар ёқда сочилиб яшаётган қайнакалару қайнопа ҳамда қайнсингиллар дуч келган кезларда унга яхши маслаҳатлар бериб, панд-насиҳатлар қиладилар. Аммо бу усуллар фойдасию таъсири кўп вақтга етмайди – Карамгул ошган хамирдай бўшашади-ҳамма эътирозларни тез унутади. Оилада ўта инжиқ ҳисобланган қайнатагина унинг жонига оро киради, тарафини олади. Бунга ҳамма лолу ҳайрон. Шундай кезда қаттиққўл қайнона келини ёнида бўлишига, уни ўз измида сақлашига эҳтиёж туғилади. Нуриддин онасини худди шу маънода тушунди ва:

– Ўзингизни ҳа деб ўтга-чўғга ураверишни энди тўхтатинг, онажон, – деди юраги эзилгудай бўлиб. – Буёғига ҳузур-ҳаловат кўринг, роҳатланиб, дам олиб юринг. Қолаверса, Ҳилол ёнингизда.

– Ҳилолдан кўнглим тўқ, – шарт кесди онаси. – Ишингга ғарқ бўлиб кетмай ундан кўз-қулоқ бўлиб турсанг, бас. Мана, кўклам келопти. Бориб, помидор экаман, кади экаман, қавун экаман… Онангдан ташвиш чекма, онанг ишминан тирилади, бачам…

Волидаси кўзида қандайдир жонланиш кўриб, Нуриддин эътироз билдиришга на рағбат, на куч-қувват тополди. Шу орада онасидан хабар олишга келган укаси Ҳусниддин билан волидаи муҳтарамасини ноилож кузатиб қолди. Бироқ орадан икки ой ўтар-ўтмас Фазлиддин сим қоқдию онасининг оғир ётганини, иложи борича тезроқ йўлга чиқишларини маълум қилди.

– Ўшанда бекор юборганман, – деди Нуриддин ўзўзига, тун қўйнини ёриб, шиддатли елаётган автобус ойнасидан маъюс қараркан. Ёнида, мижжа қоқмай, ўз хаёллари билан ўзи қоврилиб бораётган Ҳилола ҳушёр тортган каби акасига ялт қаради. У йўлда акаси билан бирга ўтиришни, янгасини олдинги ўриндиққа жойлашувини илтимос қилган эди. Аслида Нуриддин ҳам шундай мўлжаллаганди.

– Аҳ, нима дедингиз, ака? – негадир йиғламсиради Ҳилола. – Онамни айтяпсизми?

– Ҳа-да, ўшанда онамни қолишга кўндирганимизда, шу ёқда тузукроқ даволаттирганимизда яхши бўлармиди.

– Онам уйда сиқилдилар. Ўйлаб кўринг, сизу янгам ҳам, мен ҳам ишда, жиянлар ўқишда… Ўзларича пастга тушиб, у ёқ-бу ёққа бормайдилар, қамоққа тушгандай учинчи қават ойнасидан қарааб ўтирадилар… Телевизорга тушунмайдилар… Қуриб кетсин, нуқул ўрисча кўрсатувлар. Бизлару болаларингиз ҳам асосан Масковни кўрамиз. Онам бечора… – Ҳилола пиқиллади. Акаси ҳам безовталанди:

– Шуни сезган экансан, нимага олдини олмадинг, ҳеч бўлмаса, нимага менга айтмадинг?

– Каллам ишламаган, ака, энди эсимга келяпти… Ранглари синиққандай бўлувди. Кўчага айлантиришга олиб чиқсам, ҳарсиллаб қолардилар, ўтиришга жой излардилар.

Нуриддин индамай бош силкиди. Ўша пайтларда ўзи ҳам чуқурроқ мушоҳада юритмагани учун ичдан ўзини айблади. Кўз ўнгидан қиш ўрталарида онасини Ҳамза номидаги театрга олиб борган оқшом йилт этиб ўтди. Уйи билан театр оралиғи узоқ эмас, орада улов ҳам йўқ, фақат пиёда юрилади. Келини ҳамда қизи кампирни икки ёндан қўлтиқлашган, олдинда ўғил. Ўн дақиқалик йўлни қарийб ярим соатда босиб ўтишди, уч-тўрт марта тўхтаб, дам олишди. Ўшанда ҳам ўғил онани айблаган бўлди:

– Овқат емаганингиз учун шу ҳолга тушгансиз, она.

– Ундай дема, бачам, қаригандаям чопқиллаб юрайдимми?

– Олтмиш тўртга кирганда одам қарийдими?

Кўнгил учун Нуриддин шундай деса-да, чиндан ҳам онасида эрта қариш аломатларини кўриб, бунинг олдини олиш, волидасини тузукроқ даволатиш имконияти йўқлигидан қийналар, ўзини ношудликда, қўли калталикда айблар эди. Ажаб, ўшанда онаси қишлоққа қайтмаганида жиддий ўзгариш юз берармиди?

Шу савол кўнглидан кечдию Нуриддин бош тебратди, яна ойна тарафга, тун қаърига эзгин кўз тикди. Автобус ҳамон шошиб, олға интилар, ичидаги одамлар ташвишу ўйларини ҳам гўё ўзига ортмоқлаб олгандай зўриқиб, зирилларди. Шу боис қанчалик илгариламасин, йўли сира унмаётгандай кўринарди. Нуриддин кўзларини юмди. Айни шу топда Ҳилола:

– Акаа, – дея бошини буриб, у томон юзланди, – ухламаёпсизми?

– Йўғ-а… Ўзинг-чи? Нимага ухламаёпсан?

– Уйқу келармиди… Онамни олиб келамизми яна?

– Ҳа, олиб келамиз…

– Акаа…

– Ҳа…

– Агар онамга бирор нима бўлса…

– Ундай дема!

– Йўқ, барибир-да.

– Тўғри. Киши ҳар қандай вазиятга шай туриши керак.

– Йўқ, акажон, чидаёлмийман, – Ҳилола юзини акасининг билагига босди.

Нуриддин юраги орқасига тортиб, ўзини беҳуддай, муаллақ осилиб қолгандай ҳис этди. Гарчи, у анча олисда яшаса-да, ота-онасини истаган чоғда кўравермаса-да, ўзини уларсиз тасаввур этолмасди. Қандайдир кўринмас нурлар уларни бир-бирлари ила боғлаб, гўё зарурий қонлар билан таъминлаб, куч-қувват бахш этиб турарди. Агар ўша ришталар узилса… Худо кўрсатмасин… уч йил кам ярим аср яшаб қўйган ўзики ўзини шундай тутса, ундан икки мучал ёш, кўпроқ ота-она бағрида ўсган синглиси не ҳолга тушаркин?


Страницы книги >> Предыдущая | 1 2 3 4 5 6 7 8 | Следующая
  • 0 Оценок: 0

Правообладателям!

Данное произведение размещено по согласованию с ООО "ЛитРес" (20% исходного текста). Если размещение книги нарушает чьи-либо права, то сообщите об этом.

Читателям!

Оплатили, но не знаете что делать дальше?


Популярные книги за неделю


Рекомендации