Текст книги "Катта хонадон 2"

8. ҚОРА ТУН, МУДҲИШ КУН

Мизғиб, туш кўрдими, хаёл элитдими ёхуд чиндан-да эшитилдими-аввал олисдан таралгандай ғўнғир-ғўнғир овозлар қулоғига урилди. Кейин, сал ўтмай, хона чироғи “чирқ” этиб ёқилди. Кўзи беихтиёр очилиб кетган Нуриддиннинг юраги “шув” этиб кетди: “Наҳотки яна мазалари қочган бўлса… Агар посбонликка бориш учун уйғотишса, чироқни ёқмай, секин туртиб қўйишарди…”

– Ма-мазалари қочдими? Яна… – у сўзининг давомини айтолмай устол ёнида эзилган кўйи тик турган Баҳриддинга анграйиб қаради. Жавобни ҳам кутмай туришга интилди, қўзғалолмади. Унгача отаси билан Фазлиддин ҳам уйғонди. Бошқа тўшакларда эса ҳеч ким йўқ, ҳовлининг йирик лампали чироғи ҳамма ёқни ёритиб турарди.

– Туринглар, онам…

– На… наҳотки? – Нуриддин қоронғулик қаърига, йўқлик оламига чўкиб бораётган каби сезди ўзини. – Туш… туш кўраётганим йўқми?

– Оббо… Шунча дорилар, уринишлар кор қимабди-да, – деди отаси рангги оқарганча ўрнидан туриб, кийинаркан.

Нуриддин ҳам довдираганча, тебрана-тебрана кийинаркан, ўзи билан ўзи хаёлан олишарди: “Гумроҳлик қилдим-а? Ҳаловат топгилари, маза қилиб ухлагилари келибди-да… Онаизор у ёқда ўлим билан олишиб ётибди, сен карахтман деб алданибсан-да. Онанг учун бир неча кун ухламасанг, ўлиб қолардингми? Сўнгги сўзларини, сўнгги ҳолатларини… эҳ, гумроҳ! Энди онам соғаядилар, деб кўпларни қувганинг-чи? Нимага ғафлатда қолдинг?!”

– Яқиндагина, ўнта кам бирда жон бердилар, ўз қўлимда, – дерди Баҳриддин титроқли, дардли овозда.

Нуриддин бу гапдан гўё ҳушига келдию туш кўрмаётганига, воқеалар хаёлида кечмаётганига ишониб, ўкраб йиғлаб юборгиси келди. Аммо бу лаҳзада, тун ярмида баланд овоз чиқариш, одамларни безовта қилиш мумкин эмаслигини эслаб, ярим гандираклаганча тўрдаги уй сари юрди. Ажабо, ундан, Фазлиддин ҳамда отасидан бўлак ҳамма ўша ерда, марҳума рўпарасида. Остона ҳатлаб, уларни не алфозда кўрдию у ўзини тутолмай беихтиёр инграб юборди – бутун вужудини ларзага келтирган айрилиқ ҳисси, мислсиз ўкинч пўртана янглиғ юзага отилиб чиқди. Аммо пўртана мустаҳкам қопқоқ-кучли масъулият пардаси билан бурканган эдики, бу дод солишга монелик қиларди. Шундай эса-да, у:

– Онажоним!.. – дея инграганча онасининг устига энгашиб, совий бошлаган жасадни қучоқлаганча юзларидан, пешонасидан қайта-қайта ўпди. Кўзларидан қайноқ томчилар ёмғир бўлиб ёғилар, аммо тилида бирор калима ҳам айланмай, нуқул: “Онажон, онажон, нимага бизни ташлаб кетдингиз, нимага ўлдингиз”, деярди, холос. Шу топда ўзининг хатоси яна эсига тушиб, ноласимон тарзда ўзини айблашга тушди: – Мен гумроҳ бўлмасам, анқов бўлмасам, гўл бўлмасам, охирги лаҳзаларда сизни ташлаб кетаманми?! – у ўрнидан ногоҳ туриб, Баҳриддинни бағрига босди:

– Жигаргинам, сенга тасанно айтаман, сени кўзларимга тўтиё қиламан, сени тавоф қиламан! Мен учун сен ҳозир ғоят буюк инсонсан, ғоят ўткир, ғоят сезгир зотсан! Сени юрагинг аввалдан ҳаммасини сезган! Мен лақма, гумроҳ бўлсам… ҳиҳ-ҳиҳ… – тебраниб ҳиқиллади у.

– Ундай деманг, акажон, – дея йиғи аралаш жавоб қайтарди Баҳриддин. – Аслида онам охирги дамларини бизларга кўрсатгилари келмаган. Ҳаммамиз дам олишимизни истаб, бор кучларини йиғиб, ўзларини соғайгандай кўрсатганлар. Мен ҳам инониб, кичкина хонага ўтувдим. Узоқроққа кетгим келмади. Салгина мизғидим, чоғи, туш кўрдим – онам жон берибдилар. Додлаб йиғлаб юборибман. Уйғониб кетиб, шу заҳоти бу уйга ўтдим. Роҳила опам онамни оғизларига пахтада сув томизардилар. Онагинамни ёнларига чўкдим.

– Шу сенга насиб қилган экан, укажон, – титраб, алам билан ҳиқиллади Нуриддин. – Мен ҳузур-ҳаловат истаб, доғда қолибман. Энди бошимни қайларга урайки, бир оғизгина сўзларини эшитсам…

– Биза ҳам сўзларини эшитолмадик, акажон! – Роҳила акасини қучоқлаб, ички дард ила ингради. – Бир оғиз гаплариниям кўп кўрдилар!

– Юрак уришлари пасайиб, аста-секин сўниб борди. Кўзларини бир марта ярқ очиб қарадилар. Худди шам лоп этиб ёниб, ўчгандай… Сўнг бир марта “пуф” дедилару узилдилар. Азобдан, қийинчиликлардан қутулдилар. Манакларини ўзим боғладим…

Нуриддин яна инграб юборди. Ҳилола билан Ҳусния ҳам унинг икки ёнидан қучиб, бир-бирларига ёпишганча ички дард-алам билан фиғон чекардилар. Акаларининг давъати билан икки кичик сингил ҳам ўша кичик уйга ўтишган, чарчовлар таъсирида донг қотиб қолишган, энди улар ҳам ўзларини айблаб, сочларини юлишар, пешоналарига муштлашар эдилар.

Ҳусния – оиланинг ўнинчи фарзанди, уч чақиримча наридаги гавжум қишлоқда ўз оиласи билан яшайди, ёнгинасидаги мактабда тарих фанидан дарс беради. Гарчи онасининг дийдоридан сал-пал бўлса-да, тўйиб улгурган, шаҳардан келтиришган дамларданоқ волидаси бағрига отилган эса-да, сўнгги лаҳзаларда бирга бўлмагани учун ўзини ҳеч кечиролмас, ғафлат уйқусини лаънатлар эди. Опа-сингилларнинг фиғонига тоқат қилиш маҳол эди.

Нуриддин уларни йиғламасликка ундардию ўзи ҳам бетиним, сассиз кўзёш оқизарди. Охири у чидолмай ташқарига йўналди. У ўзини батамом йўқотиб, гангиб қолган эдики, энди нима қилишни, кимга нима дейишни билмас, супада у ёқдан бу ёққа сарсари тентирарди. Дод солиб йиғлашни бутун вужуди талаб қилаётганга ўхшарди. Шундай, бор вужуди билан йиғласа, онаси уйқудан уйғониб, қаршисида пайдо бўладигандай туюларди. Ахир икки соатча аввал мизғиб олиш учун уйдан чиққан чоғида умид учқунламаган эдими? Ўшанда кекса юрак темирчининг босқони каби шиддатга кирган, кўкракнинг кўтарилиб, тушиши яққол кўзга ташланарди. Бемор оғзини, лабларини ҳаракат қилдиришга, тилини қимирлатишга уринарди, кўзларини очишга интиларди. Буни Нуриддин ўзича тушунди. Мана эндиги хулосаси бошқача: ўша лаҳзада онаизор ўнгланолмаслигини сезган ва сўнгги сўзини айтишга, нималардир дейишга бор кучини сарфлаган. Лекин бош мияда қонга ботган майда томирчалар бунга монелик қилган.

Агар тажрибали киши бўлганида аҳвол чигаллашиб бораётганини аниқ сезарди. Нуриддин эса онасини авайлаб, осойишталикка эришган. Йўл қўйган жиддий хатосини энди у қандай тузатсин, додини кимга айтсин? Вақтни орқага қайтариш, янги ҳаракатлар қилиш иложи йўқ. Ярим кеча: осмонда юлдузлар мўлтирайди, бутун қишлоқда сокинлик. Фақатгина мана шу катта ҳовлида безовталик: хира чироқ ёруғида марҳуманинг яқинлари ғимир-ғимир ҳаракатда; гап-сўзлар гоҳида шивир-шивирга ўтади, йиғлашлар ҳам сассиз. Бу, аввало, атрофдаги ҳамсоялар оромини бузмаслик, кейин воқеани маълум қилгунга қадар у-бу тайёргарлик ишларини битириб олиш учун мажбурий чекиниш, ўз-ўзини дафн этиш…

Кимдир ярим чақиримча наридаги дала шийпонига югурди. У ерда телефон бор. Сим орқали яқин-йироқдаги қариндош-уруғларга, икки соатча аввал жўнаб кетган фарзандларга хабар етказиш зарур. Яна кимдир ҳаракатни бошқарадиган кайвонию бригадирни, яқин қўшниларни уйғотишга одам жўнатди. Ҳа демай ҳовли гавжумлаша бошлади. Келувчилар асосан оиланинг яқин кишилари бўлгани боис аввал супа четидаги чорпояда хомуш ўтирган хонадон соҳибини, сўнгра фарзандларни бағриларига босганча бир дам ҳиқиллашар, ҳамдардлик билдиришар, кейин марҳума ётган уй томон ўтиб кетишарди.

Етмиш етти ёшни қоралаган ҳовли соҳиби Одил бобо қишлоқнинг обрўли одамларидан саналади. Уни ўғилларию қизларигина эмас, қишлоқдаги қари-қартанглару катта рўзғорларнинг эгалари бўлмиш эркаклару ёш йигитчалар ҳам яқин сирдошларидай эъзоз лашади, ҳеч тортинмай ўз дардларини чолга очиқ айтаверишади. Одил бобо эса одам танламайди, каттами-кичикми, бир хилда, аммо вазиятга қараб, иложи борича қувноқ оҳангда муомала қилади, ўз маслаҳатини аямайди. Ҳатто душманига ҳам адоват сақламайди, ёмонлик раво кўрмайди. Ичида сир сақлаб ҳам ўтирмайди-кўнглида борини дарҳол юзага чиқаради. Шу боис унинг атрофидан одам аримайди. Хусусан, ёшлар кўпроқ парвона бўлишади, гоҳида бобони улфатчиликка ҳам чорлашади. Улар учун Одил бобонинг чеҳраси, эшиги ва дастурхони ҳамиша очиқ. Фарзандларидан бирортаси унинг феълига зид боролмайди. Бордию қайсидир бировида зиқналик сезилса, у жиддий қаршиликка йўлиқади. Ютуқ отада кетади. Фақат кейинги чоғларда чолда баъзи ўзгаришлар юз кўрсатдики, бунга гўё “улфатлар” сабабчидай. Шундан Шамсия буви ранжиганмикан? Бу борада фарзандлар ҳақми? Балки бу машъум ўлимда отани ҳам айблашар…

Чорпоя чеккасида ҳеч нимага аралашмай, жуда хомуш ўтирган Одил бобо эҳтимол шулар ҳақида ўйлаётгандир, балки кампирини авайламагани учун ўзини ҳам бир жиҳатдан айбдор санар? Эҳтимол шу ўйлар билан бандлиги боис келувчиларни у қадар пайқамай қолаётир…

Шуни сезган каби Баҳриддин отасининг ёнига секин юриб келди-да, гўё тасалли берган каби:

– Отажон, онам азоблардан қутулдилар, – деди. У ўз гапини чуқурроқ ўйлаб олмаган эди. Буни ҳар хил маънога йўйиш мумкин эди. Аммо оқ кўнгил, меҳр-оқибатли Баҳриддиннинг ҳозир таъналар қилишдан жуда йироқлигини сезиб турарди ота. Шу боис унинг жавоби ҳам айни ўрнига тушди:

– Бу ялғончи дунёда яшашни ўзи ҳам азоб, ҳам ширин, бачам. Локин, ҳеч кимни ўлгиси кемайди.

– Бизани ҳузуримизни кўрмай кетганлари яхши бўлмади-да, ота.

– Аттанг… Онанг ёш кетди – индигина олмиш тўртдан ошувди…

– Хафа бўлманг, дугонамни умри қисқайкан, – дарвозадан кириб келган ғўла, юзлари думалоқроқ, қип-қизил, ҳали анчагина тетик, шиддаткор Кайвони хотин ҳамдардлик билдирди.

– Ночормиз, бандасини қўлидан ҳеч нима келмайди.

– Ўшани денг, Носирим ҳаммасини гапириб берди, эсиз, эсиз, – Кайвони бош чайқадию ўзига яқинлашиб, салом берган Нуриддинни бағрига олди. – Кўп уринибсилар. Умри тугаган экан-да, айланай.

– Ғафлатда қолдик, холажон, – Нуриддин овозини кўтариброқ йиғлади. – Уринишимизни кеч бошлабмиз.

– Ундай деманг, айланай, жўрайиз ҳам қараб ўтирмади, ўрнизни билинтирмади.

– Ажал кегандан кейин ҳеч ким сақлаб қололмайди, бачам, – деган отасининг овозида ҳам титроқ бор эди.

– Рост айтасиз, тоға… – дедию Кайвони бир дам ўйланиб олгач, сўзини давом эттирди. – Асли дугонамга кўз тегди.

– Кўз? – Нуриддин сергакланди. – Заифгина вужудларининг нимасигаям кўз тегади, холажон?

– Йўўқ, айланай, Шамси дугонам келган куни заиф эмасиди. Ранггиям қип-қизил, ўзиям гужумдайиди. Ўтган жума кунини айтаман-да, аммаваччайиз битган ҳовлисига атаб, Хатми Қуръон ўтказди. Пешинда аёллар йиғилдик.

– Онам ўшанга бордиларми?

– Э-ҳе, боришам гапми? Бунақа очилиб-сочилганини аввал ҳеч кўрмавдим. Шамси мунақа гапдон эмасида, ҳаммани оғзига қаратди.

– Ростданми?

– Ҳа, айланай, ишонинг, сал-пал тортиниб қўл чўзган аёлларни уялтирди.

– А? Қандай? – энди Одил бобо ҳам қизиқсиниб сўради.

– “Сизларминан етти ой кўришмадик, ҳаммайизни жуда соғиндим. Шу учун қўлминан эмас, қучоқлашиб, ўпишиб кўришайлик”, деб, ҳар биттамизни бағрига босганини кўрсайиз… Бу ёққа келаётганимда шу қилиқлари кўзимдан ўтиб: “Э, бевафо дунё, ўшанда биза билан видолашганакан-да”, дедим ўзимга, – Кайвони аёлнинг кейинги сўзлари йиғи аралаш эшитилди.

– Хатмдан келиб, кеча, шанба эрталаб қилган ишларига нима дейсиз, Кайвони?

– Ҳали иш ҳам қилдиларми?

– Иш бўлиб, иш-ку эмас, локин ўзига иш орттириб юрарди-да, раҳматли, – Одил бобо афсуслангандай бош тебратди. Яна нимадир демоқчи бўлгандай лаб жуфтладию ўйланиб, жимиб қолди.

– Бирор нимадан жаҳллари чиққанми?.. – ўсмоқчилаб, тахминлади ўғил.

– Қўй, буни суриштириш мавриди эмас, кейин биларсан.

Нуриддин яна гумонлар қуршовида қолди, бироқ отасию укаларини ортиқ безовта қилмай, Кайвони ортидан онаси ётган уйга кирди. Ҳамма тўю маъракаларда ушбу хонадоннинг азиз ҳамроҳи, Шамсия бувининг тенгдош дугонаси, Носир дўхтирнинг онаси бўлмиш Кайвони аёл остона ҳатлаши билан опа-сингиллар яна ўзларини тутиб туролмадилар: бириси пиқиллаб, бириси инграб, бошқаси кўксига муштлаб, онажоним деганча овоз чиқаришди, Кайвонига ёпишганча нола қилишга уринишди. Бу ҳолат волидаси энди чиндан ҳам ўлганини эслатган каби Нуриддиннинг юраги орқасига тортиб кетди. “Онам энди йўғ-а, онамни энди ҳеч қачон кўролмаймиз-а”, деган ўй уни даҳшатга солиб:

– Онажон, онажоним – деганча ўзини жасад устига ташлади. Унинг овозию ҳаракати қисилиб турган ҳавогазга гўё учқун сачради-кучли портлаш юз берди: ҳамма фарзандлару яқинлар дод солиб юборишди. Энди бу “ёнғин”ни, адоқсиз нидоларни ҳеч қандай куч тўхтатиб туролмас эди.

– Айланай, ўргилай силардан, – дея Кайвони илтижо қиларди, – ҳали жудаям эрта, андак сабр қилинглар…

Ким эшитди, ким эътибор бермади бу даъватга. Кайвони қўл ҳаракатларидан катта ака ўзига келди-да, укаю сингилларини тинчитишга уринди. Ҳар қалай, салдан кейин деярли жимиб қолишди. Нуриддин ўз қилиғи учун ўзини айблаб:

– Кечирасиз, холажон, чидолмадим, ўзимни тутолмадим, – деди. – Онажоним ҳузурларимизни кўролмай кетдилар.

– На илож, бачам, бошга тушган кўргилик, ҳаммамизниям бошимизда бор бу савдо. Лекин урф-одат…

– Эсиз-а… Одамлар уйғониб бўлгандир-а…

Аслида ички хушёрлик у ўйлаганчалик танобни қўйиб юборган эмас эди, йиғию нидолар бор овоз билан эмас, ички алам, дард билан, фиғон тарзида таралардики, қаттиқ ухлаганлар буни сезмасдилар. Уйғонганлар, уйқуси зийракларгина эшитган бўлишлари мумкин эди. Буни Кайвони хола тушуниб турарди, аммо жуда катта сув пўртана бўлиб, тўғонни бузиб кетишидан-одатдаги улкан йиғи маросимини бошлаб юборилишидан чўчирди.

Нуриддин соатига қаради. Ҳали тўрт ҳам бўлмабди. “Қизиқ, – ўзича ўйлади у, – мен одамлар учун, ўзимни кўрсатиш учун йиғлар эканманми? Йиғлашим ўзимнинг дардим, ўзимнинг фиғоним эмасми?”

– Энди гап бундай, балажоним, – Кайвони бош ўғилнинг тирсагидан тутди. – Урф-одатни қилмаса бўмайди.

– Ҳа, албатта, нимаики бўлса… – “уф” тортди у.

– Ман суриштирдим, келинлариздан биттаси ширчой қилибди. Ичиб олинглар.

– Э, нималар деяпсиз, ҳозир ширчой ўтадими? – ҳозиргина вилоят марказидан етиб келган Ҳусниддин эътироз билдирди. – Онам бунақа аҳволда ётсалар-у, биз бемалол овқат еймизми, хола?

– Мани гапимга киринглар, сал қувват бўлмаса, судралиб қоласизлар. Овоз ҳам чиқмайди. Қани, бўлинг лар, – Кайвони яна бош фарзанднинг билагидан тутиб, ошхона сари судради.

Кайвони айтган гаплар таъсирида Нуриддин укаларига ўрнак бўлиши, уларни авайлаб, ҳа демай, бошланадиган “қиёмат қойим”да аҳволлари танглашмаслиги зарурлигини ҳис этдию:

– Ўзимизни мажбурлашга тўғри келади, қани юринглар, – дея олдинга тушди.

– Менга ҳеч нима керак эмас, – йиғламсираб деди Ҳилола. Опаси Ҳусния ҳам унга қўшилди.

9. КЕЛИННИНГ ЙЎРИҒИ

Нуриддин ёмон ният қилишдан сақланиб, ўзи билан таъзиябоп кийим – одатий тўн, белбоғу дўппи олиб келмаган эди. Озода ҳам бунга журъат этмаган. У аллақаёқдан бу либосларни топиб келиб, эрини кийинтирди. Ўзи ҳам махсию қора камзул, бошига оқ сурп чорси топиб олибди. Кўриниши афтодаҳол: қовоқлари шишиб, рангги бошидаги сурпдай оқарган. Қайнсингилларидан кам қайғурмагани шундоққина сезилади. Гоҳида гап айтиб йиғлашда улардан ўтиб тушаётганга ўхшарди. Қайнанасига ҳурмати баландлигини эри аввал ҳам кузатган. Аммо меҳр ҳам қўйганлигини юрак қаъридан чиқариб йиғлаётганидан ҳам билиш мумкин эди. Бунга асос ҳам бор: Шамсия буви келинларини ўз фарзандларидай аяр, кези келганда, болаларини тергагандай тергар, йўл-йўриқлар кўрсатарди.

Нуриддиннинг эсида: тўйдан бир ҳафта ўтгач, ўз ишига жўнади. Ўша ёқда у ижара уйда яшар, фақат дам олиш кунларида қишлоққа қайтарди. Гоҳида келмай қолиш ҳоллари ҳам бўларди. Уйланганидан сўнг бир ҳафта шаҳарда қолиш, тунларни ижарахонада ёлғиз ўтказиш анча мушкуллик туғдирди. Шанба кунини тоқатсизлик билан кутадиган бўлди. Афтидан, келинда ҳам шу ҳол сезилди. Буни қайнана тушундию уни зериктирмаслик ҳаракатига тушди.

– Бачам, хотинингни қачон олиб кетасан? – ўғлидан сўради у.

– Нима, келишмаяпсизларми? – онасига ҳайрона тикилди ўғли.

– Йўғ-э, нимага келишмайлик. Ахир эр-хотин бирга бўлгани яхши-да, бачам.

– Олиб кетиш қочиб кетмас, керагича сизларга хизмат қилсин.

– Келинни хизматига куним қолибдими, бачам, худога шукур, қўлим-оёғим бутун, кучим-қувватим бор, қолаверса, қизларимдан иш ортмайди.

Аслида онасининг таклифи ўзига ёқиб тушган, лекин хотини билан бировнинг уйида, бўйин қисиб яшашни истамаган Нуриддин онасига бошқача тушунтиришга уринди:

– Қизлар хизмати бошқа, келинники бўлакча, она. Ахир буни уйга келтиргунча қанча қийналдингиз… – у кулди. – Энди боплаб хумордан чиқинг.

– Йўқ, келинни ўзим учун эмас, сан учун олганман, бачам. Келин ёнингда бўлса, кўнглинг жойида бўлади. Шу учун, тезроқ ҳаракатингни қил.

– Ҳаракатим йўқ эмас, онажон, уйга ариза берганман. Янги уй олишим керак. Ишхонадан ваъда беришган.

Хотини билан ёлғиз қолганда Нуриддин ундан сўради:

– Онамга ишлов берибсан, а?

– Йўўқ, ўзлари-да, балагинам қийналиб кетди, иссиғи бор, совуғи бор, қачонгача исталобойни авқотини ейди, деганлар.

– Шундай-ку, аммо, қирқига чидаган қирқ биригаям чидайди. Уй ҳал бўлсин, кейин сени олиб кетаман.

Озода синиқ кулгандай бўлди.

– Ҳа, яна бирор гап айтдиларми?

– Боши очиқ йигит: шаҳарда ҳар хил қизлар кўп, бириси бўлмаса бошқаси кўз сузади, айтиб бўлмайди-да, айланай, дедилар.

Нуриддин кулиб юборган ва очиқчасига:

– Энди унақа даврлар ўтди, хоним. Елкага хўржин тушди, – деган эди.

Кейинги ҳафтасида эса онаси келини билан бирга тўғри ўғлининг ишхонасига борган, кейин биргаликда у яшайдиган ижара ҳовлига жўнашган эди. Шубҳасиз, онаизорнинг бу қилиғидан Нуриддин аввал уялган, сўнг ичдан миннатдор бўлган. Сал ўтмай, алоҳида ҳужраси бор болохонали уйни ижарага олиб, кўчиб ўтишган. Дарҳақиқат, бу ҳаракатда ҳикмат бор экан, орадан ярим йил ўтмай, ёш оилага икки хонали уй бериб, хурсанд қилишган.

Нуриддин “уф” тортди. Онасининг бунақа мардона ишлари, ёш оила аъзоларининг аҳил бўлишлари учун жонини жабборга беришлари шу билан кифояланганда, эҳтимол, Озода ҳам, бошқа баъзи келинлари ҳам бунчалик куйинишмас, бу қадар оҳ-воҳ чекишмас эдими?

Дарвоқе, Тошкентга кўчиш-чи? Буниси ҳам антиқа. Нуриддин аспирантурага қабул қилиниб, дастлаб, бир ойдан кўпроқ вақт ҳовлига қорасини кўрсатолмади. Бундан Шамсия буви қаттиқ ташвишга тушди. “Балагинам ейиш-ичишда қийналоптимикан? Кечалари иссиқ овқатсиз, нон кавшаб ётса керак-да?” деган гапни айтиб, ичида қаланғи-қасанғи аёллардан шубҳаланади, оиласи бузилиб кетишидан ташвишланиб, ичэтини ейдию қайнана-келин поездга ўтирадилар…

* * *

– Укаларингга айт, Нурдин, жуда бўкирмасинлар, ўзинг ҳам ҳа деб кўз ёши тўкаверма, – деб Маҳмуд амакиси аввало катта жиянга таъсир ўтказмоқчи бўлди. Бу вақтда атроф ғира-ширалашган, қишлоқ аҳли асосан уйқуда эдию бироқ фарзандларни айтилган лаҳзагача тутиб туриш имкони бўлмаганди. Бутун ҳовли аёллару эркаклар ҳамда ёш болаларнинг фарёди билан кўмилган эди. Бу қадар баланд овозда, дардли йиғлашни аввал хаёлига келтирмаган Нуриддин ҳам бошқалардан қолишмасди. Унинг ҳолатини кўриб, амакиси ташвишга тушдию чақириб олиб, насиҳат қилди. Бироқ жиян селдай оқаётган кўз ёшларини рўмолчаси билан артиб, меҳрибон амакисига ўпкаланиб қаради ва:

– Одам онасига йиғламаса, кимга йиғлайди? – деди.

– Ҳа, бала-я, бала, билмийсан-да, бунақа йиғлаш жуда увол, марҳумани оғир аҳволга солади-я.

Нуриддин ҳеч нимага тушунмади. Ҳозир тушунадиган аҳволда ҳам эмас эди. Боз устига, амакиси жиянларини авайлаётгандай туюлганди унга. Агар шу ниятни мўлжаллаган бўлса, амакиси у ёқда турсин, у отасининг сўзига кириши ҳам душворга ўхшарди. Тўғри, болалигида отасининг шунга монандроқ гапини эшитган:

“Кўп йиғлаш Худога ношукурлик белгиси. Худони қаҳри келади. Марҳумни кўзёшлар уммонига кўмаркан…” Ажабо, шундай бўлса, нега одамлар дод солиб йиғлашади, тинимсиз бўзлашади, кўкракларига муштлаб, сочларини юлишади? Бу – одамларнинг Оллоҳга исёними? Бу даҳшат эмасми? Лекин онаизор учун йиғламаслик… Буни тасаввурга сиғдириб бўлмайди. Шуларни ўйлаб, у амакисидан сўради:

– Бирор таъзияхонада йиғламаганларни кўрганмисиз? Қариб-муриб кетганларгаям йиғлайдилар-ку?

Шу сўзларни айтдию шаҳарларда вафот этганлар учун эркаклар овоз чиқариб йиғламасликларини, бунга ўзи гувоҳлигини эслади. Бироқ шу лаҳзадаёқ шаҳар аҳлининг осойишталиги бузилмаслиги учун шунақа қарорга келишган бўлса керак-да, деган фикрга борди. Аммо ҳамма ёқда одат ҳар хиллиги ҳам кишини ўйга толдиради.

– Тўғри, кўп ерларда овозни кўтариб йиғлайдилар. Қанча баланд овозда йиғланса, ўшалар обрў оладилар. Бу – омиликдан, билими йўқликдан, – дея амакиси атрофга олазарак, шубҳали назар солиб қўйди. – Қуръони каримдан бехабарлар шунақа йиғлайди…

– Биз ҳаммамиз Қуръони каримдан бехабармиз, амаки.

Улар ёнига яқинлашиб келган Солиҳа аммаси орага тушди:

– Ака, қўйинг, кўнглини бўшатиб олсин, дард-аламлардан халос бўлсин.

– Ўзинг биласан, ман айтдим-қўйдим, жиян, – амаки ҳафсаласиз ҳолда чорпояга суянди. – Ундан кейин… замон нозик, пирқа аъзоси бўлсанг… Сани кузатиб ўтирганлар ҳам йўқ дейсанми, жиян…

– Э, ўшаларни… – Нуриддин сўкинмоқчи бўлдию дарҳол тийилди, қўл силтаганча укалари сафига бориб қўшилди. Уларнинг ҳаммаси ҳам тўн, белбоғ ва дўппида, қўлларида ҳасса-бири олиб, бири қўйиб, гоҳида бараварига дод соладилар. Айвон ёнида тол дарахтидан янги кесиб, тайёрланган бир даста ҳасса турарди. Нуриддин ҳам улардан бирини, йўғонроғини олиб, унга таянганча икки-уч одим босдию:

– Онажоним… Наҳотки бизни абадийга ташлаб кетяпсиз? Наҳотки энди сизни ҳеч қачон кўролмаймиз?! – дея бор овоз билан фарёдга киришди. Ўзи кутмаган ҳолда сўзлар, фикрлар қуйилиб келар, ўзини тўхтатолмас, онасининг янги-янги ҳислатларини, усиз бу дунё ҳувиллаб, қовжираб қолишини айтиб, изтиробларини ошкор этарди. Укалари, жиянлари, нарироқда аёллар сафида сингиллари, яқинроқ қариндош-уруғлари гоҳо унга қўшилиб, дардларини сўзда ифодалаб, йиғига қўшилардилар.

– Онажон! Бир ҳафтагина аввал сизни уйимдан нимагаям жўнатдим-а! – хириллаганнамо товушда кўксига аламли шапалоқ тушириб, юм-юм ёш тўкарди иккинчи фарзанд – Шавқиддин. – Ўлиш учун бу ёққа келувдизми, онажон?!

Ўғиллар орасида Шавқиддин ҳазил-ҳузулга ўчлиги боис ҳар қандай жиддий вазиятни ҳам қувноқлик билан бартараф этишда ўзига хос хислатга эга. Баъзида ўйламай-нетмай гапириб, қовун тушириб қўйиш ҳоллари ҳам юз берадики, кўпинча акаю укаларидан жиддий танбеҳлар ҳам эшитади. Аммо, ҳа деганда, танбеҳу танқидларни тан олавермайди, ўз билганидан қолмайди, “Э, ўладиган бу дунёда хўмрайишга бало борми”, деганча кўнглидаги гапни дангал айтаверади. Кенглик, сахийлик бобида ҳам анча-мунча киши унинг олдига тушолмайди: ҳеч кимдан ҳеч нимани аямайди. Бу жиҳатдан унинг уйи карвонсарой вазифасини бажаради. Шуни мўлжаллаб, икки хоналикни учтасига, уни тўрт ва кейин бешталигига алмаштириб, кенгайтириб олган. Кишлоқдаги ҳамма қариндошлар, таниш-билишлар уникида меҳмон бўлишган. Бирортаси шаҳарга борсаю уникига кириб, бир пиёла чой ичмаса, қаёқдандир буни эшитган Шавқиддиндан у балога қолади:

– Ҳа, биз оддий ишчимиз-да, амалимиз йўқ-да, бизни писанд қилмабдилар-да… Майли, бизниям кунимиз туғар…

Унинг асл касби-моллар шифокорлиги: шаҳар зооветеринария бўлимида, қассобхонада ишлаган. Кейин маоши тузукроқ, мукофоти ҳам бор тўқимачилик комбинатига ишга ўтган. Қаерда ишласа муомаласи, қувноқлиги қўл келиб, ҳурматга эришган, “Ака Шавқи” деган ном олган. Ҳатто қишлоқда ҳам обрўси анча баланд. Чунки, онда-сонда, таътил, дам олиш кунларида келганида ҳам “ичи сиқилиб”, уйда ўтиролмайди, дарҳол қўни-қўшниларни, қариндош-уруғларни суриштирганча ҳовлима-ҳовли юриб, ҳол сўрашади. Кўпинча улфатлари қўярда-қўймай уйларига судрашади.

– Уйим шаҳар марказида, хоналариям кўп, ўзим ҳам кичкина эмасман, – дея баҳсларда енгиш учун кўкрагига нуқиб қўяди.

– Қани, кичкина эмаслигизни кўрайлик-чи, – деганча Ҳусниддин унинг ёнига келиб, бўй чўзади. У бошқалардан бўйчанроқ, ҳазил аралаш шуни кўз-кўз қилиб, ўзи “каттароқ” – баландроқ эканини, бинобарин, онасига ўзи кўпроқ ҳақдорлигини билдиргиси келган уч ойча аввал.

Шавқиддин шартта тоғора келтириб, устига чиққанда, укасидан баландлашгач:

– Номард, қани катталигинг? – деган ва яна чаккасидаги оқ соч толаларини кўрсатган: – Бунақаси-чи, сенда борми?

– Бўлди, бўлди, тан бердик, ака, – Ҳусниддин икки қўлини кўтарган. – Энди катта акамни олиб келамиз, восита қиламиз, чоғи. Унда нима дейсиз?

– Акам – мени бу ерим, – Шавқиддин чап кўкраги устига бармоғини нуқиган. – Акамни гапи бизга закон!

– Биз-чи, ака, биз ҳам ҳисобингизда бормизми? – Баҳриддин ўсмоқчилаб сўраган.

– Ҳаммалариз мени жоним-жаҳоним. Онажоним билан отажоним – тўлин ойиму қуёшим, – дея у эгилиб, онасининг иккала юзидан чўлпиллатиб ўпган.

Шамсия буви кўзларидан томчилар қуйилганча ўғлини бағрига босаркан:

– Бир-бирига меҳрибон бачаларимдан айланай, – деб кафтларини очганча дуо қилган: – Илоё аҳиллиларингга кўз тегмасин, Худонинг ўзи ёмон кўзлардан асрасин.

– Келишиб олдик, а, онажон, шаҳарда мени уйим-бош штаб! – у волидасидан тасдиқлатиш учун яна таъкидлаган ва хотини Мурувватга шовқинлаб, ёлғондакам дўқ урган. – Нимага пусииб ўтирибсан, жонинг борми, бир нима де ахир!

– Ҳукм ўқидиз-ку, хўжайин, ҳукмга бўйсунамиз-да, – кулганча эрини маъқуллаб, у ҳам қайнанасига суянган. Қайнана-келин қайта-қайта ўпишганлар. – Ойимни ҳеч ерга юбормаймиз.

Мурувват кенг феълликда эридан қолишмайди, “Кенгга-кенг дунё, торга–тор дунё”, деб ҳисоблайди, шу тушунчасини болаларига ҳам юқтиришга уринади. Шу боис дастурхони ҳамиша очиқ, қозони доимо қайнаб туради. Эридан фарқи бор, албатта: бўйи бир қаричча баланд, тик қоматли, бунинг устига кам гап. Ҳар хил ишларга ҳуда-беҳуда аралашавермайди, ҳар қанақа гапларга гап суқавермайди. Ҳаддан ташқари ориятли ҳамда иззатталаблиги ҳам бор. Шу жиҳатдан эри билан гоҳида келишолмайди. Шавқиддин эса ҳазил-ҳузил билан уни енгиб кетади, кулдириб юборади. Гарчи, бу борада номутаносиблик бўлса-да, эри буни эслатиб, ҳаммани кулдиради:

– Биз хотин олганда ақлни ишлатиб, сўрриғини танладик, – дейди. – Онам: “Хотиннинг навчаси яхши, бачам, бачаларинг кўримли-кўркам бўлади”, деганларига лаққа учганмиз. Бу хонимнинг ўзлариям мени кўз тагига олиб қўйганлар-да. Шундайми, хўжайин?

– Ҳеч ҳамда, – дейди уялинқираб, кулиб Мурувват. – Аммагинайиз ҳол-жонимга қўймай мени кўндирганла.

– Ҳаа, шунақами, аммажоним ўртага тушмаганларида бирорта лаққи сўрриғига тегардингми, а? – Шавқи қўлини мушт тугиб, пўписа қилади. Мурувват кулади. – Бизниям зўр харидоримиз бориди.

– Юм-юмалоқ Тошой паққими? – ҳиринглаб кулади Мурувват.

– Паққи дема, номард, аччиғим чиғади! Бўйи бўйимга тенг, тўғри, сал букчайганроғиди. Аммо тилидан асал томарди. Ҳар куни юзлаб беморлар думбасига игна тиқиб, дуосини оларди, ўзимга ўхшаган дўхтирчайди. Менга пул ишлаб келтирайди.

– Хай, нимага ўшанга уйланмадиз? – энди Мурувватнинг рашки қўзғаб, қовоғини уяди. – Аммайизни кўриш баҳона ҳовлимизга танда қўювдиз. Асли ўша ҳамсояни соғиниб борайкансиз-да.

– Мени йўлдан урмаганингда…

– Бас, кўп алжираманг.

– Хўп-хўп, хўжайин, унга уйланмийман.

– Шавқи ака, нимага пакана бўлиб қолгансиз, – гапни бошқа томон буриб, сўрайди Баҳриддин. – Катта акамнинг гапларига қараганда, аввал туппа-тузук, ўрта бўй экансиз. Бўйингиздан бир қисмини аскарликка ташлаб келган эмишсиз, шу ростми?

– Авваламбор, укажоним, хато гапирма: бу акагинанг пакана эмас, пастгина бўйли. Лилипутларни пакана дейдилар. Тўғрими?

– Уларни одамчалар, митти одамлар дейдилар.

– Яна… акам тўғри топганлар: Красноярскийга ҳар ким ҳам чидайвермайди. Қирқ даражали совуқда оққулоқлар машққа чиқарарди. Э, укажоним, – Шавқиддин хўрсинди, – бекор эслатдинг-да, шафқат нималигини билмайди, номардлар. Бу йигит иссиқ ўлкадан келган, сал енгиллик берайлик демаганлар. Хуллас, ўлмай келганимга шукур қиламан, – у яна кулиб, хотинини қучоқлайди, Мурувват кулганча қўли билан уни итаради. – Бўйимнинг қолган қисмини манави ўзига қўшиб олган.

– Ии, қандай қилиб – ҳайрон қолган каби сўрайди Ҳусниддин.

– Ҳамма рўзғор юкини елкамга ортган, пачоқзада қилган ким?

– Нолиманг мендан, хўжайин, – Мурувват кулимсираб, изоҳлайди, – камбинат юкини денг.

Дарҳақиқат, Шавқиддин станокдан чиққан газламаларни ўзидан анча ёш ҳамда бақувват йигитлар билан бирга аравачаларга юклайди, омборга етказиб, яна туширади. Кечқурун калтак зарбидан эзилган кимсадай ҳориб-толиб қайтади. Бироқ чарчаганини болаларига сездирмайди, дарҳол кўчага чиқиб, улфат ахтаради, бир сўм, бир сўмдан қилиб, заҳри қотилдан отишади, овқат тайёр бўлганини мўлжаллаб, илжайганча қувнаб, уйга киради.

Бир неча кун мобайнида бу ҳолни кўрган Шамсия буви:

– Бачам, бу ишинг манга ёқмади, енгилроғига ўт, – дея ташвиқотни бошлайди.

– Буни мулла жирингги соз-да, онажон, дастурхонимизни обод қилаётган ўша аравачалар, ўша юклар.

– Э, пули қурсин, манга соғлиғинг керак, бачам. Энди ёш эмассан, қирқ бешни уриб қўйдинг.

– Уйимда талабаларим бор, онажон, уларни ўйламасам, бўлмайди.

– Бутун нон деб ўзингни абгор қилма-да, бачам, яримта нон – ороми жон, бутун нон-азоби конга айланибди, айланай…

– Хўп-хўп, гапизни ўйлаб кўраман, онажон.

– Кейин… – онаизор ниманидир мулоҳаза қилиб, жимиб қолади, сал сукутдан сўнг фикрини очиқ айтади: – Қўли очиқлик ҳам эвиминан бўлгани яхши.

– Отам билан онамнинг куртагимиз, онажон, олмани тагига олма тўкилади…

– Сан айтган замонлар бошқайди, бачам, – онаси бир лаҳза ўй суриб қолган. Фарзандлари ундан бирор воқеа сўзлаб беришини кутганлар. Бироқ онаизор буни хоҳламаган, шекилли, гапини қисқа қилган. – Бир парча нон, ярим коса гўжаминан одамларга суянчиқ, ҳасса бўлиш замонийди. Қариндошлар, яна бошқа кўп кишилар силласи қуриб, касалга чалинувди. Қараб ўтириб бўлардими?

– Мен сал-пал биламан ўша вақтларни, – Шавқиддин жиддий тортган.

– Аканг эслироғиди, ҳаммасини билади… Ҳозир оч қоладиган замон эмас, уринган одам кунини кўради, ўзингни ўтга-чўғга ураверма. Соғлиғингни йўқотсанг, санга ҳеч ким табиб бўлмайди.

– Соғлиғимдан нолимийман, онажон, – Шавқиддин яна онасига эркаланган. – Бош штабни бошқариб турсайиз, бас, бизни иш ҳам юришаверади, сиздан куч-қувват олаверамиз, онажон.

– Мани инди бу жойга боғлаб қўёлмийсан, бачам. Отангни кўндирсаларинг, ҳар қайсингникида бир-бир меҳмон бўлиб, айланиб юраверамиз. Қолган умрни роҳатда ўтказсак, дейман.

– Бу – зўр гап, онажон, – Баҳриддин қувониб, онасини маъқуллаган. – Отамниям бирга олиб юрасиз.

– Отамни кўндириб бўпсан! – Ҳусниддин кулиб, қўшиб қўйган. – Отам гашт қилиб юрсалар, Карамгулни аҳволи нима кечади?

Ҳаммалари кулиб юбордилар. Онаизор маъюслашиб, хўрсиндию:

– Фазлигинам, пешонанг мунча шўр бўлмаса, – дея эшитилар-эшитилмас пичирлаб қўяди. – Хай майли, Карамгулгаям Худо ақл берар…

– Қўйинглар, ўшани гапирманглар! – Шавқиддин қўлини пахса қилиб, шовқинлади. – Ундан бошқа дардимиз йўқми?

– Ҳақ гап айтилди-да, дадаси…

– Йўқ, керак эмас. Отам нима қилишларини ўзлари биладилар. Биза онамни ўйлайлик…

Дарҳақиқат, шу суҳбатдан сўнг икки–уч кун ўтиб, ака-укалар бирлашган ҳолда санаторий–шифохонага йўлланма топдилар, волидаи муҳтарамалари соғлиғини мустаҳкамлаш йўлидан бордилар. Аммо бу ҳаракат, Баҳриддиннинг ўйлашича, аксинча натижа берди, отасининг фикрича, эъзоз-эъзоз Худога хуш келмади. Ҳамма нарсанинг меъёри бор. Ҳар қанча авайлаб-асрама, кун битгандан кейин ҳеч ким восита бўлолмайди.