Текст книги "Отколотое зеркало / Китек көзге"

– Рәхим итегез, Зәйнәп апа. Әни, бездә кунак бар, чәеңне сикерт. Ни йомыш төште, Зәйнәп апа? – Үзе үк ашыгып бирелгән соравы өчен оялгандай: – Минем фәннән Гайнанов начар укымый. Тәртибе дә, белүемчә, малайлар өчен тавыш күтәрерлек түгел. Ул интернатта кунарга калмаганда, еш кына чакрымнарны бергә саныйбыз. Сезне бик хөрмәт иткәне, яратканы тавыш төсмереннән сизелеп тора.

– Рәхмәт инде җылы сүзләрегез өчен, – дип, Зәйнәп йомгакны ничегрәк сүтәргә белмичә, беразга югалып калды. – Йомыш дисәң дә ярый. Бик авыр хәлдә калдым әле. Дөресе, киңәш-табыш итәргә дип килгәнием сезгә.

– Рәхим итеп, түрдән узыгыз!

Ханым янәдән, ник килгәненә үкенгәндәй, эшнең зурга китәсен аңлап, әйтергәме икән, әллә улының өлгерешен белешеп чыгып китәргәме дип икеләнеп торды да, бу хәлне ачыкламыйча калдырырга ярамый дигәндәй, тавышының калтырануын басарга тырышып:

– Беләсезме, Нәсим Кадыйрович, Рәфикъ «юлдан таптым» дип, өйгә 25 сум акча алып кайтты. Хәзерге заманда кем шулчаклы акчаны төшереп калдырсын инде?! Бу хәлнең шәһәрдә, һич югында, район үзәгендә булуы мөмкин әле. Улым турында начар сүз әйтәсем килми. Үзем дә гаепле. «Кирәк-яракны алырга акчабыз юк» дип зарланып торам. Мине жәлләп берәр укытучының сумкасына кермәдеме икән?

Нәсим шунда ук бүген генә директор бүлмәсендә булган сөйләшүне исенә төшерде. Башкортстаннан эшкә җибәрелгән биология укытучысы Рәсимәнең, өенә кайтырга чыкканда, укытучылар бүлмәсендә дәреслеген онытып калдыруы исенә төшеп кире керүе, ә коридор тәрәзәсе төбендә калдырган сумкасыннан акчасы югалуы һәм, гомумән, күрше авыллардан килеп укучылар өчен ачылган интернатта урлашу очраклары ешаюы турында сүз булган иде. Ул гына да түгел, озак еллар директор вазифасын башкаручы Замир Яруллович, каракны тотып булуга ышанмаса да, Рәсимә тавыш күтәргәннән соң, бу очракны тикшерүне, ягъни бурны кояш яктысына чыгаруны, җаваплылыкны үз өстеннән төшерү өчен, Нәсимгә тапшырды.

– Син, иптәш Нәсим Кадыйрович, тарихчы, психолог, комсомол оешмасы секретаре, әхлак, тәрбия мәсьәләләре синең кулда. Кирәк булса, милиция белән дә куркытып ал! Бу эшне башка кешегә тапшырсаң, үпкәләвең бар, – дип, арзанлы шаяртып та куйды.

Нәсимнең «Ә сез каракны табып булуга ышанасызмы?» дигән соравына, директорның, җавапка сүз әрәм итеп тормыйча, күп мәгънәле итеп, җилкәләрен сикертеп куюы хәтеренә төште. Кулы кычыткан карак малаен анасы үзе тотып китерә, шома балык үз теләге белән җәтмәгә килеп керә түгелме? Хәзер үк участковыйны чакырасы да, егетне каталажкага озатасы! Ә миңа нәрсә, мәктәп, комсомол, бәлки әле, роно буенча ялтыравык рәхмәт кәгазе эләгер. Эшне зурдан җибәреп, сасысын чыгарасың килмәсә, Гайнановны якасыннан тотасы да, директор каршысына китереп бастырасы, бу очракта да чын тәрбияче, намуслы укытучы буларак абруем артыр!

Шул авыл кешесе буларак, Нәсим исә Гайнановларның, әтиләре үлгәннән соң мохтаҗлыкта яшәсәләр дә, хөрмәткә лаеклы, горур гаилә икәнлекләрен яхшы белә. Аларның кемнедер нахакка рәнҗеткәне, кеше малына кул сузганнары ишетелгәне юк. Нәсим алдында оятыннан кара янып, битен ертып, малаен фаш итәргә килгән ханымның дүрт баланы җидегә ярылып эшләп, аякка бастырырга, намуслы, милли җанлы кешеләр итеп тәрбияләргә тырышуыннан да хәбәрдар иде ул. Әгәренки, Нәсимнең фани дөньяда иң якын кешесе булып киткән Рәсимә туташ, акчасын төшереп калдырып, Рәфикъ тапкан булса, яшь кешене гаепсезгә рәнҗетсәң, гөнаһысын кем белән уртаклашырсың? Егет кисәге, әнисенең гаҗиз чарасызлыктан бәргәләнүен күреп, сумкадан акчаны алган булса да, бер тиенен дә үзенә тотмаган очракта да иптәш Гайнановны берничек тә аклап булмый. Киңәш бирергә бик маһир олы педагоглар бу очракта үзләрен ничек тотарлар иде икән? Бәлки, болай диярләр иде: «Зәйнәп апа, чәйдән баш тартсагыз, өегезгә кайтыгыз да, шул акча кисәген кирәк-ярагыгызга тотыгыз. Бәлки, аны кемдер, чыннан да, төшереп калдыргандыр, ә үткен күзле Рәфикъ аны күреп алгандыр. Әллә ни зур сумма түгел, әйтик, борыны мышкылдаган берәрсе, кесәсеннән кулъяулыгын алганда, акчасын ияртеп чыгарып, чәчеп калдырган булуы да ихтимал. Укытучылар – оешып җитмәгән инспекторлар, көтелмәгән тикшерүләр, контроль эшләр, дәгъвалы ата-аналар белән куркытылган сәер халык. Сез – бу казанда кайнаган кеше, барысын да беләсез».

Бу мизгелдә тарих укытучысының йомры башына мәшәкатьле, хәтта хәвефле, шаян бер уй килә. Өч ел элек кенә Казан дәүләт университетының тарих бүлеген тәмамлаган, Урта гасыр татар әдәбияты, суфилар фәлсәфәсе, хикмәте белән яхшы ук таныш Нәсим кайсыдыр кыйссадан укыган бер әхлакый сабакны исенә төшереп елмаеп куя. Гадилеге белән гали бу мәзәк булган хәлне чагылдырганга охшаган. Бер хан сараенда барган, хәзергечә әйтсәк, киңәшмә көндезге намаз вакытына туры килә. Күбесе өсләрендәге затлы халатларын, тәһарәт алганда, чөйгә элеп куялар һәм шунда бер вәзирнең янчыгы белән алтыны юкка чыга. Тавыш-гауга куба. Хан күрәзәчесен чакырта. Акыл иясе, шактый уйланып торганнан соң, ханның үзенә генә мондый киңәшен бирә, имди.

– Намаз вакытында сараегызда булган барча кешегә бертигез итеп киселгән таякчыклар таратыгыз. Һәм «берсе минем чәнти бармак калынлыгында башкаларыннан озынрак, шунысы бурга эләгер» дип тә өстәгез. Кәкре куллы адәм тотылып, хур булудан шөлләп, таякчыкны караңгы бүлмәдә кыскартыр һәм шул гамәле белән тотылыр. Нәсим ошбу риваятьне исенә төшереп, сумкага кергән баланың кем булуын тәгаен белгән тәкъдирдә дә, әкәмәт серле уенны дагалап карарга булды. Гасырлар агып, иҗтимагый-сәяси вазгыятьләр үзгәрсә дә, кешенең, бу очракта каракның, эчке дөньясы, үз-үзен яклау, курку хисе үзгәреш кичерми.

Интернатта һәр төнне бер укытучы кунарга тиеш иде. Нәсим, үзенең кизү көне булмаса да, бер сылтау табып, чиратын алыштыра. Мәктәпкә килгән уңайда ук, җәннәт агачыннан ясалган Муса таякларын алыштыра алмасалар да, үз бурычларын үтәрләр дип, кырдан арыш камыллары кисеп ала һәм интернатта кунарга калган укучыларга тарата.

– Барыгызга да тигез итеп киселгән камыллар өләшәм. Тик берсе генә бераз озынрак. Шул салам эләккән укучы Рәсимә апагыз төшереп калдырган («сумкасыннан урлаган» дип әйтә алмады) һәм хуҗасына акчаны кире кайтарырга оялган кеше булыр. Хәерле сәгатьтә! Камылларыгызны сытмагыз, бөкләмәгез, соңыннан янәдән үлчәп, җыеп алырмын.

Укучыларны бу сынау шатландырды дип раслау дөрес булмас иде. Берәүнең дә, бөтен көтүне пычраткан сыер өчен җавап бирәсе килмичә, без шул хурлыкка лаекмы дип уйласалар да, ахыр чиктә, бу югалтуны миңа сылтап калдырмасыннар дип, мырлый-мырлый булса да ризалаштылар. Дөресен генә әйткәндә, Нәсим Кадыйрович алардан сорап та тормады. Укучыларына янәдән бер ачыкламыш та кертте:

– Акчаны тапмаган, алмаган булсагыз, нәрсәсеннән шөлләп торасыз? Чистарынып, борынгы греклар әйтмешли, катарсис узарсыз.

Уенның хикмәтен аңлап җитмәгән бер укучының:

– Әгәр ул озын камыл гаепсез кешегә туры килеп, кемдер нахакка рәнҗетелсә? – дигән соравына, укытучының Аллаһ ялгышмый дип әйтәсе килсә дә, комсомол оешмасы сәркатибе, башкарак аңлатма биреп:

– Гаебе булмаса, гафу үтенербез, – диде. Һәм беркадәр тантаналы төстә өстәп куйды: – Биредә сезнең намусыгыз, ахыр чиктә мәктәпнең абруе сынала.

Укучыларның йокы бүлмәләрен төн ката диярлек күз уңаенда тоткан Нәсим Рәфикъның йокыга китә алмыйча кыбырсынып, боргаланып ятуына игътибар итми кала алмады. Балаларны махсус иртәрәк уятып (бер гөнаһлы өчен барысының да интегүен аңласын теге), берәм-берәм чакырып, юри һәр камылны үлчәгән булып, дәфтәргә яза барды. Барысының да камыллары шул килеш сакланган, тик Рәфикъныкы гына кыскарак, бер очы киселгән булып чыкты. Әй Рәфикъ… Рәфикъ…мин сине акыллырак дип уйлаган идем, борынгылар кулланган иң гади капкынга килеп эләктең. Кыскарту, озынайту уенының психикасы зәгыйфь кешеләр өчен уйлап табылганын аңламадыңмыни? Камыл белән «йоклаган» барча укучыларны бергә җыйгач, тарихчы башкачарак нотык тотты:

– Укучылар… Сез барыгыз да ошбу сынауга җитди карап, сынамышларны измичә, сытмыйча, вакытында тапшырдыгыз… – Каракның эчке халәтен сынау өчен, укытучы озын-озак тукталыш ясады. – Тикшерүне барыгыз да намус белән үтте. Бөтен камыллар… мин таратканча, бертигез булып чыктылар. «Арада чәнчи бармак хәтле генә озыны бар» дип, мин юри әйттем. Безнең, сезнең арада караклык, кеше әйберенә кул салу, урлашу кебек капиталистик җәмгыятькә хас гадәтләр булырга тиеш түгел. Шулаймы?

Өсләреннән гаеп алынуга шатланып, тынычланып калган укучылар: «Нәкъ шулай», – дип, бердәм рәвештә кычкырдылар.

Белемле кешеләр белән шыплап тутырылган мәктәп коллективында сер саклыйм димә. Тарихчының хәзерге китапларда язылмаган ниндидер сәер тәҗрибә уздыруы, әмма дә ләкин каракны таба алмавы турындагы хәбәр директор колагына да барып ирешә.

– Ну, иптәш сихерчеме, күрәзәчеме, шарлатанмы шунда, – дип башлый сүзен директор, җиңүче кыяфәте белән күзләрен ялтыратып. – Уңышлар кай тирәдәрәк, бур фаш ителдеме, бүреге янамы?

– Юк шул, Замир Яруллович, каракның әлегә бер җире дә янмый. Без, гаеплене эзләп, олы җәнҗал күтәреп, зур хата эшләгәнбез бугай. Гаепле кеше мин үзем бит.

Текә борылышларны җене сөймәгән директорның күзләре зәһәр ялтырап алды.

– Нәрсә дигән сүз бу? Акчаны сез урладыгызмыни? Ничек була инде бу, аңлатыгыз.

– Бик гади була, Замир Яруллович! Буласы туебыз өчен срочно акча кирәк булгач, Рәсимә Салаватовнаның сумкасыннан алырга туры килде. Үзенә әйтергә өлгермәдем, ә ул, дөнья җимерелгәндәй, тавыш күтәргән.

– Ну и ну, – дип, югалып калган директор русчага ук күчә. – Ну и нравы у современной молодёжи…

– Рәсимә Салаватовна бу хакта үзе беләме соң? Ни пычагыма сез укучыларга дәрескә әзерләнергә, йокларга бирмичә, шикле, төрлечә юрарга урын калдырган тәҗрибәләр уздырасыз? Мин бу хакта ронога әйтмичә булдыра алмыйм, җәзасын үзләре билгеләрләр.

Беткән баш беткән дип, Нәсим янәдән алдау юлын сайлады.

– Рәсимә, әлбәттә, белә. Безнең бар тапканыбыз уртак. Тиздән туебыз булачак, шул хөрмәткә роно шелтә чәпәсә, шәп котлау, нур өстенә нур булыр!

Директор, тәмам рольгә кереп, яше мөмкинлек биргән тизлек белән урыныннан сикереп торды да, хуҗаларын тыңламыйча, як-якка сибелгән чәчләрен тәртипкә чакырганнан соң, йодрыгы белән кулын авырттырмаслык итеп кенә өстәлгә китереп сукты:

– Прямо балалар бакчасы. Үзара уртак тел таба, аңлаша алмаган кешеләргә коммунизмда яшәячәк яшь буынны тәрбияләүне ышанып тапшыр инде. Өлкән буын, ягъни без сәхнәдән төшкәч, кем кулына калыр инде кадерле илебез, мәгърифәт учагы?

Әдәп-әхлак темасына тәмләп, ноктасын-өтерен куеп, озын-озак нотык тотарга яраткан Замир Яруллович Нәсимне күңелен бушаткач кына җибәрде.

Ә тарих укытучысының кайгысы башкада, тизрәк Рәсимәсен табып, югалган акчаңны эзләп йөрмә, тавыш күтәреп дип кисәтү иде. Үзен кызган таба өстенә бастыргандай хис иткән Нәсим директорның сүз сөрешен аңлады да, аңламады да. Хуҗа тозагыннан котылуга, Рәсимәне эзләп китте, хәтта аны, ишек шакып, дәресеннән үк чакырып чыгарды. Бер-берсенә тәүге очрашуда ук гашыйк булып, никах һәм язылышу көнен билгеләгән, һәрдаим очрашып яшәгән Нәсимнең дәресне бүлдереп дәшүен Рәсимә берәр хәвеф-хәтәр булмадымы икән дип куркып ук кабул итте.

– Нәрсә булды, Нәсим? Ахырзаман җиттеме әллә? Унбиш минут кына көтә алмадыңмы?

– Юк шул, Рәсимәкәем, түзәрлек булса да, чыдарлык тәкатем калмады. Сагындым үзеңне, хәтта һава җитми.

Рәсимә аңа карап сокланып, илһамланып, башкалар да бу гүзәллекне күрә дип көнләшеп яшәрлек кыз иде шул. Тормыш бизәкләрен бәяли белгән теләсә нинди ирне ымсындырырлык гәүдә, җилкәсенә ишелеп төшкән, ат ялын хәтерләткән чем-кара чәч, өлгергән карлыган кебек күзләр, елмайганда чокырчык ясалган бит алмалары, үбәсене китереп торган тулы иреннәр – һәммәсе Нәсимгә газиз һәм якын, ә инде туры төз аяклары тарихчының зиһенен чуалтырлык иде. Хәзер исә Рәсимәнең табигый матурлыгы белән хозурланып торырга вакыты юк иде егетнең.

– Рәсимәкәем, ишегеңне ныграк ябып, читкәрәк китик әле. Берәр чит колак үзенә шөгыль тапмасын.

– Йә, Нәсим, тизрәк әйт, нәрсә булды? – дип пырдымсызланды Рәсимә, Кавказ төне кебек куе кара керфекләрен биетеп.

Нәсим ыкы-мыкы килеп, әйләнеч юлларны эзләп тормыйча, турысын ярып салды:

– Сумкаңнан югалган егерме бишне мин алган идем.

– Не может быть! Сорамыйча сумкага кердеңме, миңа әйтсәң, бирмәгән булыр идемме?

– Шулай туры килде, җаныем. Мин шофёрыбыздан, район үзәгенә бара калса, йомшак урындыклар ала кайтуын сораган идем. Ул «хәзер шунда китәм» диде, срочно 50 сум акча кирәк булды. Янымда шуның яртысы гына иде. Коридорда, тәрәзә төбендә яткан таныш сумкадан 25 сумны алып бирдем. Менә акчаңны алып килдем, хәтта процентлап та бирә алам.

Рәсимә булачак иренә сәерсенебрәк күз сирпеп алды да, сүзне зурга җибәрмичә, ипләп кенә үз фикерен әйтте:

– Сразы әйткән булсаң, тавыш чыгарып, кемнәрнедер караклыкта гаепләп, гөнаһсыз кешене рәнҗетеп тә йөрмәгән булыр идем.

– Гафу, гафу, җимешем! Әүвәл туры китерә алмадым, аннан соң онытыбрак җибәргәнмен.

Кыз егетнең сүзләренә ышандымы-юкмы – әйтүе кыен, кеше күңеле – төпсез кое дип, юкка гына әйтмиләрдер. Кыз өзелеп төшәргә әзер карлыгандай күзләрен уйнатып алды да үз нәтиҗәсен ясады:

– Кирәккә алгансың икән акчаны. Бергә тора башлагач, кунакларны оялмыйча утыртырлык йомшак урындыкларыбыз булыр, ичмаса. Юкса синең өеңдә шаром покати, бер рәтле-башлы җиһаз юк. Утыргычлар беренче уртак җиһазыбыз булыр.

– Киләчәктә үзең яшәячәк өеңне алай ук хурлама инде, матурым. Тиздән аны син бизәрсең.

– Мине җиһаз урынына аласыңмы? Мин сиңа хатын булмакчы идем.

– Гүзәл кеше фонында иң иске, иң тузган әйбер дә затлы, ямьле булып күренә, – дип салам кыстырды Нәсим.

Ике авылны бер итеп, гөрләтеп туй ясадылар алар. Гаилә корып, бергә тора башлагач, Нәсим: «Синең акчаңны ифрат авыр матди хәлле гаилә малае алган, дүрт баласын җидегә бөгелеп үстерүче, бик тәрбияле ханымны кызганып, гөнаһысын үземә алган идем», – дигәч, Рәсимә, күбәләк канатларыдай озын керфекләрен өстән аска төшереп: «Мин синең ялганыңны шунда ук сиздем. Йомшак урындыкларың да каядыр юлда адашып калдылар», – диде.

Нәсим сөеклесенә аңлавы, гафу итүе өчен рәхмәттән башка берни әйтә алмады.

Директор белән сөйләшкән, Рәсимәсе белән аңлашкан көнне үк Нәсимне борчылуы, дулкынлануы йөзенә, гәүдәсенә чыккан Рәфикъ коридорда көтеп тора иде.

– Сезгә зур рәхмәт инде, Нәсим Кадыйрович!

– Ни өчен дип белик инде, дәүләт сере булмаса? – дигән булды тарихчы, башын юләргә салып.

– Рәсимә апаның… сумкасыннан акчаны мин алган идем. Мин – карак. Минем урыным – төрмәдә.

– Соң, мин аны әниең акчаңны алып килгәнче, арыш камылы белән тәҗрибә уздырганчы ук сизенгән идем. Әниеңне кызганып бу юлга басуыңны аңласам да, гафу итә алмыйм.

Үсмер, иске кепкасын кулы белән угалап торды да:

– Минем өчен иң изге кеше – әнием, әтиемнең рухы белән ант итәм, башка беркайчан да, сорамыйча, кешенең шырпысына да кагылмаячакмын. Бу минем тормышымда иң зур сабак булды. Сезнең яхшылыгыгызны, Нәсим Кадыйрович, мин үлгәнче онытмам. Арыш камылының миңа озыны эләккәндер дип, бер сантиметрга мин кыскарткан идем.

– Анысы да миңа мәгълүм. Камыллар барысы да бертигез киселгән иде. Аңлаштык кебек. Хәзер сагыз чәйнәп тормыйк. Теге акчаларны, – чак кына «син чәлдергән» дип ычкындырмады, – әниең миндә калдырып китте. Сиңа бурычка утыз сум акча биреп торам. Дәресләр бетүгә, өегезгә сабын, шырпы, керосин, җитсә үзеңә, чүпрәктән булса да, аяк киеме юнәт. Ярар, ярар. Кулларыңны аркылыга куйма. Син әлегә боксёр түгел. Мин аларны сиңа чәч тубалыңның матурлыгы өчен бирмим. Беренче яисә икенче получкаңнан кайтарырсың. Шыпырт кына кесәңә шудыр да ычкын!

Рәфикъ үзен гафу иткәнгә, көтмәгәндә акчалы булганга сөенеп, укытучысына рәхмәтләр укып, кибеттән алып кайткан вак-төяккә машина откандай сөенеп, тирә-юньгә нур сирпеп утырган әнисен күз алдына китереп, кибеткә йөгерде. Гадәтенчә мич янында кайнашкан әнисе, «эшләп алганчы бурычка батасың» дип улын әрләгәндәй булып, аннан да бигрәк олы җанлы Нәсимнең улына «карак» тамгасын ябыштырудан коткарып калуы өчен мең рәхмәтләр укып, Ләйсәнен итәгенә алып, кич буе белгән догаларын укыды.

Укытучы белән укучы араларыннан җил-яңгыр да үтмәслек якын кешеләргә әверелделәр. Рәфикъ, урта мәктәпне уңышлы тәмамлагач, тракторчы ярдәмчесе булып даими эшкә урнашты һәм беренче хезмәт хакыннан, вәгъдәсен үтәп, әнисенең иңенә ак Ырынбур шәлен салды. Егет әүвәл төрле курслар, аннан соң авыл хуҗалыгы техникумын тәмамлады. Гаскәри хезмәттә булып кайтканнан соң, читтән торып укыды, институт дипломына ирешеп, техниканы, халык әйтмешли, су кебек эчкән белгечкә әйләнде, бер олы гына предприятиедә баш инженер дәрәҗәсенә күтәрелде.

Кем генә булмасын, кая гына эшләмәсен, инде чәчләре коелгач та, Нәсим белән Рәсимәнең иң турылыклы дуслары, таянычлы ярдәмчеләре булып калды. Эне-сеңелләрен дә укытып чыгарды, фани дөньяны ташлап киткәнче, әнисен өрмәгән җиргә утыртмады, кадер-хөрмәттә яшәтте, аның күзләрендә Тәңре нуры балкый дип кабатлаудан туймады. Балаларына, хәтта оныкларына, җае чыккан саен, олы җанлы, миһербанлы һәм иң кирәк вакытта Нәсим абыйсы биргән 30 сум акча турында елый-елый сөйләүдән туктамады. Менә шул ул Әлмәт мәктәбе укучысы Рәфикъ Гайнановның гыйбрәтле караклык тарихы.

2015

Китек көзге

1

Табигатьнең ямь-яшел төскә кереп, көязләнеп утырган көннәренең берсендә егетенең чәчәк бәйләме белән каршы алуына шикләнмәгән яшь кыз Мәскәү самолётыннан төште. Менә ул әйләнеп торган тимер тасмадан спорт чантасын алып, бер читкәрәк китеп, дустының озын, төз гәүдәсен пырдымсызланып эзли башлады. Кайтучыларның бәхетлеләрен якыннары машиналарында җилдереп алып китте, бәгъзеләре әрсез таксистларның татлы сүзенә алданды, кесә шәрифләре такырраклары автобус тукталышына титаклады. Берничә дәкыйка элек кенә умарта күчедәй гүләп торган алан хәтле көтү-каршы алу залы бушап калды. Аэропорт хезмәткәрләре, арлы-бирле йөренеп, чираттагы рейсны каршы алуга әзерләнә башладылар. Тик кызның танышы гына күренмәде. Үпкә, ачу, гарьләнү тудырган дулкынлануы күзләренә, йөзенә, гәүдәсенә чыккан кыз үз ягына юнәлгән чит караш сизеп сискәнеп китте. Урамга чыгу ишеге янында аның Алёшасыннан кыскарак буйлы, түгәрәк йөзле, җәйге ак костюм кигән бер ир-егет күптәнге танышы сыман, кызыксынуын яшермичә, аңа текәлеп карап тора икән. «Нишләп бу абзый, оялмыйча, мине иләк аша уздыра торгандыр, бигрәк тәрбиясез кешеләр бар инде», – дип уйлап, кыз, ни пычагыма кирәк миңа мондый узгынчы дип, үз-үзенә ул якка карамаска әмер бирсә дә, аяз күк йөзедәй зәңгәр күзләре хуҗабикәләренең ихтыярына буйсынмас булдылар. Күрер күзгә егерме биш-утыз яшьләрдә генә тоелса да, киң маңгаен капларга тиешле коңгырт чәчләре шактый мул артка чигенгән, ул да кемнедер көтә күрәсең, кулындагы машина ачкычларын уйнатып борчылуын яшерергә тырышканы сизелә. Көтү залында озын-озак басып тору икесенең дә көн тәртибендә каралмаган булса да, ни чарадан бичара, алар, могҗизага, зарыгып көткән кешеләренең капылт килеп чыгуына өметләнеп, бер-берсенә яшерен-орынтын караш ташлап, йөзләренә ваемсызлык төсмере чыгаргандай булып, урында таптанып торалар. «Алёша мине каршы алырга бу адәмне җибәрмәдеме икән?» кебек сагыз уен Ләйлә кискен рәвештә кире какты, шактый горур, бәйсез басып торуына, өстендәге затлы киеменә караганда бер дә көнлекче, йомышчы малайга охшамаган иде егет. Аның якты нур шикелле үзенә төбәлгән карашында Ләйлә бөтен тән күзәнәкләре белән үзенә таныш булмаган җылылык, мәрхәмәтлелек сирпелешен тойды. Буш залны, диварлар буена тезелгән ясалма күн тышлы диваннарны өйрәнү дә озаккарак китте.

Рейсларны әйтеп торучы туктаган арада урнашкан зыңгылдап торган тынлыкны, язылмаган кануннар буенча, ир-ат заты бозарга тиеш иде. Егет, кыз ягына вәкарь генә атлый-атлый, тиешле соравын бирде:

– Гафу итегез кызыксынуым өчен, сезнең каршы алырга тиешле кешегез килеп җитмәгән, ахры?

Үзен кыю, тәвәккәл, бәйләнчекләрне тиз урыннарына утырта алучыга санап йөргән, «сезнең ни эшегез бар миндә, үз юлыгызны белегез» дип, сорау бирүченең авызын капларга тиешле кыз, нәкъ шул сорауны зарыгып көткән кешедәй, үзен бөтенләй башкача тотты.

– Шулайрак килеп чыкты шул. Егетем каршыларга тиеш иде дә, күренми. Бик төгәл, тәртипле кеше кебек иде югыйсә.

Борчылуын, ышанычы акланмавын сиздермәскә тырышса да, тавышының дулкыннар сыртыннан элдерткән көймә шикелле тигезсез, калтырабрак чыгуы аның чарасызлыгына дәлил кебек кабул ителде.

– Шулай булгалый. Иң ышанычлыга санап йөргән якыныңның авыр хәлгә куйганын сизми дә каласың, – дип, егет әүвәл гомуми фәлсәфәгә өлеш чыгарганнан соң, үз хәсрәте белән дә уртаклашырга була. Сүзләренә икегә бүлсәң, йөк җиңелрәк күтәрелә дигән мәгънә салып:

– Үзем дә шундыйрак хәлдә калдым. Кат-кат шалтыратып, каршы алуымны зинһарлап сораган кешем самолёттан төшмәде. Кәефем кырылды, болай да юк вакытымны бар итеп килгән идем.

– Кайтырга тиешле кешегез хатыныгыз идеме? – дип, теленең кыюлыгына үзе таң калып сорап куюын кыз сизми дә калды. «Сиңа барыбер түгелме, хәчтерүш?» кебегрәк җавапка лаек булуын аңлаган кыз бит алмаларының оялудан алсуланып китеп, чәч төпләреннән салкын тир бәреп чыгуын тойды.

Дуамал сөаленнән кызның уңайсызлануын аңлаган егет: «Битараф кеше мондый сорау бирми», – дип кенә уйлап өлгерде һәм асыл затның кызыксынуын урынсызмы, тәрбиясезлекме дип, туры җавап бирүне мәҗбүри санамыйча:

– Иң авыр хәлдән дә чыгу юлы, һәр начарның, таба белсәң, уңай ягы була, диләрме әле. Мин, мәсәлән, машина белән сезне, үзем шикелле үк бәлагә тарыган кешене, өенә илтеп куя алам, – дип, җавап көтеп тормыйча, иелеп, кызның спорт чантасын кулына алды. Кызның аңа иярүдән башка чарасы юк иде. Әмма рәхмәт белән чикләнәсе урынга кыз ачыкламыш сорау бирде:

– Сез һәрнәрсәгә, аеруча кыен хәлләргә философларча, гомумирәк бәя бирәсезме, һәр тискәредән уңай якны эзлисезме?

– Белгечлегең шул булгач, кая барасың инде. Үзеңнән качып котылып булмый, диләр. Һәр каршылыкның чишелеш ноктасын эзләргә туры килә, – дип, егет, теленә салына-салына, машинасының ишекләрен ачты. Читтәрәк көтеп басып торган кыз тарафына борылып:

– Шәт, безгә танышырга да вакыт җиткәндер. Мин Марат абый булам. Мулла кушканы Морад булса да, җиңеллек өчен французчалаштырыбрак әйтәм. Киемнәрегезгә, сумкаларыгызга караганда сезнең исемегез… Хәзер әйтәм. Регина, Эльмира, Эльвира, Карина, Альбина йә Алина кебегрәктер дип фаразлыйм.

– Менә ялгыштыгыз, Марат-Морад иптәш. Ләйлә булам мин, – диде кыз, машинага якынрак килә-килешкә.

– Дүрт көпчәкле атым искитмәле булмаса да, хуҗасын тыңлый, кирәк җиргә алып бара, – дип, Морад, алгы ишекне ачып, кызны утырырга чакырды.

– Мин арткы утыргычка утырып йөрергә яратам. Мөмкин булса…

– Теләгегез. Рәхим итегез. Кунак теләге – хуҗа өчен закун, – ди-ди, Морад үз ягының арткы ишеген ачты.

– Мин сезнең кунак статусын алдыммыни инде? Алып кайткан өчен түли дә алам, – диде кыз, ни сөйләгәнен үзе дә бәяләп җиткермичә.

– Акчагыз артык булса бирерсез. Аспирант кешегә анысы да ярап куяр, – дип көлә-көлә, кыз артыннан ишекне япты.

«Машиналарны күргәләгән кыз булырга охшый, әле генә танышкан кеше белән янәшә утырып барырга теләмәве дә нәрсәнедер аңлата торгандыр», – дип уйлап куйды Морад. Атаклы якташыбыз академик-химик Арбузов бервакытта да йөртүчесе янына утырмаган. Сорасалар, элеккеге дворян баласы, «барин кучер белән янәшә утырып йөри алмый» дип җавап бирә торган булган.

Машина олы юлга чыккач, Морад арттагы юлны күзәтеп бару өчен өскә элеп куелган көзгедән Ләйләнең чагылышына күз төшереп алды. Артык нәфис, гүзәл дип күтәрелеп бәрелерлек булмаса да, кыз сөйкемле йөзле, нечкә билле, җыйнак гәүдәле иде. Бит тиресенең кыйммәтле бизәнүләргә күнеккәнлеген, юлга җайлаштырып киелгән өс киемнәренең дә, базар тауарлары булмыйча, кыйммәтле икәнлекләрен чамалавы авыр түгел. Зәңгәр күзләренең кырыйларына күгелҗем буяу төшерелгән. Күрәсең, егетенә матуррак күренергә тырышып, самолётта да бизәнү әмәлен тапкан.

Эленеп торган көзгедән Ләйлә дә аны күзәтеп бара икән. Кайсыдыр мизгелдә Морад белән кызның карашлары очрашып алды. Егет зәңгәр күзләрдән чыгып бетмәгән ихласи балалыкны, кемгәдер рәнҗү тудырган аҗаган биеп алуны күреп өлгерде. Йөртүченең озак итеп көзгегә кадалып бару мөмкинлеге чикле булса, кыз исә гомерендә беренче тапкыр күргән иргә озаклап текәлеп торуны тәрбиясезлек санады.

Сүзне янәдән егет яңартырга тиеш иде.

– Тагын бер сорау бирим инде, гафу итәрсез. Сез самолёттан төшкәч, егетегезгә шалтыратмадыгызмы? Бәлки, җитди сәбәбе бардыр, әйтик, чирләп киткәндер.

Сорау биргәннән соң гына, Морад үзен «синең ни эшең, хакың бар, барыбер түгелмени» дип битәрләп алса да, әйткән сүз очкан кош иде шул. Икенчедән, ул Ләйләне егетенең каршы алмавын эчтән хуплавына, хәтта канәгать булуына игътибар итте. Кыз исә әүвәл кечкенә, озынчарак бите өчен зуррак күренгән, ымсындырып торган кызыл иреннәрен түгәрәкләп, турсайтып алды.

– Минем кемгәдер ялына торган гадәтем юк. Алдан сөйләшенгән иде. Сүзендә тормаган кешене яратмыйм мин.

Артында ниндидер көч, терәк барын тоеп яши торган горур кыз икән бу дигән нәтиҗә ясау фәлсәфә белгеченә авыр булмады.

«Бер хатасы өчен егетегез сезнең мәрхәмәттән мәхрүм буламыни инде?» дигән соравына егет «хәзер уңга борылыгыз, аннан турыга, әнә теге йортны узгач, янәдән уңга китәрбез, килеп җитәрәк тагын әйтермен» дигән җавапка гына лаек булды.

Шулай кемгәдер юк-бар тоелган, ә сөйләшүчеләр өчен җитди күренгән сорау-җөмләләр алышу вакытны кыскартты, машинаның Ләйләләр өе урнашкан Казан Рублёвкасы – атаклы Салмачыга килеп бөялгәнен сизми дә калдылар. Икесенә дә артык тиз кайтып җиткәндәй тоелды. Кызый челтәрле биек тимер коймалы, яшерен төймә ача торган кара иркен капкалы, кызыл үгез тиресен хәтерләткән кирпечтән төзелгән ике каты күренеп торган затлы сарайда әти-әнисе белән яши икән. Морад, ниһаять, кызның теге вакыттагы соравына да җавап бирүне кирәк тапты. Өч дистәсен тутыруга якынлашса да, буйдак икән әле ул, кандидатлык диссертациясен яклауга әзерләп йөрмеш, ди. Сабакташы Үзәк дәүләт архивыннан бер документның күчермәсен алып кайтырга тиеш булган икән. Берәүне каршы алмаганнар, икенчесенеке, кайтып, кемнедер бәхетле итүне мәҗбүри санамаган. Тәкъдир, шул рәвешле, ике яшь йөрәкне аэропортның көтү залында очраштырырга булган.

Ләйлә үзенең заманында ярты ел булса да Ленин бабай укыган белем йорты студенты булуы, бу көннәрдә чыгарылыш квалификациясе эшен якларга әзерләнүе, ә Мәскәүгә әтисенең сәяхәтләр оештыру ширкәтенең йомышы белән баруы, диплом алгач, үзенең дә шунда эшләячәге турында бәян итте. Кызык бу дөнья: ике-өч сәгать элек кенә бер-берсенең яшәве турында хәбәрдар булмаган кешеләр, сере табылып, кинәт ачылган сандык байлыгына тап булгандай, ашыга-ашыга үзләре турында мәгълүмат белән алышуны кичектергесез бер нәрсә дип таптылар. Ләйлә Морадка ачык, шатлана белүчән, күзәтүчән, юморны аңлый торган, хисчән, әмма артык иркә кыз кебек тоелды. Ләйләгә егет тәртәгә утырган, тормышта кыйбласын тапкан, үз-үзен ирония белән бәяли алучы җитди кеше мисле күренде. Саубуллашканда, егетнең үзен ифрат тәрбияле тотуы, әрсезләнеп кочакларга ашыкмавы, ярымзыялылар кебек болагайланып кулын үбәргә алынмавы һәм гади генә итеп ясаган тәкъдиме дә ошады кызга.

– Ходай Тәгалә үзе оештырган бу очрашуны, «кайгыларыбыз» ны уртаклашуны иртәгә кичен берәр кафеда чәй яисә каһвә эчеп билгеләп үтүгә сез ничек карар идегез? Минем яктан шундый тыйнаксыз тәкъдим ясалып, каршы алырга тиешле егетегез рөхсәт итсә…

Ул иртәгә тирләп-пешеп чәчәк күтәреп килеп җитәр дип өстәмәкче иде дә, артыграк булыр дип, үзен тыеп кала алды. Болай ук төрттерү кирәк тә булмагандыр.

– Яшь булсам да, үзем дөрес дип тапканча яшәргә яратам. Минем өчен бердәнбер авторитет – әтием Сахип Габбасов. Аэропортка килмәгән егет белән болай да арабызны өзәргә йөри идем. Үзе ярдәм итте. Рәхмәттән башка ни әйтим? – Ачылырга микән, юк микән дип уйланыбрак торганнан соң, көлемсерәбрәк өстәп куйды: – Ул каршы алса, сезнең белән очрашмаган булыр идек. Философлар «һәр яңа кеше – танылмаган дөнья» диләр түгелме әле? Иртәгә кадәр. Кичке җиделәрдә капканың бу ягында көтеп торырмын, – дип кулын изәп, тимер капка артына кереп гаип булды.

Өй ишегенә алып барган плитә түшәлгән юлның ике ягында гөрләп үсеп утырган, салават күпередәй төрле төсле чәчәкләр арасыннан акрын гына атлаганда, янтавына немец овчаркасы килеп борынын төртте. Томанның башыннан сыйпый-сыйпый, кыз әлегәчә көчкә авызлыклап килгән хисләр ташкынына тышка ургылырга ирек бирде. Дөресе, ул буаны тотып торырлык тәкате калмаган иде аның. Әүвәл рәнҗүен, гарьләнүен тозлы күз яшьләре белән туйганчы юды. Бераз тынычлангач, сиртмәле кое баганасыдай озын буйлы баскетболисты шалтыраткач әйтәсе сүзләрен, тәсбих төймәләре кебек, бер җепкә тезә башлады. Җөмләләренең бәгырьгә тия торган текәләрен, усалларын, зәһәрләрен, чагыштыруларның көндәлектә кулланылмый торганнарын эченнән кабатлап йөренгәндә, иреннәре әүвәл калтыранып алды, яңаклары эчкә тартылды, соңрак бар хисе бергә укмашып, усал елмаюга әверелде. Кызның эчке халәте кара болытларның җиһанны коендырыр алдыннан куерып, һаваның куырылып, тынчуланып алу мизгелен хәтерләтә иде.

Шул озын сыйрак Алина гына башына җитте. Баскетбол уеннарына йөри-йөри, бер латышка гашыйк булган. Бер мөһим очрашуга, кыстый-кыстый, Ләйләне дә алып барды. Күңел тартмаган җиргә аяк атларга ярамаганын чамаласа да, Ләйлә ризалашты. Уеннан соң, җиңүчеләр кызларны шунда ук урнашкан кафега кичке ашка алып керделәр. Арыш камылы кебек тырпайган каты чәчлесе кич буе Ләйләдән күзен алмыйча карап утырды, соңыннан озатып куярга алынды. Шуннан китте очрашу-күрешүләр, матчлардан соң кафеда чәйләү-мәйләүләр. Акрынлап Ләйлә аның озын буена да, ясалма елмаюына да күнекте. Бу аралашуны мәхәббәт дип атап булырлык түгел, Ләйләнең баскетболистка мөнәсәбәте дә салмак кына, үз җае белән генә агып яткан елга сыман иде. Егет белән бер елга якын очрашу-аралашу дәвамында кыз аңа кулга өйрәтелгән мал кебек ияләште. Алёшаның икегә аерылып торган иягенә астан өскә карау ошый, үбешкәндә, төрекмән көтүчеләре кебек чүмәшә белүе яисә таза кулларына күтәреп алуы, иркә песи баласы кебек егетнең култык астына кереп ятуы, бер очракка чаклы Ләйләгә кызык, яңа тоелды. Тик озаккарак сузылган бу уеннарның уймагы, коймакның төере килеп чыкты шул.

Кыз узган гомере турында уйга чумып, ялагайланып койрыгын болгап торган Томанның маңгаена озын тырнакларын катырак батырды бугай, эт чинап җибәрүгә, Ләйлә дә айнып киткәндәй булды. Әле генә көмеш нурларының салкыны белән коендырып торган ай да җылылык иңдереп алгандай тоелды. Яшәү барыбер иң кызык шөгыльләрнең берсе икән. Морадны искә төшерү айлы кичне тагын да ямьләндереп җибәрде бугай. Шул арада тавышка әтисе йөгереп чыкты.