Текст книги "Отколотое зеркало / Китек көзге"

– Ләйләм кайткан икән. Ник бер хәбәрең булсын. Каршы алырга машина җибәргән булыр идем, – дип сөйләнә-сөйләнә, кызын эчкә уздырды.

Өстендәге җиңел кызыл курткасы белән Ләйлә авыр уйларын салып ташлагандай булды. Артык борчылуны яратмаган башы бер кичтә өелгән хәлләрдән талчыккан булса да, әтисенә һәм шул арада икенче каттан килеп төшкән әнисенә соңгы яңалыкны әйтми түзә алмады:

– Шатланыгыз. Бик әйбәт татар егете белән таныштым. Аэропорттан өйгә ул алып кайтты.

Чуар пижамасын киеп алган әтисе, гадәтенчә, озаклап сөйләшүгә әзерләнеп, диванга барып чүмәште.

– Ә тегең… каршы алмадымы?

Кыз, күзен дә йоммыйча, әтисенең күңеленә хуш килердәй җавап бирде:

– Мин аңа үзем килмәскә куштым. Әти каршы ала, дидем.

– Кызык, – диде әтисе. – Сине алып кайткан егет ничек туры килде?

– Аның да көткән кешесе самолётта булмады, – дип котылды ялганын тоттыра язган Ләйлә. – Иртәгә сөйләшербез, арыдым, йокым килә, – дип, үз бүлмәсенә кереп китү иң хәерлесе иде.

Әтисенең төпченергә, нәсел-нәсәбе турында сораштырырга, елганың башына төшәргә, киңәшен кызганмыйча бушка бирергә яратканын белгән Ләйләнең үз кичерешләре белән каласы килде. Кызының иң яшерен серләре турында хәбәрдар әнисе кызын мөлдерәмә кара күзләре белән иркәләп, моңсу гына карап алды да, төнгә кефир әзерләргә аш-су бүлмәсенә юнәлде. Ләйләнең күңел тынычсызлыгын ана җаны тирәнтен сиземли иде. Татар егете белән танышуы яхшы, ахыры хәерле булсын. Тик колга баскетболистның кылган этлеген ул ничек кабул итәр, мужиклар кебек бәйләнчек, үч саклаучан булып чыкса, тату гаилә турында хыялланырга гына кала.

Кызының төзәтеп булмаслык бәлагә тарыганын маңгаендагы җыерчыкларының тирәнәюеннән, моңсулык иңгән күз карашыннан, йөрүенең авыраеп китүеннән үк сизенде ана. «Харап булган кызым, монысы да апасы кебек бәхетсез булыр микәнни?» дигән ачы фикер миен тырнап узды. Ләйлә әүвәл сөйләмәскә тырышса да, әнисенең басымына түзә алмыйча, гасабиланып урынында таптанды да, йөрәген буып торган хисләр ташкынын тыя алмыйча, кычкырып елап, башы белән әнисенең иңбашына барып кадалды…

Җир шарында гел кабатланып торган гадәти хәл килеп чыккан. Ләйләнең шампан шәрабына мөкиббән китүен яхшы белгән, хатын-кыз мәсьәләсендә тәҗрибәле баскетболист, кызга сиздермичә генә, чәркәгә аракы кушып эчерткән дә үтә күренмәле Ләйләнең башына киткән. Җитмәсә, кош мамыгыдай җиңел кызны күтәреп, зыр-зыр әйләндерә-әйләндерә, тәмам миңгерәүләтеп, йомшак ятакка илтеп салган. Яклаучысыз, чарасыз калган кызны Алёша шашып үбәргә керешкән, кызның бөтен тәне-җаны тыпырчына башлаган. Мондый хәлнең кияүгә чыкканнан соң гына булырга тиешлеген ата-анасыннан, сугыш ветераны бабасыннан кат-кат ишеткән кыз «ярамый, ярамый» дип карышырга тырышса да, егетне этеп җибәрергә әллә көче җитми, әллә үзенең дә тыелган оҗмах алмасын татып карау теләге туа – ни булганын үзе дә аңламыйча кала. Хәзер үкенүдән ни файда? Әтисе берни сизмәсә дә, ана кешедән бернәрсәне дә яшереп булмый шул. Ләйлә әнисенә, үзендә дә кинәт дуамал дәрт кабынуны гына танымыйча, барысын бәйнә-бәйнә бәян итеп бирде. Белеме буенча шәфкать туташы Халидә ханым, кызын бүлдермичә, ишкәнсең икән дигән сыман, ачы лимон капкан кешедәй, чыраен сытып тыңлап бетергәч, «аның сиңа өйләнергә нияте бармы?» дигән соравына «миңа кияүгә чык, дип әйткәне, үземнең, миңа өйлән, дип бәйләнгәнем булмады» дигән, бу хәлдә мөмкин булган иң тулы җавапны ала.

– Балага гына уза күрмә! Хәзер егетләр кызның инсафлы булуыннан бигрәк, ата-анасының матди хәленә, биләгән урынына игътибар итәләр. Ирең беренчең булса, аны кулга алуы, үз кубызыңа биетүе ансатрак була анысы. Нинди кеше насыйп булыр инде, кызым, үзеңә? Апаң Регинаның да тормышы шулайрак килеп чыкты. Әүвәл әтиең киявебез Рәхимнең салгалавын өнәмичә, «кызым, яшь чагыңда ташла син бу алкашны» дип, теңкәсенә тиде. Балалары булмауны да аңардан күрде. Врачларга алып барып, тикшертеп, «Рәхимнең балалары булмаячак» дигән кәгазь дә алып кайтты. Гиппократ антына турылыклы, намуслы врачларын да көндез шәм яндырып эзләсәң дә табуы кыен. Кемнең дәрәҗәсе бар, кайсы күбрәк түли, теләсә нинди диагнозны куеп бирәләр. Шуңар да типсә тимер өзәрлек ирләр, җигеп сабан сөрерлек таза хатыннар оялмыйча инвалидлык кенәгәләрен селкеп йөриләр. Апаңның элеккеге ире өйләнгән, рәхәтләнеп ике бала үстереп ята, диләр. Атаңа шул чакта сөйләгән идем, сул як борын тишеген генә кабартты да «кызым чибәр, бай, үзенә тиңен тапмый калмас әле» ди, «яше уза бит, бала табарга соңарып бара» дигәч, «юк белән башымны катырма» дип, бүлмәсенә кереп бикләнде. Хатасын тану юк.

Халидә ханым кызының иңнәреннән тотып, күзләренә карап өстәп куйды:

– Кызым, спортсменыңны кылган явызлыгы өчен каһәрләсәң дә, каршы алырга бармаганы өчен рәхмәт әйтергә тиешсеңдер. Ул килсә, татар егетен очратмас идең. Бик итагатьле, зыялы адәм, дисең. Өлкәнрәк булуы да яхшы. Әтиеңнең, тормыш алып бару өчен ирләр олырак, тәҗрибәлерәк булса әйбәтрәк, дип, гел такылдап торган көне.

Юлда аруга сылтап, әтисенең сораштыруларыннан җиңел генә котылса да, үзеңнән качу мөмкин түгел икән. Ләйлә җәһәт кенә бүлмәсенә кереп бикләнсә дә, җанына тынычлык килмәде, тәнен кая куярга белмичә, мендәрен әйләндерә-тулгандыра, таң атканчы чәбәләнде. Морад белән танышу китергән талгын шатлыкны – үкенеч, сөенечне үткен тырнакларын әллә кайларга батырган борчу сөреме алыштырды.

2

Ләйлә очрашуга черки сыткан җиңеллек белән вәгъдә биргәч, Морад көтелмәгән танышулары, кыска вакытта туган ниндидер эчке тартылулары турында уйланып кайтты. Нәрсә булды соң әле бу? Очраклылыкмы, әллә язмыш уенымы? Гаиләләр тарихы күрсәткәнчә, кешеләр икенче яртыларын шулай көтмәгәндә очратып, гомерлеккә яр, иң якын затлар булып калалар, холыклары тәңгәлләшсә, бәхеткә тарып яшиләр, ә инде уртак тел таба, мал бүлешә алмасалар, дошманлашып аерылалар. Икенче яртыларын таба алмыйча интеккәннәре дә буа буарлык. Гасырлар дәвамында гаилә коруга ярдәм иткән ярәшү, баш кодалар институты да телевизор каналында кемгәдер акча эшләү өчен генә хезмәт итә бугай. Үзен Ләйлә дип таныштырган кызга ышанырга буламы? Кызлар күңеле – кызган казан, учакка утын өстәп тормасаң, тиз суына диләр бит. Икенче яктан утызын вакларга әзерләнеп йөргән Морад мөстәкыйльлегеннән, буйдак тормышыннан бик канәгать зат иде. Гаилә тормышы аны беркадәр куркыта да. Мәктәптә, бигрәк тә югары уку йортында бергә белем өстәгән таныш-белешләренең, дус-ишләренең, никах укытып, рәсми язылышып яшәгәннәрнең дә шактые бераз торып карагач, мәхәббәт агачының суы кибә башлауга, нарасыйлары хакы белән дә санашмыйча, тәртәләрен төрле якларга боралар, дәрьядагы кораблар кебек таралышалар. Ата ялганчы статистика бу турыда ачыктан-ачык мәгълүмат бирмәсә дә, югары белемлеләр, шәһәрдә яшәүчеләр арасында аерылышу очраклары күбрәк тә бугай. Чүп чиләген кем чыгарырга, баланы бакчадан кем алырга, тәрәзәне ачарга ярыймы кебек вак-төяк бәхәсләр олырак җәнҗалларга күчкәч, мәхәббәтне нәфрәт пәрәвезе күмә. Ә дөнья, мал-туар мәшәкате белән мәшгуль авыл кешесенең исә эчкечелеккә сабышмаса, хатыны белән «аңлашып» утырырга вакыты да калмый бугай. Анда аерылышулар шәһәрдәге кадәр күп түгел.

Әлбәттә, әле бер тапкыр аралашу гына бернигә дә мәҗбүр итми. Аңа да ирекле, азат тормышы белән саубуллашып, гаилә исемле кара урманга кереп китәргә туры килер микәнни? Аны үзләренә өйләндерергә, муенына камыт кидерергә тырышып караулар булмады түгел. Тик берсе дә Ләйлә кебек күңел кыңгырауларын уята, зиһенен чуалта алмаган иде.

Икенче көнне Морад машинасы белән кара капка янына килеп туктауга, аннан иптәш кызы белән Ләйлә дә килеп чыкты. Куе болыт төсле кара, күпертелгән чәчле, карлыгандай кара күзле, озын муенлы, нечкә билле икән дусты. Буе Ләйләдән озынрак, кыска кара итәге аякларының төзлеге белән сокланырга тулы мөмкинлек бирә. Мондый чибәрләрнең иргә баш бирмичә мөгез куярга маһирлыклары, ахыр чиктә ялгыз калулары Морадка мәгълүм иде. Андый гүзәл затлар тирәсендә сырпаланып, ымсынып йөрүчеләр күп булса да, чәчләрен гомерлеккә бәйләргә ашкынып торучылар санаулы була.

Ләйлә Морадка мөрәҗәгать итеп, рөхсәт сорагандай тавыш белән:

– Дустым Айсылу килеп чыккан иде хәл белергә. Безнең белән аралашасы килә, – диде.

Ләйлә күрешергә үзе кулын сузгач, егет аның йомшак учын үзенекендә, мәгънә салып, озаграк җибәрмичә торды. Айсылу белән башларын иеп кенә исәнләштеләр. Нинди максат белән ахирәтен ияртергә булган икән Ләйлә? Үземә караганда матуррак шәриктәшем артыннан сөйрәлә башламасмы дип сынау өченме, әллә, киресенчә, егетләр сайлауда тәҗрибәле дустыннан зәвыгына бәя алу өчен дәшкәнме? Уен зурдан баргандай тоелды аспирантка. Машина янына килгәндә дә, ишекләрне ачып утыртканда да, Морад яшертен-орынтын гына Айсылуны өйрәнүен дәвам итте. Кыз тышкы гүзәллекнең сихри чигендә тора. Рәсемдәге сынны ныграк өйрәнгән саен, элек игътибар ителмәгән яклары ачыла барган кебек, аңа гел карап торасы килә. Күзләрне камаштырырлык гүзәл Айсылу көндәлек мәшәкатьле тормыш өчен яратылмаган, чын татар кызы шундый да була ала дип күрсәтү өчен җәннәттән иңгән асыл кош кебек иде. Кояш нурлары шактый мул кунган аяклары белән гөнаһлы җирдән атлаганда, чиләкләре мөлдерәмә көянтәне иңенә куеп баргандай, билләре Шәрык биюен искә төшереп, уйнаклап торалар. Морад котырынып алырга әзер нәфесен авызлыклау әмәлен тапты. Бу гүзәл сынга Ләйләгә хас мөлаемлылык, ихлас елмая белү, ягъни ир-ат халкын үзенә карата торган самими җылылык җитенкерәми. Әгәр аңа күк галиҗәнаплары белән идарә итүчедән «икесеннән күңелеңә ошаганын сайлап ал, Алла колы» дигән әмер килсә, ул, һич икеләнмичә, Ләйлә тарафына борылыр, кочагына аны алыр иде. Учын кулында тоткан мәлдә Ләйләне игътибар беләнрәк өйрәнә алды ул. Кыз аэропортта чибәррәк, өлкәнрәк, усалрак күренгән иде. Гәүдәсен җыеп куйган кыска күлмәк кигәч, бала-чага булган да куйган. Урынында тыныч кына басып тора алмавын әйтми дә инде. Аяклары «төнге күбәләкләр» неке шикелле колактан үсеп чыкмасалар да, нечкә биленең табигый дәвамы булып, ир-атның кулын үзләрен сыйпарга котыртып торалар. Зәңгәр күзләре елмая, бит урталары, көлгән саен, назлы чокырчыклар хасил итә. Биек, ачык маңгае белемнең үзенә җиңел бирелүенә ишарә ясап тора. Матур матур күренмәс, сөйгән матур күренер дип, юкка гына сайрамыйлардыр гашыйклар.

Морад, ике гүзәл затны тугызлы «Жигули» ена утыртып, машина куярга җайлы урын табып, төрек кафесына алып керде. Айсылуның матурлыгын төрек кардәшләр дә «чок гүзәл» дип бәяләделәр. Морадка, аның ягына күзен тондырмас өчен, су салу, салфетка бирү кебек мәҗбүри булмаган шөгыльләр табарга туры килде. Тиздән Айсылу «иптәшләр, гафу-гафу, минем барасы җирем бар, сезнең белән дөньямны онытып утырам» дип, озатып куюдан баш тартып, Ләйлә күрмәгәндә, Морадның җилкәсенә орынып, кәс-кәс атлап чыгып та китте.

Алгарак китеп булса да, шулхәтлесен искәртү мөһимдер: Айсылу белән тагын берничә тапкыр уртак мәҗлестә булырга туры килде егеткә. Яшьләрнең туй мәҗлесендә дә түрдә утырды чибәр кыз. Аннан соң ул юкка чыкты. Байтак вакыт узганнан соң гына, Ләйлә мондый җөмлә ычкындырды:

– Айсылу сиңа гашыйк булган икән теге чакта. Аннан соң, Интернет аша танышып, Австралиядә яшәүче татар егетенә кияүгә чыкты. «Иремне яратмавымны тормыш муллыгы, табигать матурлыгы тулыландыра» дигән бер хаты гына килде.

Ләйлә белән Морад ул кичне кафеда икәү генә калгач, үзләрен кавыштырган вакыйганы рәхәтләнеп, җәелеп, көлешеп искә төшереп утырдылар. Һәр кечтеки деталь, машина көзгесендә күзләрнең очрашып алуы, икесенә дә оят булып китү алар өчен ифрат мөһим тоелды.

– Ә син, Морад, күзләремә чумдың.

– Синең күзләрең миңа төбенә зәңгәр күк йөзе төшеп утырган серле кое булып тоелды.

Мондый гәпләшеп вакыт уздырулар икенче, өченче, тагын әллә ничәнче очрашуларда дәвамын тапты, концерт залларына, бию мәйданнарына алып килде. Һәр яңа күрешүдә егет Ләйлә холкының күркәм якларын ачып, кызның үзенә торган саен ныграк ошый баруын, аны берничә көн күрми торса, бик әһәмиятле, кыйммәтле әйберен югалткандай хис итә башлауны сизде. Яшь булса да, аның һәр шәйгә үз бәясе, хөкеме булуы, шат күңеллелеге, хәтта үзенчә тәмләп, дөньясын онытып үбешүе хатын-кыз назын шактый татыган Морадны да әсир итте. Чын-чынлап, малай-шалай кебек ихтыярымны югалтырлык дәрәҗәдә гашыйк булам түгелме дип, шатланыргамы, кайгырыргамы икәнен тәгаенли алмыйча хисләнеп, кичерешләр дөньясына чумып утырулары еш була башлады. Нишлисең, бу фани дөньяда синнән тормый, ихтыярыңа буйсынмый торган көч тә бар, күрәсең. Мәхәббәткә һәммә инсанның күңеленә хуш килерлек аңлатма-билгеләмәнең табылганы юк бит әле. Һәркем үзенчә акылдан шаша. Ләйлә дә миңа битараф түгел бугай. Юкса, көненә әллә ничә мәртәбә телефоннан шалтыратып, һәрдаим очрашуга әзер булып тормас иде. Бәлки, без гашыйклардыр, бер-беребезне гадәти булмаганча эзләп табуны югары көчләр оештыргандыр. Уртак танышлар, студент тормышы, киенү әсбаплары турында кемгәдер бик буш, мәгънәсез тоелган сөйләшү-көлешүләрдән тәм таба торган булдылар. Ләйлә бервакыт:

– Морад җаным, мин сине гомерем буена дулкын арасыннан аккош көткәндәй эзләдем, – дип, каядыр укыган, ишеткән ясалмарак җөмлә ычкындыргач, егет тә үзенең «белгечлеге» нә кереп китте.

– Ләйлә матурым, мәхәббәт ул – җан белән тәннең бердәмлеген табу билгесе, язгы суларның иңрәп ташуларына, күк күкрәүләренә, яшеннәргә тиң бөек хис, олы бүләк, тетрәндергеч халәт. Аны саклый, кадерли белергә кирәк. Ул, – мин сиңайтим, зиһен белән аңлап бетерә алмаслык илаһи көч, күктән иңгән бәхет, – дип, кызны сәрхушландырганчы сайрады.

Күрәсең, еш-еш утлы сулаудан, Морад теленнән төшкән матур сүзләрдән Ләйләнең йон күлмәгендәге өске каптырма сәдәпләр чишелеп китә. Кыз, берни уйламыйча:

– Морад, сәдәпләрем ычкынды, каптырырга булышмассыңмы? – ди.

Сәдәп төймәләү капчык ташу яисә эссе көндә печән чабу түгел ич, бу шөгыльгә егет бик теләп алына. Мәгәр күлмәкнең өске өлешен каптырырга гына вәкаләтле куллар күкрәкнең тигез кырда калкып чыгып, тырпаеп торган биеклегендә тукталып калалар. Өлгергән алманы кыскан куллар төймә каптыру турындагы вазифаларын онытып җибәргән мизгелдә Морадның бөтен тәне буйлап ток җибәрделәрмени, үзе әйтмешли, бала-чага кебек теше тешкә шакылдап бәрелгәнче калтырана башлый. Сәдәпләрне заманча «каптыру» кыз күңеленә дә хуш килә. Ашыктырмый, көйсезләнми. Морадка аның тавышы ерактан, мәңгелектән килгәндәй тоела:

– Абзыкай, әй, абзыкай, мин сездән күлмәк төймәләрен каптырырга сораган идем, сез аларны чишеп барасыз түгелме?

Ләйләнең тавышы да тамагына юкә балы утырган кешенеке кебек карлыгыбрак, дөресе, күкрәктән, егетнең кулы тирәсеннән чыккандай тоела. Икесенә дә отыры рәхәт иде. Кызык инде, нибары ике ай элек дөньяда яшәүләреннән дә хәбәрдар булмаган кешеләр янәшә атлап киләләр дә, туктап, беренче күргәндәй, озак итеп бер-берсенә, мишәрең әйтмешли, багып торалар. Ике арада сузылган наз җебе күрешмичә торганда да йөрәкләренә яшәү дәрте биреп тора.

– Китап укыганда да, синең йөзең күз алдымда, ачык битнең сул ягында хәрефләр бии, уң ягында син елмаеп басып торасың, Морад. Аэропортның көтү залындагы кебек.

Шул мизгелдә кызның күзләрендә шаян ут чаткылары бии. Тик Морад кызның катлаулы эчке халәтен аңлап бетерми. Кирәге дә юк. Алар бер-берсен күптәннән белгәннәр, тик очрашу сәгате генә кичектерелә килгән. Моннан соң Алла юк, булса да, вак-төяк, артык шәхси хәлләргә юнәлеш биреп торырга җитешми дип әйтеп кара!

Бөтен барлыгын онытып сөешкән мизгелләрдә дә Ләйләнең күзләреннән моңсулык сөремен юып төшерә алмаган ике сәбәп бар иде. Аң төпкелен туктаусыз тырнап, борчып торган серне Морадка да чишеп булмый шул. Киләчәкләре өчен нәкъ аңа белдермәү хәерле. Һәрхәлдә, туй узганчы. Берсе – баскетболистның дәгъваларыннан котылу, китергән зарарын сиздермәү, үзеннән биздерү булса, икенчесе – яраткан әтисенең төпченүеннән, әхлакый киңәшләреннән файдалы гына арыну иде. Алёша Мәскәүдән кайтып төшкәннең икенче көнендә үк шалтыратып, «мин бик ашыгыч рәвештә башка шәһәргә чыгып китәргә мәҗбүр булдым, кесә телефонымны өйдә онытып киткәнмен, зинһар, гафу ит, сине югалту куркынычы янагач, төн йокыларым качты, мәхәббәтемнең Урал тауларына тиң олылыгын аңладым, бүген безнең уенны карарга килегез, соңыннан иң затлы ресторанга алып барырга риза» дип, сөйгәнен очрашуга чакырган сандугач кебек сайраса да, аның поезды тукталышны узып киткән иде. Күңелен башка ялкын биләгән кыз, спортчының гомуми сүзләрен колагы яныннан уздырып, дәгъвачыга бернинди өмет калдырмыйча, кискен итеп җавап бирде:

– Яратуың чын булса, мин моңа, әлбәттә, шикләнәм, миңа артык шалтыратма, Алёша. Үтенеп сорыйм. Үзеңә кирәген минем киләчәк турында уйламыйча талап алдың. Яшьлек хатам өчен гомерем буенча күз яшьләрем белән түләргә туры килмәгәе. Сборларга йөрүеңне, буең белән алдавыңны дәвам ит!

Тыелган алманы татып караган баскетболчы соңгы тапкыр булса да очрашып, сөйләшеп утыруны кат-кат сорады, әзерләп куйган зиннәтле бүләкләре белән дә кызыктырып карады. Өйләнергә теләге барлыгы турында кат-кат тәкрарлагач та, кызның чакма ташы сыман каты торуын күргәч, соңгы чараны – коткыны эшкә җикте:

– Синең яңа егетең турында мәгълүматым бар. Аның хатын-кызның башын әйләндерү тәҗрибәсе зур икән. Уйлап кара: аны утыз яшенә җиткәнче өйләнмичә яисә кыз-кыркынны таптамыйча яшәгән дип уйлыйсыңмы? Шуның өстенә ул иске, шалтыр-шолтыр йөри торган тугызлы машинадан башканы күрмәгән хәерче аспирант.

Олы спорт даирәсендә кайнаучыларның рухи дөньялары сай, акчага береккәнлеген, мактанудан тәм табуларын, үзләрен әллә кемгә куярга маһирлыкларын белгән Ләйлә озын егетнең авызын япты:

– Мин аның тормыш маҗараларын яхшы беләм. Һәммәсен бәйнә-бәйнә үзе сөйләп бирде. – Шунда ук үз ялганыннан кызарып китеп. – Кияүгә чыгарга тәкъдим ясады. Тиздән гөрләтеп туй уздырачакбыз, – диде.

3

Морадның үзенә җитди мөнәсәбәтен, киләчәген бәйләргә җыенуын, акылыннан бигрәк хисси тоемы белән ачыклагач, Ләйлә әтисе белән сөйләшергә, киңәшергә булды. Шуңа инанганчы әтисенең чакырулы карашын сизмәмешкә салышып йөрде.

– Әти, без Морад белән бик якынаеп киләбез. Ул миңа көннән-көн ныграк ошый бара.

Бөдрәлеген саклаган аксыл-җирән чәчле, зәңгәр төс йөгергән соры күзле, уртача буйлы, җитез хәрәкәтенә караганда, яшьлегендә йә йөгерешче, йә биюче булганлыгы сизелеп торган әти кеше, олы залдагы күн тышлы диванга җайлап утырып, янында басып торган кызының учын йөнтәс кулына алып:

– Әйбәт булган, кызым. Хуплыйм. Юкса, Ләйләмнең дә кәҗә бәтие кебек сикеренеп, бушка вакыт уздырып йөрер көннәре үтеп, үз учагын ягып җибәрер сәгате узып китмәсен дип борчылып йөри башлаган идем. Кызлар бит кыяр кебек, тиз өлгерә, момент бозыла.

Ләйлә әтисенең сүзләреннән юри чыраен сыткан булды, сары кашлары, таң атканчы күрешергә ашкынган Сак-Соклар кебек, бер-берсенә тартышып куйдылар.

– Юкка хафаланасың, әти, һәрнәрсәнең үз вакыты, җае бар. Әллә миннән туйдыгызмы, бу кыздан тизрәк котыласы иде дигәнрәк хыял белән янып-көеп яшисезме? – диде, уенын-чынын бер ми казанында кайнатып.

– Ничек инде сезнең язмышыгыз, киләчәгегез өчен без борчылмыйча яшик ди. Балаңны бөтен өметеңне баглап үстер дә, аның иртәгесе көне турында уйлама, имеш. Бигрәк тә кыз баладан аерылу авыр икән. Кадерлеңне бөтенләй белмәгән чит-ят кеше кулына тоттырып, кош баласын очырган кебек, ояңнан чыгарып җибәр әле. Хәлемнән килсә, үзегез риза булсагыз, газизләремне гел янымда гына тотар идем дә, балалар тизрәк өйдән чыгып китү ягын карыйлар шул, – дип, Сахип әфәнде ихластан көрсенеп алды.

Әтисен бераз кызганып куйса да, кәефе хуш Ләйлә югары дәрәҗәдәге гәпләшеп утыруны янәдән шаянрак эзгә төшерү ягын каерды:

– Мине яныгызда тотасыгыз килсә, ике як та хупларлык вариант тәкъдим итәм.

– Нинди?

– Өйләнешкәч, Морадны монда алып кайтырмын. Өенә чакырганы булмаса да, сөйләвенә караганда, аның бер бүлмәле фатиры безнең Томан оясыннан аз гына зуррак булырга тиеш.

– Кая яшәү мәсьәләсен әтиең исән-имин чакта хәл итәр. Урамда калдырмам. Безнең янда, оҗмахта яшәргә теләмәсәгез, әниеңне килен итеп төшергән хрущёвкабызны да саклап тотам.

– Дөнья барышы шуңа җайланган инде, – диде Ләйлә, җитдиләнеп. – Ата күңеле – балада, бала күңеле – далада дип, юкка гына әйтмәгәннәрдер, – дип өстәде, кайчандыр ишеткән мәкальне бераз үзгәртеп.

Әти кеше бу фикерне ошатмады, кызының шаяртуын да кабул итмәде.

– Бу – тәрбиясез, ата-ана мәхәббәтен күрмәгән, бәяләп җиткермәгән балалар турында әйтелгән мәкаль. Син аны башыңнан чыгарып ташла, – дип, килде-китте сөйләшүне хупламаганын күрсәтү йөзеннән булса кирәк, урыныннан торып йөренеп алды. Атасының холкын яхшы белгән Ләйлә ялгышмады. «Озаклап сөйләшеп, теңкәгә тия торган вәгазь укырга җыена бугай», – дип уйлап куйды.

– Кызым, тормыш юлыңда нинди генә кыенлыклар, бәхетле, ничек диләр әле шагыйрь иптәшләр, мизгелләр булмасын, синең өчен таяныч, якты маяк төсле әти-әниең торса, аларга яхшы мөнәсәбәтең күңел тынычлыгы алып килер. Кешеләрне нәрсә якынлаштыра? – Сахип, галәм серләрен ул гына белгән кешедәй, имән бармагын алтатар көпшәседәй өскә күтәрде. – Кан уртаклыгы, кызым. Шул гына кешеләрне бәйләп, җепкә тезеп тота. Ни өчен гаиләләр еш таркала? Аларны уртак кан бәйләп, укмаштырып тотмый. Ә мәхәббәт дигән әкәм-төкәм мәңгелек булмый, утка эләккән коры йомычка кебек, тиз көлгә әйләнә.

Сахип әфәнде яраткан мәүзугына кереп киткәч, туганлык мөнәсәбәтләре турында туйганчы, озаклап фәлсәфә сатты. Ләйлә әүвәл аны кызыксынган булып, мәктәптән «икеле» алып кайткан укучы бала кебек бирелеп тыңлады. Күңеленә кызыклы бер фикер килгәч, урындыгында боргалана, бит очларына чокырчыклар чыгарып елмая ук башлады. Билгеле нәрсәләр хакында шулай озак һәм эчпошыргыч итеп сөйләүчене кая тыңлаганы бар соң аның? Шуны исенә төшерү күңел шәрифләрен күтәреп җибәрде. Бөек Толстой каләменнән төшкән Каренин шулай нотык тотарга, акыл сатарга, өйрәтергә яраткан ич. «Анна Каренина» романын укыган иде, күптән түгел фильмын да карады. Күрәсең, уңышсыз мәхәббәте белән беррәттән, Анна, карт иренең вәгазьләреннән туеп, поезд астына сикергәндер. Каренин ролен уйнаучы артистның фамилиясен хәтерләмәсә дә, артык тигез, төссез сөйләве белән аның нәкъ әтисенә охшап торганын тәгаен хәтерли. Аның нотыкчыны бүлдереп, янәдән уйнаклап, шаяртып аласы килде. Ләйлә аякларын марилар биюендәге шикелле тыпырдатып алды да:

– Уртак бала кан йөрешен үзгәртеп, кешеләрне якынлаштырмыймы? Мәхәббәт вакыт узгач сүнсә дә, рухи якынлык, уртак мәшәкатьләр, зәвыклар, ахыр чиктә истәлекләр кала бит.

Кызының үзен бүлдерүен, сүзләрен җитди кабул итмәвен Сахипның диванда боргаланып утыруыннан, күзләрен каплый язырдай салыныбрак төшкән аксыл кашларының калтыранып алуыннан сизде тыңлаучы. Әти кеше баланың аң төпкелендә яткан борылышларны да тоеп ала шул. Сахип та сүз елгасын башкага борып җибәрү кирәклеген сизде.

– Шатланып бетә алмыйм, Ләйләм.

– Нигә диик инде, әтием?

– Балаларым икесе дә кыз булды.

– Аның ни аермасы бар? Ир бала да бала, кызы да бала.

– Юк шул. Кызлар, бердән, ягымлы, иркә булып үсәләр, үзләрен тудырып үстергән, канат куйган әти-әниләрен ташламыйлар. Ә егетләрне хатыннары алып китә дә вәссәлам, бигрәк тә тормышы җайлы буразнага төшсә, аларга ата-ана да, әби-бабай да кирәкми. Юньсезләре пенсия көнне «хәл белергә» килеп җитәләр.

Сөйләшүнең яңарак юнәлешен иярләгән Сахип, аталар белән балалар арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләр турында рус, татар әдәбиятларыннан мисаллар китерә-китерә, кызын тәмам алҗытты.

Ләйләнең пырдымсызланып, сәгатенә карап-карап алуы буенча каядыр ашыгуын сизеп, Сахип (яшьләр, акыллы фикерләрне акыл сату дип ялгыш бәяләп, өлкәннәрне тыңларга яратмыйлар шул) төп фикерен кызының колагына иңдереп калырга ашыкты:

– Егетең сиңа тәкъдим ясадымы соң әле?

– Үзем «миңа өйлән» дип әйтермен, яме, – диде Ләйлә, иреннәрен сузып.

Кызының ирониясен кабул итмәгән ата кеше:

– Гадәттә, кушылу, гаилә кору турындагы фикер әүвәл ирләрдән чыга. Хатын-кыз әле бераз уйланыбрак торырга, бу сүзне күптән көтеп яшәгәнен сиздермәскә тиеш, – диде.

– Мин аңа «әтинең тиз арада кияүле буласы килә, сузма» дип әйтермен.

– Мин синең белән олы башым белән киләчәк тормышың, язмышың турында сүз алып барам. Гел уенга борып утырасың. «Тормыш – ул театр» дип раслаучылар булса да, сәхнәдә озак яшәп булмый. Спектакль беткәч, артистлар да өйләренә таралышалар. Минем, кызым, сиңа бик зур үтенечем бар: син безнең борынгы, ерактан, ханнар заманыннан килгән Габбасов фамилиябезне сакларга тиешсең. Аның юл башында атаклы муллалар, зыялылар торган. Ул безнең горурлыгыбыз, рухи мирасыбыз. Улыбыз булмагач, нәсел дәвамчысы буларак син каласың. Үзең беләсең: минем энекәшнең хатыны – башка милләт кешесе. Аның балалары соңрак фамилиябезне үзгәртеп, бозып бетерәчәкләр. Котдус Кутузовка, Әклим Климовка, Нуретдин Нардинга әйләнгән шикелле аны да берәр Габисовка яисә Абисовскийга үзгәртәчәкләр. Апаң Регина, мине тыңламыйча, иренең фамилиясенә күчте, ә гаилә бәхетле булмады.

Апасының ире белән аерылышуында әтисенең дә катнашы барын яхшы белүе өстенә үҗәтлеге дә берничә кешегә җитәрлек Ләйлә мондый тәкъдим белән килешергә ашыкмады.

– Габбасова булып калып кына мин бәхетле булырмынмы? Гаиләмне сакларга ярдәм итәрме бу фамилия?

Сахип Миндрахманович мәсьәләгә киңрәк карашы белән кызының шиген, шөбһәсен таратырга булды:

– Үзең күреп торасың, шул фамилия белән мин нинди уңышларга ирештем. Әүвәл нәсел фамилиягә хезмәт итә. Соңыннан фамилия барчасына югарыга үрмәләргә булыша. Син университетның иң престижный факультетын тәмамлап киләсең. Укырга кергәндә, берничә балл җитмәсә дә, фамилиябез артында торган кешеләрнең абруе мәсьәләне уңай якка хәл итте дә куйды.

Ләйләнең әгәр дә энең олы түрәләрнең күзенә чалынып, турылыклы хезмәте белән өскә күтәрелә алмаса, сине үз артыннан сөйрәп бармаса, һаман да техникумда информатика укытып, вак-төяк сәүдә белән шөгыльләнеп көнеңне күрер идең дип ярып салырга теле кычытса да, кызыл рубинлы алка, «Мәрәкә» ширкәтеннән бизәнү әйберләре алу өчен акча сорыйсы исенә төшкәч, үзгәрәк четерекле сөаль бирү белән чикләнергә булды:

– Ни өчен әнием үз фамилиясендә калмады? Теләмәдеме, әллә синең тәти фамилияңә кызыктымы?

Туры җавап бирәсе урынга, Сахип Миндрахман улы покосны киңрәк алдырырга булды:

– Әниең чибәр, чая ханым. Мишәрләргә хас гадәтләрнең күбесен үзенә сеңдергән. Тоткан җиреннән өзмичә җибәрмәс. Менә мине дә бик тиз загска алып китте, мин аңгы-миңге йөргән арада, апаңны, сине табып, үзенә гомерлеккә әсирлеккә төшерде. Тик үзенә әйтә күрмә: әниең – чабаталы нәсел баласы. Аның кыз фамилиясе Гыйздуллина иде. Хикмәт озынлыкта гына да түгел. Аның туры бабасы Гыйздулла исемле була. Яңа ясалган, тарихы кичә генә башланган фамилиянең кай җиренә ябышып ятасың? Борынгы фамилияләрен саклап калу өчен, бик күп буын бабаларың зур көч куйганнар, көрәшкәннәр дип уйлыйм. Басып алучыларга нәсел җебен югалткан манкортларны буйсындырып тоту җиңелрәк булгандыр.

Ләйләгә дә фамилияләре борынгы, серле һәм күп мәгънәле тоела. Баш бирмәс б хәрефләренең янәшә килүе, а ның эчке рифма ясавы үзе ни тора. Татар теле дәресләрендә Әлфия апасы сингармонизм кануннарын тикмәгә генә өйрәтмәгәндер. Тик бу гамәлне тормышка ашыруда урыстан иңсә дә, үзебезнеке булып киткән ну теркәгече тырпаеп, эчне пошырып тора. Бу хакта Морад белән ничек сүзне башларга? Ул – укыган кеше, бәлки, вакланып та тормас, үзеңә кара дип, фикерен тәгаенләп әйтмәве дә бар. Яһүдиләрдә генә бит ул нәсел башында аналар тора, диләр. Ә татар-төркиләрдә хатынның ир фамилиясенә күчүе бәхәс тудырмый торган хакыйкать санала.

Кичә Ләйлә киңчә битеннән, бәрәңге борыныннан, чем-кара күзләреннән, эре сөякле гәүдәсеннән кыпчак нәселе икәнлеге күренеп торган Фәрдәния Газиз кызы Нигъмәтуллинаның, рус егетенә кияүгә чыгып, Иванова фамилиясен алуы турында зәңгәр экраннан горурланып сөйләвен тыңлап, милләттәше өчен оялып утырган иде. Бәс, шулай булгач, ни өчен Ләйлә иренең фамилиясенә күчмәскә тиеш? Дөрес, Морад үз фамилиясен яратып бетерми. Сәлимуллин, имеш. Тел төртелерлек авазы да юк. Артың белән бозлавыктан шуып барган кебек кенә. Бәлки, булачак ирем үзе безнең фамилияне алыр. Габбасовлар булып, кулга-кул тотынышып, Муса Җәлил һәйкәле яныннан узсак, ничек күңелле булыр иде. Юк, ошбу тәкъдимне әйтергә кыюлыгым табылса да, Морад риза булмас. Мәскәүдә яисә башка рус шәһәрендә кунакханәгә урнашканда, фамилиямне дөрес яздыра алмыйча интеккәнем шактый булды дип көлә-көлә сөйләгәне хәтердә. «Саломуллин» дип язалар йә икенче л ны санламыйча төшереп калдыралар. Төрки дөньяда Сәлим киң таралган исем, төрекләрнең атаклы солтаны Сәлим исемен йөрткән. Ул да, абзаң шикелле үк, алдынгы карашлы булган, яраткан хатынын менә болай күтәреп алып, беләгендә үти-үти иттереп йөрткән дип язганнар бер югалган китапта ди-ди тәмләп теленә салынганы хәтердә. Морадның Ләйләне кулына күтәреп алып, баскетболист шикелле үк булдыра алмаса да, шактый әйләндерүе күңелдә.

Әтисенең җавап көткәне кызның келт итеп, чеметтереп исенә төште.

– Әти, мин фамилиябезне сакларга тырышып карармын. Бу мәсьәләгә Морадның мөнәсәбәте ничек булыр бит әле. Нәсел тамгасын саклыйм дип, иремне югалтуга бармаячакмын.

Сахип Миндрахмановичның күңелен бимазалап торган ачыклыйсы сөальләре бетмәгән икән әле.

– Әти-әниләре кем диик инде булачак киявебезнең? Кайларда яшиләр?

– Кайсыдыр район үзәгендә көн итәләр, икесе дә мәктәп укытучылары, белүемчә.

– Шкраблар дисеңме? Совет чорында аларны шулай дип кенә йөртәләр иде. Школьные работники була инде. Укытучы минем өчен – буш моралистның синонимы. Ул үзеннән торган нәрсәләрне булдыра, хәл итә алган кешедәй күп сөйли, сорамасаң да, киңәшен бирә. Кыскасы, буш куык…

Тырнаклары алсу төскә буялган кулын җавапка әзер укучы кебек өскә күтәреп, Ләйлә янәдән атасын бүлдерергә җөрьәт итте:

– Иптәш Габбасов, беренчедән, үзегез дә хезмәт юлыгызны мәктәптә булмаса да, укытучы буларак башладыгыз, икенчедән, «иң әдәпле, тәртипле балалар укытучылар гаиләсендә тәрбияләнәләр» дип сөйләгәнегез хәтердә.

Сахип әфәнде, кызының аңлатмасын колак яныннан гына уздырып, үз дугасын бөгүне дәвам итте:

– Синең нинди нәселдә туып үскән былбыл баласы, бик кадерле кыз икәнеңне беләме соң егетең?

Ләйлә, тавышына мыскыллау төсмере чыгарып:

– Безнең кул җитмәслек бөеклек, галилек, илаһилык, кызыңның кул тидерергә ярамаслык дәрәҗәдә асыл зат, иркә булуы турында Морадның үзенә бәйнә-бәйнә сөйләп бирерсең. Бик беләсең килсә, ярты елдан артык очрашкан арада нәрсә турында гына сөйләшмәдек, тик сезнең кем булуыгыз, фатирларыгыз турында бер генә тапкыр булса да, юри генә дә кызыксынмады. Барысын да аңлау өчен аңа безнең йортны күрү дә җиткәндер. Ул сезнең банктагы акчаларыгызга өйләнергә җыенмый. Аңа мин генә кирәк. Таләпләре зур түгел, тик ул горур, мөстәкыйль егет.