Текст книги "Отколотое зеркало / Китек көзге"

Итле пәрәмәч

– Көзге яңгырлар башланганчы сәфәр чыгып, авыл һавасы сулап, дус-ишнең хәлен белеп, үзебезне күрсәтеп, бер җилләнеп кайтыйк әле, – дип, Нәкыйп дусты Талипның теңкәсенә тиде, җелегенә төште. Адәм баласы үзенә кирәккәндә моңлы да, шаян да була ала икән. – Мәгълүм җырда әйтелгәнчә, «ялгызымны җибәрмәссең бу катлаулы тормыш юлыннан», – дип, ул ялвару катыш сынаулы карашын Талип ягына төбәде.

Икенде шәүләседәй озын буйлы, кыска итеп кистергән чәченә ак бәс кунган икътисад фәннәре кандидаты Талипны нәфес корты «каршы килеп маташма, ризалаш, фани дөньясында бер тапкыр яшибез, форсатны ычкындырма» дип котыртып торса да, үзе дә ышанмаган дәлилләрен китереп, карышкандай итте.

– Кайсы тарафларда безне шулай зар-интизар булып көтәләр инде? Бер әрсезенең баласы миңа имтихан бирә алмагандыр әле?

– Юк ла, – диде Нәкыйп, кулын фикеренә ярдәм иткәндәй болгап, – Нәрәстә районы хакимияте башлыгы Фәһим Юзликәев күптәннән чакырып интектерә. Аның күңеле үзе туып үскән кыпчак далалары шикелле киң диләр, кунакчыллыгы турында риваятьләр йөри. Аннан килеп, без аның белән Саратов партия мәктәбендә бергә укыдык. Минем дусларча ярдәмем аңа күп тиде.

– Фикереңне ачыкла, – дигән булды Талип, сүз ялгау өчен генә.

– Күп имтиханнарын минем конспектлардан файдаланып тапшырды. Кстати, ул үзе дә фән кешесе, доктор. Тик кайсы фәннәрнеке икәнен тәгаен белмим. Мин аңа «якын дустым, икътисад белгече, университет укытучысы белән киләм, рәхәтләнеп аралашырсыз» дидем.

– Конспектка ышанып кына ерак юлга чыгу дөрес булырмы икән? Булган, беткән. Аннан бит һәрнәрсәне төрлечә бәяләп була. Бер ирләр мәҗлесендә синең сабакташың «Нәкыйп Мухаметов минем дәфтәрләрдән күчереп отличникта йөрде, дүрт ел буе үзен баржа тарткан бурлактай өстерәп бардым» диебрәк ычкындырган, – дип шаяртып, әңгәмәдәшенең нечкә кылларына кагылып, ирештереп алды. Талип, Нәкыйпнең хыял уены белән дөреслек арасындагы чикне шәйләп бетерә алмавыннан файдаланып, шундый арзанлы үртәүләрдән ләззәт таба иде. Юмор хисе тумыштан килә һәм аның һәр кешедә дә булу-булмавы күкләрдә хәл ителә икән. Партшколада алган белеменә, ишеткәннәренә, укыганнарына чын күңелдән ышанып яшәгән Нәкыйп өчен ул чор изге, шул биеклеккә шик белдерү Талиптан башка берәүгә дә рөхсәт ителми иде.

Аларның дуслык җепләре бик нык, әлегә аны өзәрлек көч уйлап табылмаган. Шөгыльләре төрле, холык-менәзләре үзгә булган бу ике ир-егетнең Әсәк белән Кесәк яки хохол мәзәкчеләре Штепсель белән Тарапунькадай ахириләр булып, ни әйтешсәләр дә үпкәләүгә, рәнҗүгә кадәр барып җитмәүләрен аларның танышу, якынаю тарихыннан бихәбәр кешеләр аңламыйлар да, башларына да барып җитми, бу хәл алар өчен адәм баласының килеп чыгышы кебек үк мәңгелек сер булып кала бирә. Фикерләү рәвешләре, табынган идеаллары төрле булу – бер хәл. Тышкы охшашлыклары да ике аяклы, ике куллы, бер борынлы, бер авызлы ата-ана балалары булуларыннан ары китми.

Көнбагыш сабагы мисле, кояшка тартыла-тартыла, артыгын үсеп киткән Талипның иңенә дә җитәр-җитмәс буйлы, коңгырт күзләре киң маңгае эченә кереп оялаган, куе чәченә ак буяуның заты да эләкмәгән Нәкыйпне кечкенә дип булмый. Чөнки ул гел җиргә тартылып, буйга түгел, киңлеккә киткән, әйтерсең лә, кемдер, нәрсәдер башыннан басып торып, аңа өскә таба үсәргә ирек бирмәгән. Ашыкканда тук үрдәк кебек як-якка чайкалып йөрүенә карап, Нәкыйп турында «абзый һәр адымының кадерен белеп атлый» дигәнрәк тәэсир калырга мөмкин иде. Тамакларын туйдырган һөнәрләре арасында да уртаклык юк дигән идек. Нәкыйп район дәрәҗәсендәге бүлек мөдире, ягъни урта калыптагы чиновник булса, Талип – фән әһеле, укытучы, педагог. Әйтелгәнчә, бу аерма дуслыкларына хилафлык китерми. Атна-ун көн очрашмый торсалар, берсен-берсе ирләрчә сагына, ихластан юксына башлыйлар. Күрешкәндә исә, авызларын авызга куеп, ирләреннән зарланудан тәм тапкан хатыннар кебек, сәгатьләр буе сөйләшеп утыра алалар. Ошбу милләт балаларын якынлаштырган мәүзугъ озак еллар дәвамында җавапсыз табышмак булып кала бирде. Мәгәр ике кеше белгән сер сер булудан туктый икән. Кемдер нәрсәдер ишетә, күрә, үзеннән өстәп, аны пышылдап кына күршесенең колагына ирештерә, ә тегесе «берәүгә дә ычкындырма, якын күреп, сиңа гына әйтәм» дип, йомгакның очын өченче кешегә тоттыра, ниһаять, бу дуслыкның тамыры Мәдинә исемле дөнья бизәгенә барып тоташканы ачыклана. Урам селәгәйләренең гайбәтенә ышансаң, берсенең дөньяда яшәве турында икенчесе хәбәрдар булмаган югары уку йорты студентлары Нәкыйп белән Талип, бер үк кызга бер үк вакытта гашыйк булып, сөю-сәгадәт нурларында коеналар. Алар фикеренчә, мондый чибәр, һәряктан камил кыз җиһанда берәү генә, яшьлек дәрте калку күкрәгенә, нечкә биленә, төз аякларына сыеша алмыйча, уймактай җыйнак авызында, кайнар коймакны хәтерләткән иреннәрдә дәвамын тапкан. Һәммәсе бергә яшь-җилкенчәкләрнең башын әйләндерә, дөньяларын оныттыра.

Магнит кыры кебек үзенә тартып торган кызның тышы куян кебек йомшак булса да, эче елан кебек зәһәр, хисе аек акылга, исәп-хисапка корылган булуын сөюдән күзләре тонган мәхлуклар башларына да китерә алмыйлар. Мәҗнүннәр белән аерым-аерым очрашып йөри дә, кыз икесенең дә күп балалы гаиләдән, стипендиядән башка керемнәре юклыкны, кыйммәтле бүләклек, ресторанлык хәлләре булмауны, бар мөмкинлекләре бармак шомартып утыру, тезгә үрелү нияте белән кинога арткы рәткә билет алуга кайтып калуны аңлауга, икесеннән берьюлы котылырга ниятли. Үзе шундый мәкерле фикергә килеп җиткәнме, берәрсе киңәшен кызганмаганмы, кыз гашыйклардан бер мизгелдә арыну әмәлен таба: егетләрнең икесен дә бер үк вакытка, бер үк урынга очрашуга чакыра. Берсе кулына арзанлы кыр чәчәге, икенчесе лимонад тотып, соңлабрак, үз бәясен белеп килгән кызны көтәләр. Бер үк чибәрне яратып йөрүләрен башларына да китермичә, талгын җил белән иңгән хушбуй тәме борыннарын әчетүгә, мәгъшукалары янына йөгерәләр.

Тездән югары чәчәкле күлмәк кигән, җитен чәчле, аяз күктәй зәңгәр күзле, күпереп торган сөт өстен хәтерләткән ап-ак тәнле, бер күрүдә ирләрнең кыргый дәртен уята алырдай кыз бүген аеруча матур, очрашуга зур өметләр белән килгән ике дивананың күзләрен камаштырырлык, акылларын җуйдырырлык кимәлдә иде. Кыз ерактан күренүгә, берсе чәчәк бәйләмен, икенчесе, татлы сулы шешәсен тотып, сүнмәс-сүрелмәс мәхәббәтләрен изһар итү теләге белән сөеклеләре янына ашыгалар. «Нишләп йөри әле монда бу колга аяк астында буталып, нәрсә калган бу бүтәкәгә минем кыз янында?» дип, егетләр бер-берсенә усал караш ташлыйлар да, мәрхәмәт көтеп, чибәркәйләренең күзләренә ымсынып, нәүмизләнеп катып калалар. Мәдинә исә ирененең бер читенә тәкәббер вә битараф елмаю кысып чыгарып, тере сын шикелле басып тора. «А» да юк, «б» да чыкмый авызыннан. Чәчәкне дә алмый, суга да үрелми.

Дуамал көчләре ташып торган яшь юләр егетләр, гаепленең кем икәнен ачыклап тормастан, тар басмада бер-берсенә юл бирергә теләмәгән тәкәләр кебек акаешып карашып торалар да, Нәкыйп «кем исән кала, кыз шуңар була» дип, җан авазы чыгарып кычкыруга, хисләрен йодрыкларына төйнәп, аякларын, маңгайларын эшкә җигеп, борыннарыннан шарлап кан китеп, шешенеп беткәнче сугышалар. Нәкыйп көндәшенең ияк астына үрелә, бот арасына тибәргә тырыша, Талип үз югарылыгыннан «бүтәкә»нең башын, иңнәрен төя. Көндәшләр тәмам хәлдән таеп, җирдә авыр сулап ятканда, тилеләр орышын елмаеп багып торган сценарий авторы сөйгән егете алып биргән француз туфлиләре үкчәсендә зырылдап әйләнә дә «кстати, тамаша кызык булды, рәхмәт сезгә, тик мине әти-әни хәерчеләр өчен үстермәгән, мин башканы яратам, мине артык борчымавыгызны үтенәм, чао» дип китеп тә бара. Аякка күтәрелерлек тә көчләре калмаган, язмышларына ярык тагарак кына насыйп икәнлекне гарьләнеп, үрсәләнеп аңлаган, шул ук вакытта өсләреннән ниндидер йөкнең төшүен сизенгән, кызның җылы тәне урынына яралар, кара тимгелләр алып, бит сыйпап калган көндәшләр борыннарыннан килгән хәләл каннарын сөртеп, тормышның әле дә дәвам итүен, кыз ташлап кына ахырзаманның җитмәвен калебләре белән сиземләп, яткан җирләреннән бер-берсенә карашып көлеп җибәрәләр.

Беренче булып Талип телгә килә:

– Минем әти, ике чәүкә сугышканда, кара карга тук була, ди торганые. Хәзер генә бу мәкальнең мәгънәсен аңладым. Без үләксә өчен сугышкан чәүкәләр булабыз, ә сөеклебез кара карга кочагына чумды, шул кирәк без мәхлукларга.

Нәкыйп, үрмәләп диярлек Талип янына килеп, киләчәк дуслыклары наменә кулын бирә:

– Әйдә, каныбыз тамган, мәхәббәтебезне күмгән җирдә гомерлек дус булырга ант итешик. Бер дә борчылма, безгә насыйп кызлар үсә торсын! Тулай торагыбызга кереп, юынып алыйк та, үзебезне тәртипкә китереп, Маяковский клубына тансыга юл тотыйк.

Килешү янәдән каты итеп кул кысышу белән раслангач, бер-беренә карашалар да «карале, ничек кызык итте безне бу кызый», «бик хәйләкәр нәмәстәкәй булып чыкты шайтан», «мичтән әле генә алынган итле пәрәмәч безгә тәтемәде шул, рәхәтен башкалар күрәчәк» кебек сүзләрне кабатлый-кабатлый, сагышлары, көенү-үкенечләре, эчке моңнары чыгып беткәнче, туктала алмыйча көлешәләр. Очраклы узып баручы туктап, боларга карап, бармагын чигәсенә тидереп тора башлагач кына, аңнарына килеп, капылт борылып, тулай тораклары ягына китеп баралар.

Бертуганнар арасында да сирәк очрый торган көнләштерерлек, гыйбрәтле дуслык менә шундый моңлы шартларда туа.

Тормыш юллары төрле юнәлешләрдә дәвам итсә дә, Нәкыйп белән Талип бер-берсен югалтмыйлар, хәлләрен белешеп, туйларында биешеп, бәбәйләре өчен шатланышып яшиләр. Заманалар үзгәрү нәтиҗәсендә дөньяга карашлары төрлечәрәк булу да дуслыкларына кара тап төшерми. КПСС бетеп, СССР таркалып, үткәнне сүгү, тоташ кире кагу алдынгы күренеш саналган чорда да Нәкыйп коммунистлыгыннан йөз чөерми, үзе укыган партшколага яман сүз әйттертми. Киресенчә, форсат чыкканда, үзенең «коммунистик школа» да староста булуы, гел «бишле» гә укуы, Карл Марксның «Капитал» ын, Ленинның фәлән томнарын язып-сызып өйрәнүен, Берлин Рейхстагына кызыл әләм кадаган батыр кебек, күкрәк киереп искә төшерүдән тайчанып тормый. Затлы пиджакка ябышкан чүпне алып ташлаган кебек большевиклар сәясәтеннән җиңел генә арынган Талип өчен Нәкыйпнең үзен фаш иткән идеалларга табынуы көлке тоела, кәеф сипләү чыганагына әверелә.

– Нәкыйп туган, сакаллы яһүдеңнең «Россиянең татарларны яулап алуы үтә уңай күренеш» дигән реакцион фикере сиңа мәгълүмдер дип уйлыйм. Бу бит талау, басып алу сугышларын аклау дигән сүз. Чынында ул син мөкиббән киткән коммунистларның башбаштаклыгына, буйсынган халыкларны изүенә… ничек диләр әле, нәзари нигез әзерләп калдырган.

Үз фикерен яклауда Нәкыйп тә чегән арбасыннан төшеп калганнардан түгел, нәкъ мәче төсле, үзен сыртка салырга бирми. Коммунизм хыялларыннан баш тартмаса да, Ходай Тәгалә аның күкрәгенә мәхәббәт хисен тоярлык йөрәк, үзен саклый, идеалларын бәяли алырлык акыл салган.

– Марксның бу сүзләрен очратканым булмады. Ул – начар сәясәтче, әмма көчле икътисадчы. Ленинның «татарлар укуга, гыйлемгә бик һәвәс халык» дигән югары бәясен мин беләм.

Икътисад фәненең нигезендә һәр «шәйне шик астына ал», «чагыштыр», «сына» кебек төшенчәләр ята, диләр. Шул юнәлешнең докторы булу турында хыялланып йөргән зат буларак, Талип янәдән булачак сәяхәтләренең бер хәвефле ягын ачыклау нияте белән яңа сорау тартып чыгара:

– Безләрне кунакка чакырган адәм «бергә укылган, эш беткән, узган эшкә салават» димәсме икән? Димәк, җөмлә ахырына нокта куелган. Аның «бергә студент булып йөргән еллар якты истәлек булып томан артында калды, Сарытау чабатасы искерде» дип әйтүе мөмкин түгелме? Аннан килеп, шәһәр исемен дәгъвалап йөргән алдынгы районга килеп-китеп йөрүчеләрдән юл өзелми икән. Депутатлар да, халык мәнфәгатьләре турында кайгыртып, борчылып, ул төбәктә еш булалар дип ишеткән идем.

Буе тәбәнәк булса да, башы зур, коңгырт күзләре елгыр Нәкыйпне тәвәккәлләгән фикереннән, ми шәрифләрен бораулаган уеннан кире кайтаруы ифрат кыен, хәтта гайре табигый шөгыль иде. Соңгы тиенсез калыр, әмма үҗәтлеген итәр.

– Фәһим Сабирович яхшылыкны оныта торган кеше түгел. Берничә көн элек кенә үзен бер зур җыелышта очраттым. Эн… та чакыруын тагын кабатлады. Бармасак, просто яхшы түгел, кешене үпкәләтербез.

Талип, матурлыгын мактаган саен күңеле йомшара барган кыз кебек, үзендә дә юлга чыгу уе өстенлек ала баруны тойды. Сарытау партшколасында янә бер кат психология фәнен укыган Нәкыйп исә дустының күзләрендә, гольфстрим агымы килеп кергәндәй, җылылыкның артуын, басым ясауның файдасын сиземләп, саклабрак тоткан дәлилен, уен тузын чыгарып сала.

– Без ул яклардан әйләнеп, болганып кайтудан берни югалтмыйбыз. Бердән, соңгы вакытта үзебез дә сирәк күрешәбез, дөнья мәшәкатьләре басты, сөйләшәсе сүзләр, киңәш-табыш итәсе әйберләр җыелды. Машинаның арткы утыргычында иркенләп аралашып барырбыз. Икенчедән, шашлык, бәлеш, тутырма, кызыл балык, авыл тавыгы ашап, мунча кереп, кешечә сыйланып кайтырбыз.

Үзе санап үткән ризыкларның берсен алдавыч җим итеп сайлап, Талипның колагына үрелеп, Нәкыйп сүзенә үтә бер серлелек төсмере бирергә тырышты.

– Син, Талип, ничектер, мин үзем шашлыкның үзеннән бигрәк исен үлеп яратам. Аның шаян җил алып килгән хуш исе сихри көчкә ия, күңелләрне иләсләндереп, яшисе килүнең мәгънәсен киңәйтә. Ашый башлагач, серлелек югала. Мин үземнең бүлектә болынга, шашлыкка чыгып керәбез дигәч, күбесе төкерекләренә буылып, көнләшеп калдылар. Юзликәев шашлыкны сарыкның кабыргасыннан, сөяге белән зур итеп ясата икән. Гадәти кеше генә түгел шул минем сабакташ, – дип сүзен тәмамлады Нәкыйп, күңелен иләсләндергән горурлык хисен яшерүне кирәк тапмыйча.

Талип хыялый сәрхуш дустын җиргә төшерү вакыты җиткәнне сизде.

– Синең хыялларың, абзый, бик зурдан. Өметең боз тавына килеп сөртенгән кораб кебек уалса, акланмаса нишләрсең? Куаныч куыгың буш булып чыкса? Шашлыкның исен дә исни алмыйча калсак? Японнар, гомерләрен озайту чарасы итеп, әүвәл ризыкның исе белән генә канәгать булып, ярты сәгать утырсалар да, соңыннан аны бик тәмләп ашап куялар, ди. Шунысын да уйлап куйдым әле. Ягулыкка түккән акчага «Буш тавыгы» аякларын сатып алып, шашлыкны үзебез ясап, син аның серле исен туйганчы иснәп, мин мескенең итен кимереп бәйрәм итсәк, арзанракка да төшәр, ышанычлырак та булыр кебек.

– Ничек инде арзанракка төшәр. Аңа күпме тәмләткеч, әзерләргә вакыт, утын кирәк. Ә юл романтикасын, яңа кешеләр белән аралашу шатлыгын кая куясың? Сиңа җирдән шуышып барырга гына булсын. Романтиканы аңламыйсың! Хакимият башлыгы итеп теләсә кемне куймыйлар, аның белән аралашу үзе ни тора! Аның һәр өлкәдән продвинутый кеше булуы турында легендалар йөри. Дөрес, үзе башлап җибәрсә, берәүгә дә сүз бирми, ди. Кунакта анысына гына түзәсең инде.

Нәкыйпнең үзеннән югарырак мөнбәр биләгән кешеләргә нисбәтән сәвит чорыннан ук ябышып калган гадәте бар иде. Ул аларны изгеләштереп кенә калмый, язмыш үзе сайлап күтәргән кашка тәкәгә тиңли. Андый кешеләрнең, бигрәк тә сәяси юлбашчыларның, җитешсезлеген танымый, күзенә төрттереп әйтсәләр дә, аклау юлын эзли. Җитәкче әһелләр белән аралашуга, бергә рәсемгә төшүгә, автограф алуга мөкиббән китүен берни белән дә аңлатып булмый. Мәскәүдә булырга туры килгәндә, олы түрәләр күмелгән зиратка бармый калмый. Бер баруында Нәкыйп элеккеге СССР башлыгы Горбачёвны хатыны Раиса төрбәсе янында туры китереп, аралашып та алган. Шул вакыйга турында бәян иткәндә, Нәкыйп кояш нурларына тарган язгы боздай эри, сөйләгәндә, дулкынланудан тотлыга, кабалана, күзләрен әле ача, әле яба, аякларына тынгы бирмичә, биеп-биеп алгандай була. Бу очрашудан иң зур үкенеч, янында фотоаппараты булып та, элеккеге генсек белән карточкага төшә алмый калу икән.

Бер-ике көннән юлга чыгарга тәвәккәлләп, кул бирешеп саубуллашкач та, Нәкыйп үзен якында гына көтеп торган машинасы янына ашыкмый. Төп мәсьәлә хәл ителгәч тә әле, чалбар балагына ябышкан кырмавыктай кечерәк мәсьәләләр калган булып чыга. Нәкыйпнең янә бер үзенчәлекле сыйфатын әйтмичә булмый. Ул – дәрәҗәсен төшерә торган вак саранлык. Сугыштан соңгы елларда күп балалы гаиләдә черек бәрәңге коймагы, алабута шулпасы ашап, әтисез үсү галәмәтеме, башка берәр сәбәбе бармы, өздереп әйтүе кыен. Талип: «Ни әйтсәң дә, Нәкыйп егет кеше инде, вакланып тормый», – дип уйлап та өлгерми, тегесе мичкә балга бер кашык дегетне тамыза да куя: әлеге дә баягы вакчыл саранлыгы калкып чыга. Талип дустының машинасына утырып китәргә ашыкмавын өстәмә бурыч куймакчы буладыр дип фаразлады. Бу юлы да элеккеге көндәше аның «ышаныч» ын аклады. Нәкыйп бәдәненнән кыскарак аякларында таптанып алды да:

– Машина олы юлга чыгарга ажгырып тора. Өр-яңа двигатель куйдык. Ягулык ягы гына кыенрак. Минфин безне бик нык кысты, көненә нибары 10 литрга калдырды. Ярты юлга җитәрлек запасыбыз бар бугай. Нәрәстәгә барып җитәр өчен кимендә бак ярым ягулык кирәк. Нишләрбез икән? – дип, коңгырт күзләренә, киң маңгаена, борыны читендәге миңенә чарасызлык тудырган сипкелле моңсулык йөгертеп, Талип ягына борылды.

Казан университеты доценты, янәсе, бәгъзенең икътисади хәленә кереп, аны аңларга, киңәш бирергә, ярдәм кулын сузарга тиеш. Гадәттә, «минем йомыш белән йөрибез, чит машина ялласаң, кыйммәткәрәк төшәр иде, бензин миннән булыр» дип, дустын «кома» дан чыгаргалаган Талип бу трит Нәкыйпнең сораулы-ялварулы карашын соры күзләренең корычтай катылыгы белән каршылады.

– Минем акча ягы такыррак шул, малай. Булганда кысылып тормаганымны беләсең. Хатын йокы бүлмәсенә кыйммәтле австрийский гарнитур алып кайткан, – дип, бик тәмләп зарланып алгач, – соң, бензин мәсьәләсе бик авыр булгач, эч пошырып, кычытмаган җирне кашып, көпчәк һәм туфлиләр туздырып йөрмик! Ул тарафларда безне зар-интизар булып көтеп торучы кызлар да юк бугай. «Башкорт бәхете» ндә Исхакый «күкрәкләре мул булса да, мишәр кызлары бик усал, телләренә шайтан төкергән» дип язган түгелме соң? – диде.

Нәкыйп, бокс уенында дошманнан саклану алымына охшатып, ике кулын аркылыга куйды. Район хакимияте башлыгы белән күрешүгә каһәр суккан бензин аркасында гына бармый калып буламы соң, тузга язмаганны?!

– Юк-юк, бер килешкәч, юлга чыгабыз булгач чыгабыз. Шундый олы кеше үзе (бу сүзгә басым ясады) чакырып торганда бармый калу һич кенә дә дөрес булмас. – Ак дымлы тешләрен ялтыратып кеткелдәп алганнан соң өстәп куйды: – Ягулыкны эзләп карармын. Берәр дусны кысармын. Әйткәнемчә, кара сарык кабыргасыннан ясалган шашлык искә төшкәч, авыздан сулар килә, эссе мунчасы күз алдына килеп баскач, аркалар кычыта башлый. Фәһим Сабировичка хас кунакчыллык гаҗәеп диләр. Безне дә ашатып-эчертеп, тәмам хәлдән тайдырмыйча җибәрмәс ул.

Инде икенче тапкыр саубуллашкач та, Нәкыйп Талип яныннан китәргә ашыкмады. Аны нәрсәдер бимазалый, агач корты кебек җанын, миен эчтән кимерә. Борчылуының сәбәбен ачыклый алмый интеккәннән соң, зиһен капкачы ачылып киткәндәй булды. Ул үзен ни, нәрсә бораулаганны аңлады. Бөтен авырлык аның өстенә төшә түгелме соң? Глава белән ул сөйләште, машина аныкы, ягулыкны да ул табарга тиеш. Ә Талиптан нәрсә: газ биреп торган машинага кияү егете кебек колга гәүдәсен ташлый да шуның белән вәссәламме? Дус дигәч тә, алай ук салынырга ярамый.

Акча юк дип шомарткан була, хәчтерүш. Дуслык ул бәллүр савыт кебек, аны саклый белергә акыл кирәк. Кысмырлыгы олыгайган саен көчәя баруы сизелә. Башына шул мизгелдә күктән иңгәндәй яңа фикер килде.

– Карале, Талип, без юлга чыгасы көнне бик иртә кузгалабыз: ашарга да, эчәргә дә өлгермибез. Безнең юл өстендә, чамалавымча, кафе-мазар юк, нишләрбез икән? – дип, дустының тәкъдимен кабул итәргә әзерләнгәндәй, тавышына инәлү катыш кызгандыру төсмере чыгарырга тырышты. Мәгәр икътисад белгеченең кырынганда бит уртасында пәкегә эләкми калган йоны да селкенмәде.

– Ну и что! Ачка үлмәбез әле. Ашказаныбыз ял итәр. Табыныбыз хуш килмәде бугай дип, хуҗаларның кәефен бозмас өчен, кунакка ашамыйчарак бару лязим (монысы – узган ел Төркиядә ял итү җимеше) диләр.

– Синең хатын итле пәрәмәчне тәмле итеп пешерә, безгә юлга әзерләп җибәрмәсме икән дип кенә әйтмәкче булган идем.

Нәкыйпнең фикерләү тәртәсенең борылыш кыйбласын (машина – миннән, бензин – миннән, синнән хет пәрәмәч булсын) алдан ук сиземләгән Талип бу юлы да арканы бирмәскә булды. Укытучы буларак, әйтеп торучыларны җене сөйми иде.

– «Юл газабы – гүр газабы» дигәннәр борынгылар. Итле пәрәмәч бик шәп булыр иде дә, хатын бер-ике көнгә Чистайга әниләренә киткән иде. Кайтып җитәрме-юкмы – әйтә алмыйм, хатын-кыз акылын үзеннән калдырмый. Юкса чын милли пәрәмәч белән главаны да сыйлаган булыр идек, – дип, Нәкыйпнең ачуын китереп, саруын кайнату өчен өстәде укытучы.

Бу «биеклекне» дә алмагач, Нәкыйпкә, кулын селтәп, машинасына титаклаудан башка чара калмады. Талипка сиздермәсә дә, Нәрәстәгә баруларының нәтиҗәсе өчен Нәкыйп бик борчыла иде. Сәбәбе шул: Авыл хуҗалыгы министрлыгында эшләүче бер танышы урамда очраклы гына күрешкәч, аның күңеленә акрын гына, әмма гел кимереп торырлык корт, шул ук вакытта начар камыр кебек кабара торган шөбһә салды.

– Фәһим Сабирович хозурына барырга җыенасызмы? Хуш, хуш. Ифрат киң күңелле, шул ук вакытта кырыс, усаллана торган шәхес. Аның ниндирәк вакытына туры киләсез бит әле.

– Анысы нәрсә була инде? Без – сабакташлар, партшколада бергә укыган идек, – дип мыгырданды югалып калган Нәкыйп.

Чиновник, җитди сер белгән кешедәй, вәкарьлек белән генә борын очына төшкән күзлеген өскәрәк күтәреп куйгач, фикеренә ачыклык кертте:

– Үзеннән-үзе килеп чыгамы, әллә вакытын шулай шәрехләп куямы, ул атнаның һәр көнен аерым проблемага багышлый, диләр. Сүз килгән кунакларның күңелен күрү турында бара.

Берни аңламаган Нәкыйп:

– Кызык, – дип куйды. Күз алдыннан бер-бер артлы төрледән-төрле күңелле һәм шөбһәле манзаралар узды.

– Әйтик, атнаның бер көнендә ул читтән килгән кешеләрне атлары янына алып бара, һәр тулпары турында озак итеп сөйли, малкайларына шикәр, чәкчәк ашата. Икенче көнен бодайның яңа сортларына, арыш белән кушылган төренә, солыга, борчакка багышлый. Әлбәттә инде, кунаклары аның белән көне буена кырда йөри. Өченче бирмеш көн Германиядән, Украинадан кайткан комбайннарга, аларны чагыштырып бәяләүгә корылган булырга мөмкин. Пәнҗешәмбе тарихка багышланып, татар халкының фаҗигале язмышы өчен сагышлану көне булырга мөмкин. Аннан соң бит әле бөеклек өянәге башын калкыткан вакыты да, хәмергә сәлам биреп алган көннәре дә булгалый икән. Бәхетегезгә ниндие туры килә инде. Кайсы йолдызлык астында тугансыз бит, – дип, кычкырып көлеп, Нәкыйпне кантарлы уйлары белән ялгызын калдырып, үз юлы белән китеп тә барды.

Юлга чыгасы көннәренең ямьле, матур булуына өметләнүләре дә, гозерләре дә фәрештәнең «амин!» дигән вакытына туры килмәде. Иртә шыксыз, нурсыз иде. Кояш, чыгаргамы-юкмы дип, икеләнеп, күк читендә, болыт астына яшеренеп, иркәләнеп ята. Әбиләр чуагы керфекләрен җиргә иңдерергә ашыкмый.

«Волга» машинасы, ерак сәфәргә чыгуына шатлангандай, гайрәт белән көчкә табылган ягулыкны яндырып (Нәкыйпне көендереп), тыныч, төзек, калай түбәле татар авыллары, җимерек, бер ишесе хәрабә хәленә килгән урыс салалары яныннан элдертүен белә. Үзләре яшәгән каладан Нәрәстәгә 300 чакрым юлны үткәнне, сөйләшә-аралаша, берсен берсе чеметкәли барып сизми дә калдылар дуслар. Уннарга килеп җитсәк, бик шәп булыр иде дип фараз кылулары хакка чыкты. Уйланылган вакытта кара һәм саргылт туфлиләр Нәрәстә асфальтын бәхетле иттеләр. Шәһәр исемен алуга дәгъва итүче район үзәге ишләреннән бер ягы белән дә аерылып тормый дисәң дә, зур хата булмастыр. Күзне иркәләрдәй үзенчәлекләр бер тирәгә, үзәк мәйданга сыешкан. Уң якта, утыртылган чәчәкләргә күмелеп, гавамга кайсы якка юл тотканда бәхетле буласыларын кулы белән күрсәтеп, Ленин бабалары басып тора. Акыллы кеше булгандыр, ахмакны монда тотмаслар иде. Юлбашчы сынының сул ягында матур соры төскә буялган элекке райком, хәзер хакимият урнашкан ике катлы бина кәпрәеп утыра. Иң зирәк фикерләр район халкына шуннан иңдерелә. Ильич һәйкәленең уң ягына, юлны аркылыга бүлеп, Мәдәният сарае утыртылган. Хакимиятнең акыллы боерыкларын үтәгәннән соң, халык шунда ял итәргә, күңел ачарга агыла имди. Нәкыйпнең аларда кайгысы юк. Шәриф Камалның үзен озатырга вокзалга төшәчәк халык алдында тотачак нотыгын кат-кат кабатлаган Дума депутаты кебек, хакимият башлыгына әйтәчәк сүзләрен Нәкыйп киченнән уйлап, шәрехләп, күңел, йөрәк дәфтәренә язып куйган иде. Юк-бар сөйләп абруй төшерү вакыты түгел. Очрашу мизгелләрен күз алдына китерүе кыен булмады аңа. Зәңгәр күзле, аксыл чәчле, билләре төклетураныкы кебек эчкә тартылып торган, озын аяклы сәркатип кыз кунаклар килеп төшү хәбәрен хуҗасына ирештерүгә, шул мизгелдә үк, махсус көтеп торгандай, олпат гәүдәсен туры тотып, чәче агара башлаган мәһабәт ир атылып килеп чыгар да, заманында кылган изгелекләре өчен, рәхмәт сүзләрен догадай колагына пышылдый-пышылдый, Нәкыйпне кочагына алыр, аркасыннан сыпырыр, бәлки, яңакларын битенә тидереп алыр, шуннан соң гына, монда тагын бер бәндә бар икән әле дигәндәй, авызын ябарга онытып торган Талипка зур кулын сузар. Кабинетка керә-керешкә, Нәкыйп «күптән килергә әзерләнеп йөрсәк тә, тиз генә чыгып китеп булмады, ниһаять, сине (бәлки, кеше алдында «сезне» кирәк булыр) күрү бәхетенә ирештек. Яшәреп, матурланып киткәнсең, Дәүләт Советы оештырган җыелышта арыганрак күренгән идең» кебек, күңел түреннән ургылып чыккан мөкатдәс уйларын чәй өстәле янында яисә ресторанда дәвам итәр. Анда абзагыз Юзликәевкә кабатланмыйча гына нәрсә әйтәсен белер: партшколада укыткан профессорларны үртәп, ирештереп, бер ишесен мактап искә алыр, төне буена кәрт уйнап йә хәмер чөмереп утырганнан соң, зачёт-имтиханнарны уңышлы гына аударып кайтуларын әйтеп көлдерер. Күз төшүгә, ир-атның дәртен утка тарыган дарыдай кабыза, каны кайнап, иреннәре наз бөркеп торган тулы күкрәкле җыештыручы марҗага җылы мөнәсәбәтләре турында әйтү урынлы булырмы икән, дөрес аңлармы? Син арага кердең дип, шул хатын өчен ду тузып, миннән көнләшеп тә йөрде бугай. Ә бит майлы калҗа икесенә дә тәтемәде: бөтенләй өченче кешегә – бер чанта кара уылдык, бер әрҗә коньяк төяп килгән калмык мужигына эләкте. Без кылтаеп, марҗаны күз белән ашап йөрүдән уза алмадык. Бу хакта, бәлки, Рим сенаторлары кебек, аякны суга тыгып, җылы мунчада сыра чөмереп утырганда елмаеп искә алырмын. Талип белән мондый тормыш нечкәлекләре турында киңәш-табыш итеп булмый шул, аңа ни, арба ватылса – утын, үгез үлсә – ит, хатыныннан итле пәрәмәч тә пешертә алмады, «өйдә юк» дип алдый булыр, бичәсе көнбагыш ашап, минералка эчеп, телевизордан сериал карап утыра торгандыр әле. Чын тормыш дәресләрен партшколада гына алып була иде шул, демократия дигән нәмәстәкәйләре шундый мәдәни-сәяси үзәкләрне бетереп начар эшләде. Хәзер әнә Рәсәй Президенты «әзерлекле кадрлар җитешми» дип зарлана. Үзенә күрә генә түгел, «коммунистлар мәктәбендә чарланган кешеләр кушканны сукырларча үтәүче роботлар, өсләренә бурыч алып, иҗади эшли белмиләр» дигән була әле, салам торхан. Бу бит Талипның үз ми казанында туган фикер түгел, көнче ташбакалар тараткан гайбәтне, кеше сүзен кабатлый. Бу уйлар Нәкыйпнең башында туктаусыз чуалып, килеп җиткәч кенә төгәлләнгән нәтиҗә төсен алдылар.

Мосафирлар үзәк мәйданны күпне күргән тәҗрибәле күз карашы белән иңләделәр дә бая әйткән ике катлы бина эченә кереп бөялделәр. Кабул итү бүлмәсе ишеген үтеп, өстәл артында утырган җаваплы ханымга күз салуга, Нәкыйп югалып калды. Уң ягына ак, кара, кызыл телефоннар тезелгән шома өсле өстәл янында хыялында йөрткән чибәр, мөлаем, нәзек билле кыз урынында күн тышлы кәнәфидә яшен яшәгән, киселгән урмандай сирәк чәчләрен көл төсенә буяткан, сусыл күзле ханым утыруы Нәкыйпнең күңеле сүрелүгә, кәефе кителеп төшүгә беренче сәбәп булды. Аның партшкола югарылыгындагы нәзберекле зәвыгы ханымны кабул итмәде. Чакырылмаган кунаклар ягыннан иңгән кара дулкын сәркатипкә барып җиттеме, әллә инде ул мондый япанчылардан гарык булганмы, шакы-шокы каты басып кергән озын вә кыска ирләргә сөзеп кенә карады да, урыныннан кымшанмыйча гына:

– Сезгә кем кирәк? – дигән җөмләне кысып чыгарды.

– Без глава янына килдек, – диде Нәкыйп, маңгаена тир бәреп чыгуын ханым ягыннан килгән итагатьсезлеккә юрап.

– Йомышыгыз нинди? Бәлки, урынбасарлары хәл итәр? – дип, сусыл күз өстәлнең икенче ягыннан теркәү журналын алып, кем булуларын, каян килүләрен язып куярга җыенды.

«Фәһимгә ныклап әйтәсе булыр, үзен хур итеп, ямьсезлеге генә җитмәгән, мондый илтифатсыз, тәрбиясез хатынны янында тотмасын, аның урыны гардеробта кием алып тору, кем икәнлегебезне, нәрсә сорап килүебезне теркәп куя, имеш, тузга язмаганны» дип, күңеленә беркетеп куйды. Яратмасаң да, кабул итмәсәң дә, теге дөньядан килеп төшмәгәнлегеңне, ишәк түгеллегеңне аңлатырга туры килә.

– Без Казаннан Фәһим Сабировичның шәхси чакыруы буенча килдек. Рәсми йомышыбыз юк.

«Партшколада бергә укыганыек» дип тә өстәмәкче иде дә, вакытында теленә тыю салырга өлгерде, ни өчен әле бу килбәтсез ханымга хисап биреп торсын! Вакытында тукталып кала алуы өчен, искә төшкән саен, үзен кайта-кайта мактады.

– Безнең кайдан килгәнне кереп әйтүегезне сорыйбыз, – диде Нәкыйп җитдидән кырысрак тон белән.

Ханым торырга җыенып, урынында кымшангандай булган иде, телефоннарның берсе зеңгелдәде.

– Алло! Рәсимә, синме? Исәнме, ахири! Хәлләрме? Ярыйсы, эш күп, бертуктаусыз кеше. Менә бүген үземә файдалы эш эшләдем: килә-килешкә, базарга кереп, өч кило яхшы кишер алдым. Бәясе дә по-божески булды. Чувашлар яшелчәне үстерә белә. Тырыш халык. Бик комсызлар да тегел. Гафу ит, Рәсимә, икенче телефон шалтырый. Улым, тордыңмы? Бик иртә уянгансың әле беген! – дип, сирәк тешләрен күрсәтеп кеткелдәп алды. – Бәрәңге белән кәтлит плитәдә. Җылытып аша. Пока, улым, шеф чакыра. – Телефонын шап итеп урынына куеп, ханым имән ишек артына кереп югалды. Төп кабинеттан чыккач та, чакыру сүзен әйтергә ашыкмады. Өстәле янына кереп утырып, тулы гәүдәсен җайлаштырып куйгач кына: – Фәһим Сабирович бик важный эш белән утыра. Бераз көтсеннәр, диде.

«Көтсеннәр» сүзен Нәкыйп ифрат авыр кабул итте. Әйтерсең лә аның башына бер чиләк салкын су тондырдылар. Талип каршында олы абруеның бер чите убылып төшкәндәй булды. Ачуы чыгудан каны кызган табадагы май кебек чытырдап кайнаса да, тынычрак булырга тырышып:

– Сез безнең каян килүебезне, кемнәр булуыбызны әйттегезме?

Төксе тавыш «хуҗа барысын да белә» дип әйткән мәлдә, үзара элемтә уты кабынды. Нәкыйпкә таныш та, ят та тавыш: «Кунакларны утырышлар бүлмәсенә кертеп утырт. Бушагач, мин дә шунда чыгармын» дигән әмер төшерде. Исәнмесез дә, сау булыгыз да юк.

Нәкыйп өнсез калды. Ничек аңларга инде Юзликәевнең бу адымын? Бүлмәсенә чакыртып алып яисә үзе имән ишекне тупсаларын каерырлык итеп ачып, йөгереп чыгып кочаклап аласы урынга утырышлар залына озата. Язылмаган кануннар буенча сабакташлар арасында, кем булсаң да, рангларга бүлешү, болай ук кылану кабул ителмәгән кебек иде. Аяк табаннарыннан күтәрелгән үпкә катыш рәнҗү хисен басарга тырышып, Нәкыйп хакимият башлыгының бу адымын аклау юлларын эзләде: янында Мәскәү кешесе утырмаса да, финанс оешмасыннан тикшерүчедер әле, соңгы мәлдә бюджет акчасының кая тотылуы белән бик кызыксына башладылар дип, үзен дә тынычландырырга тырышты. Партшколада иң кыен мизгелләрдә дә сабыр була белергә, язмыш басымына баш бирмәскә өйрәттеләр түгелме соң бәгъзеләрне?