Текст книги "Отколотое зеркало / Китек көзге"

Сахип Миндрахманович кызын бөтенләй аңламас булды. Каян иңгән аңа шундый усаллык, бөтен изгелегебезне сызып ташлап, булачак ирен хәзер үк бездән өстен куеп маташа түгелме? Шулай да бик онытылып китмәсен, аңа тормыш асылын, кемнең кем икәнен аңлата башларга вакыттыр.

– Кызым, ирең буйлы, чибәр, укыган булса да, аның матди хәле, хезмәт урыны буенча синнән түбәнрәк дәрәҗәдә торуы лазем (төрекләргә кара май сатып баеп алган әтисе шуларның сүзләрен кыстырып җибәрергә ярата иде), шундый гаиләләр ныграк була.

Әтисенең үзләрен мактауда, нәселләрен күтәреп куюда чама хисен югалтуын яхшы белгән Ләйлә «әйе, дөрес сөйлисең» дип, башын селкеп, үз уйларына чумып, оеп утыра бирде. Кызының үзен игътибар белән тыңламавын сизгән Сахип әфәнде, сүз җиленең борылышын үзгәртеп, Ләйләне тормышчанрак сораулар белән китереп кысарга, йөзенә, бөтен гәүдәсенә бик борчылучан кеше кәсафәтен чыгарып, кызыктыргыч җим ташларга булды.

– Кызым, киләчәктә мәшһүр рус язучысы исемен йөрткән урамдагы фатирыбызда пропискасыз гына яшәрсез. Син бездә язылган килеш калырсың, ул – үзендә. Туй бүләгемнең берсе, иң мөһиме, сәяхәтләр оештыру ширкәте булыр. Хуҗасы булып үзем калам, син җитәкче-башкаручы, ирең урынбасарың вазифаларын үтәр. Хәерче аспирантка анысы да зур бүләк инде, аңласа.

Ләйлә, атасына төртмәле караш ташлап, кабартма иреннәрен бөрештерде.

– Синең вәгъдәләреңне, күңелең булсын дип, игътибар белән тыңладым. Минем тормыш иптәшемнән икенче чүпрәк Габделбар үрергә җыенуыңны аңламыйм да, гафу итә дә алмыйм. Минем Морад турында сөйләгәннәремне җитдигә алмадың бугай. Ул – тәкәббер түгел, әмма горур кеше. Ачка үлсә дә, вокзалда яшәсә дә, беркайчан кемнеңдер табанын яламаячак. Аны мыскыллап, таптап яшәү турындагы хыялыңны корыт!

Кызы файдасына гел дөрес сөйләвенә шикләнмәгән Миндрахман абзый улын Ләйләнең ихластан очынып әйткән сүзләре дә, йөзен каралткан канәгатьсезлеге дә туктата алмады. Яшь әле, берни аңламый, рәхмәтен соңрак, авызы пешкәч әйтер, янәсе.

– Фикеремә ачыклык керткәч, бу карарымның дөреслеген аңларсың. Сүз булачак киявебезне кимсетү турында бармый. Сез эшләячәк агентлык, нигездә, Алжир, Швейцария, Канаданың Квебек провинциясе кебек француз телле илләр, Франциянең үзе белән эш йөртә. Аңлавымча, аспирантың Наполеон телен ни билмис. Без аңа бу карарыбызны беләсеңме кайчан… – Нотыкчы хәйләкәр итеп сул күзен кысып алды. – Туйдан соң башы авырткан мәлдә генә әйтербез. «Француз теле курсларына йөреп алгач, сине исполнительный директор итеп куярбыз» дип шомартырбыз. Вәгъдә бирү урман кисү түгел.

Әтисенең сүзләре бер колагыннан кереп, икенчесеннән шарлавыктан аккан судай чыга торды. Ул Морадның начальнигы булырга тиеш ди түгелме. Кызык. Арысланга хуҗа итеп безнең Томанны куйган шикелле. Ләйләсен бу көннәрдә нәрсә борчыганны белсә, атасы сафсата базарында көнбагыш сатып утырмас иде. Кызының җанын агач корты кебек билгесезлек тырнап утыруын, иренә иң зур бүләге, күчтәнәче булырдай шифасын саклый алмаганын белсә, башкачарак сайрар, эч пошырып, тыңкышланып, баш катырып утырмас иде кадерле әтисе.

Утыз яшенә тикле муенына камыт кидертмәгән Морад күпне күргәндер, ятак тормышы серләреннән дә хәбәрдардыр. Әгәренки, ул ата көнчеләр кебек тавыш чыгарып, бергә яшәмәс борын аерылышырга теләсә, нихәл итәрсең. Әтинең байлыгы, безгә бирәсе иске фатиры гына коткарып кала алмас шул.

– Әдәбият «дөньяның барышы белән мәхәббәт идарә итә» дип раслый. Ишетүемчә, Иван Грозный Казанга һөҗүм белән килгәндә, төрек солтаны татарларга ярдәмгә җыенгач, яраткан хатыны – хохлушка Оксана, аны үгетләп, сорап, ялынып, ярдәмгә җибәрмәгән. Мәхәббәт син әйткән кан кардәшлек теориясеннән өстен булып чыга түгелме?

Миндрахман улын ышанычыннан чигерә торган көч юк иде бугай.

– ХХI гасыр, кызым, мәхәббәт, бурыч, намус, әхлак дип балавыз сыгып утыра торганга охшамый. Исәп-хисап, хәрәмләү, алдау, шомарту, акча, байлык заманасы килә. Яңа гасыр бер төрле сөйләп, икенче төрле эшләүчеләр кулына күчеп бара. Мәхәббәт дигәнең, инглиз галимнәре раславынча, биш елдан дилбегәсен йомшарта, иртәнге томан кебек эри. Кешеләрне бер-берсе белән бәйләп тотардай нәрсә кала? Кланнарны, төркемнәрне тудыручы кан кардәшлеге төп көч булып алга чыга. Хәзерге көндә, нәнәм, кияүгә чыгарга уйласаң, як-ягыңа каранып, төрле ягын уйлап хәл итәргә, солдат портянкасы юып яшәү көненә калмаска тиешсең.

Әтисенең озынга киткән нотыгыннан туя башлаган кызы, пырдымсызланып:

– Морадны күздә тотсаң, ул хәрби түгел, ә аспирант.

Фикерен артык берьяклы аңлау белән ризалашмавын сиздереп, Сахип Миндрахманович аскы иренен тешләре астына куеп алды. Шул алымын, эшендә ярдәмчеләренә шелтә белдерәсе килгәндә, уңышлы куллана иде ул.

– Аспирантның тишек оегы солдат портянкасыннан күпкә аерылмый торгандыр дип уйлыйм.

Шунда ук, бүләк өләшкәндәй, йөзенә ясалма елмаю чыгарды. Бусы – аппарат уеннарына оста түрәләрнең яраткан алымы иде.

Әтисен бүлдереп, чыгып китү турындагы хыялын сизенгәндәй, күктән ялынып сораганны җирдән биргәндәй, шул мизгелдә Ләйләнең кесә телефоны шалтырый. Морад булуына бер кәррә дә шикләнмәгән Ләйлә, күрше бүлмәгә йөгереп чыгып, телефон төймәсенә басты. Мәгәр шалтыратучы каһәр суккан мунча пәрие, телеграф баганасы баскетболист булып чыкты. Көтмәгәндә эләккән тәмле пирог белән сыйлануын дәвам иттерәсе килүне яшерми.

– Сөекле Ләйләм, бик сагындым үзеңне. Зинһарлап сорыйм, соңгы тапкыр булса да очрашып алыйк инде. Һәр көнне сине төшемдә күрәм, уянып китсәм, Ләйләм янымда юк.

Йа Ходам, ни өчен мине шулай үткәнем эзәрлекли икән, заманында үзен биергә чакыргач, йөзен чөеп, баш тарткан Артур дигән кыланчыгы һич уйламаганда урамда очраткач, «карале, син ничек матураеп, тулыланып (элек шыр сөяк идең диюе булгандыр), чын мадонна булып киткәнсең, әйдә бер күрешик» дип бәйләнде. Шәриктәшләре аның өйләнеп, хәзер хатыны белән аерылышып йөрүе турында җиткергәннәр иде. Анысыннан «теге вакытта кочакланышып биегәнебез әле дә, үткән елгы яшенле яңгыр кебек хәтердә, сөеклең янына кайт» дип котылган кебек булган иде. Тик анысына гомуми сүзләр белән ләчтит саткан арада телефон номерын бирүе соңрак өстәмә мәшәкать тудырды. Менә бу чучкасы тагын дип уфтануга, әтисе өйрәткән сүзләр келт итеп исенә төште.

– Мине яраткан булсаң, зинһар, элеккеге мәхәббәтебез хакына артык борчыма. Кияүгә чыгам дип, хәзерге рус телендә, аңларлык итеп әйттем ләбаса. Яшьлек чәчәгемне өзеп, болай да онытыла алмаслык явызлык кылдың инде.

4

Сахипҗанының кызы белән сөйләшүен, яшәргә өйрәтүен ачык ишектән тыңлап торса да, мондый бәхәсләрне мәгънәсез вакыт уздыруга, кирәген тормыш үзе әйтеп тора дип санаган Халидә ханым Ләйләнең кесә телефонын тотып башка бүлмәгә чыгуын күрүгә, үзенең кичектермәслек санаган тәкъдиме белән сүз алды:

– Карале, атасы, син яраткан бер кырые китек көзгене теге вакытта өске катка менгереп куярга кушкан идем. Әллә төзәтергә илтеп бирикме дип киңәшмәкче идем.

– Кызыбызның киләчәге ачыкланган, шул хакта кызып-кызып сөйләшкән вакытта китек көзгең белән эч пошырып йөрисең. Хатын-кыз мөһим мәсьәлә белән вак-төякне аера белми шул. Фәлсәфи караш җитешми. Кстати, көзгене ватып, зур хата эшләгәнсез. Кайсыгызның кулы кычыткандыр. Аның пыяласы ифрат калын, аны чүкеч йә балта белән генә махсус ватып булырлык иде.

Кызының нәкъ шул мизгелдә бүлмәгә очып килеп керүен күрми калган Халидә:

– Ләйлә аны ялгыш ватып төшерде, – диде.

Шунда ук Ләйләнең биредә икәнлеген шәйләп, сүзен борыбрак җибәрергә тырышты. Ифрат җайсыз килеп чыкты.

– Ул болай да чатнаган, кителеп төшәргә генә тора иде, – дигән ачыкламышы, гөнаһ кылган кешенең урынсыз аклануы кебек кенә яңгырый. Китек көзге турында сүз куерту әзер камырга чүпрә өстәгән кебек була. Әйтерсең лә Ләйләнең өстенә чиләге белән салкын су койдылар, тигез, матур тешләре бер-берсенә бәрелеп, бөтен тәнен бизгәк тоткандай калтырата башлады.

Тагын шул китек көзге – аның бәхетсезлегенең мәңгелек юлдашы. Көзгене ватуга алып килгән вакыйга, яман төш шикелле, хәтер күзәнәкләрен уятып, болай да һәрдаим борчып тора. Ләйлә, үз-үзен белештермичә диярлек:

– Һаман китек көзге. Башка сөйләшер нәрсәгез юкмы әллә? – дип, яшелле-зәңгәрле тавышлар чыгарып кычкырды да, тәненә ут капкандай, иң ышанычлы дусты Томан янына йөгереп чыгып китте.

Әти-әнисе бер-берсенә карашып, тораташтай катып калдылар. Халидә, белгәнен сөйләүне кирәк тапмыйча, аш-су бүлмәсенә юл алды. Шул чорда башыннан узган, яшьлеге белән күпертеп бәяләгән вакыйга, кино кадрлары кебек, Ләйләнең күз алдына килеп басты.

Кем өчендер әһәмиятсез күренгән бу хәл Ләйләнең үзенә һәм кешеләр арасындагы мөнәсәбәткә карашын үзгәртте дә куйды. Бу көннән соң күпме кызыклы, аянычлы, маҗаралы хәлләр яшь кызның башыннан узды. Ә тегесе… Киләчәк тормышына күрәзәлек иткәндәй, һаман зиһенен борчып тора. Урта мәктәпне тәмамлауга багышланган чыгарылыш кичәсендә булды бу бөтен халәтен баштанаяк әйләндереп куйган хурлыклы вакыйга. Барысы да олуг бәйрәмнәренә иң затлы киемнәрен, күбесе әти-әниләре әле генә юнәткән яңаларын киеп, яңа чапкан печән исе килеп торган битләренә иннек-кершәнне кызганмыйча яккан, хушбуйны мул итеп сипкән кызлар, гыйнвар кары кебек ак күлмәкләрен галстуклар белән бизәп куйган арысландай егетләр очлы башлы туфлиләре белән бик эре генә ялтыравык паркетта сикерә-чүгәли бииләр. Һавада шатлык, өмет, киләчәккә ышаныч рухы – барысы бергә укмашкан. Бәйрәмне алып баручы хатын-кызлар вальсы игълан итүгә, дөнья бизәкләре, башкалар минекен чакырырга өлгермәсен дигәндәй, күзләре төшеп, бер ишесе якын итеп, яратышып йөргәннәре бер почмактарак төркем булып, бер ишесе утырып, күбесе басып торган егетләр ягына ашыктылар. Диңгез дулкыннары кебек бер күтәрелеп, бер төшеп һаваны ерып барган күкрәкләр арасында Ләйлә Габбасова да бар иде. Күптәннән читтән күз атып, ошатып йөргән күрше сыйныфта укучы Артурны биюгә чакырып, үзенә мөнәсәбәтен ачыклау иде нияте. Кара костюм, ак күлмәк кигән, әтәч койрыгы кебек чуар галстук таккан озын буйлы, үзен югары бәяләве, тәкәбберлеге алсу чыраена язылган егетнең каршына килеп басып, җыйнак гәүдәсен алгарак иеп, Ләйлә үзенең теләген белдерде. Теге җүнсез, банкир томшыгы, үз каршысына килеп баскан гүзәл затны күрүгә сикереп торып, чакыручының кулын алып, биючеләргә кушылды дип уйласагыз, бик нык ялгышасыз. Кызга күз кырые белән карап, сул аягы өстенә атландырып куйган уңын селкетмичә дә, «я вальс не танцую и не люблю» җөмләсен генә нечкә иреннәре арасыннан кысып чыгарды. Һәм вәссәлам. Аның уенча, егетнең бу кыланышы бик эффектлы килеп чыкты, Ләйләнең гомер агышына утлы күсәк белән тондыргандай сабак булды.

Сүзләрнең әйтелеш рәвешеннән, яңгырашыннан Ләйлә йөрәге, тән күзәнәкләре белән «мин сине яратмыйм» дигән мәгънә чыгарды. Беренче мәхәббәте булырга тиешле егет аны боз базына ташлады, аның хисләрен аяк астына салып таптады. Үзенә сиздермичә генә, артыннан күзәтеп, башкалар белән сөйләшеп торганда, күзләре талганчы карап, төшләрендә саташып, сөйләшеп, җиңелчә генә сөеп яшәгән кешесе, идеалы аны ничек мыскыл итте. Хурлыгы, гарьлеге ни тора. Биюгә чакыруының җирлеге дә бар иде кебек. Бервакыт яныннан узып барганда, Артур аңа елмаеп карагандай тоелган иде. Шуңа нигезләнеп, ул миңа битараф түгел бугай, ачыклыйсы, аңлашасы булыр дип, Ләйлә беренче адымны ясарга җөрьәт итте. Артурның иреннәрен көлемсерәгәндәй җәюе мыскыллау, нинди ике аяклы бөҗәк буталып йөри минем тирәмдә диюе булган икән. Ул ахмак шуны да аңламаган.

Сыйныфташларының берәрсе аның мәсхәрәгә юлыгуын күреп калган булса – эш харап, җир тишегендә качып та котылып кала алмассың. Ул, үзеннән өстәп, «Ләйлә Габбасова Артурга ялынып, ялварып биергә чакырды», тегесе «мин сине яратмыйм, син минем зәвыкта түгел, артык мине борчымавыңны сорыйм» дип, күзенә карап мыскыллады диебрәк хәбәр таратып, сөйләп йөриячәк. «Бу серне сиңа гына чишәм, башка берәүгә дә әйтә күрмә» җөмләсе, Ләйләнең үзенә килеп җиткәнче өстәлеп, болганып, бер ишесен шатландырып, телдән-телгә күчеп йөриячәк. Ләйләгә мәңгелек сабак биргән бу хәл ярый әле урта мәктәпне тәмамлаучыларның иң соңгы кичәсендә булды. Әти-әнисе мактаганга, туган апасы Регина «син гүзәл, бар җирең урынында, бал-майсыз кабып йотарлык» дип, авыз суларын корытып сайраганга ышанып, үзен чибәрләр рәтенә кертеп, бик нык ялгышкан булып чыкты. Ул бүгенгә чаклы тормыштан аерылган хыялый дөньяда яшәгән икән. Өлгергәнлек аттестаты бирелгән көндә иң төгәл, дөрес бәясен алды. Үзенең ямьсез, шыксыз үрдәк баласы икәнлеген, ниһаять, бер кеше аңлатып бирде.

Башка бер кичәдә Артурның бик нәзакәтле итеп вальс әйләнүен күргән Ләйлә, берәүгә дә күтәрелеп карамыйча, хәтта күзәтеп йөргән укытучылары белән дә саубуллашмыйча, залдан җәядән ычкынган ук кебек атылып чыгып китеп, өйләренә ничек, нәрсә белән кайтып җитүен дә хәтерләми. «Я вальс не танцую» җөмләсе төрле мәгънәви эчтәлек, аһәң белән җан канатларын көйдереп, колагын зыңгылдатып торды. Йортта каршысына томырылып килеп чыккан Томанның дусларча койрык болгавына да игътибар итмичә, өйгә атылып керүгә, киемнәр элгече янына кадаклап куелган көзге каршында торган артлы урындыкка лып итеп утырып, үз чагылышына кадалды. Көзгедән почык борынлы, кыска буйлы, көнбагыш чәчәге кебек сары чәчле, сытык чырайлы, күзләре туңдырылган балыкныкы шикелле тонган бер ят кызчык Ләйләне «шул кирәк сиңа» дип үртәп тора. Челтәрле көмеш боҗра белән каймалап алынган, каршысында сәгатьләр буе утырып ыспайланырга, бизәнергә яраткан пыяладан тискәре дулкын килеп торгандай тоелды үзен үзе күралмаган кызга. Көзге аны юри шулай томсыз итеп мыскыллап күрсәтә түгелме? Үзен үзе хәтерләмичә диярлек, аягындагы нечкә, озын үкчәле туфлиен алып, бар көчен, бөтен үчен, гарьлеген салып, көзгенең өске өлешенә китереп тондырды. Сугуны көтеп кенә торгандай, көзгенең уң як чите кителеп төште.

Пыяла тавышын ишеткән әнисе Халидә йөгереп килеп җитте.

– Ләйләм, нәрсә булды?

– Көзгенең бер чите убылып төште. Көзге ватылу бәхетсезлеккә, диләр бит.

– Анысына исең китмәсен. Әтиең аны урнаштырганда ук аз гына чатнаган иде ул, – дип алдашты әнисе, кызның эчке сызлануын битеннән укып.

Әнисе килеп башыннан сыйпагач, Ләйлә елап җибәрде.

– Әни, мин – шыксыз, бәхетсез кыз.

– Кем әйтте аны, кызым? Син – бик ягымлы, мөлаем бала. Минем кызыма «син ямьсез» дип әйтергә берәүнең дә теле әйләнмәс.

– Менә берәүнең теле бик шәп әйләнде шул. Яңагыма китереп тондырган булса, җиңелрәк кичерер идем. Ә ул ничек мыскыл итте.

– Кем сине шулай рәнҗетте?

– Барыбер түгелмени? Әти-әнигә үз баласыннан матур кеше юк. Керпе дә үз баласын йомшагым дип иркәли дигәнеңне оныттыңмы әллә? Ә миңа ошатып йөргән, беренче мәхәббәтем булырга тиешле кешем шуны өздереп, бәбәгемә карап әйтте.

– Кызларга «син ямьсез» дип әйтергә теле әйләнгән егет кеше түгел инде ул.

Әнисе кызын рәнҗеткән адәмне хурлык тактасына кадаклап куярлык усал сүз таба алмагач, кулын гына селкеде. Сүзне башкага күчерергә теләп:

– Бу көзге коттеджга күчкәч алган беренче җиһазыбыз иде. Аны әтиең һәр иртән шуннан синең төз, матур аякларыңны күрәсем килә дип алды. Тарихи көзгебез әрәм булган!

Әнисенең ихлас сүзләре Ләйләгә җитә калды:

– Сиңа көзге жәл. Ә минем – фаҗига. Беренче мәхәббәтем үз урыныма төртеп күрсәтте. Өлгергәнлек аттестатын алгач, эшкә керермен дә тагын да зуррак көзге сатып алып бирермен. Әти белән икәүләп матур аякларыңны карап утырырсыз.

– Син нәрсә сөйлисең, Ләйлә? Бу хәтле явызлык каян килгән сиңа? Кемгә охшагансың икән син?!

– Берегезгә дә охшамаганмын. Изге Мәрьям баласы Гайсә кебек җилдән яралмаганмын. Төз, озын аякларыңны миннән кызгангансың. Сыйракларым, чәчләрем, тән, бит төсләрем тач әтинеке инде. Күзләрем генә әбинеке.

– Телең нәстә туглаганны аңлыйсыңмы син, кызым? Син – мәхәббәт җимешебез. Хәзер синең кебек җыйнак гәүдәле, аксыл чәчле, мөлаем кызлар модада. Ялтыравык чибәрләрне бәхет әйләнеп уза. Аларны каен җиләге кебек өзеп кенә кабалар, кәндигә дә җыеп тормыйлар. Үзеңә тиңеңне табуыңда һич шигем юк. Бу синең әле мәхәббәт түгел, тәти уенчыкка кызыгуың гына. Сине рәнҗеткән Артур көнләшерлек итеп яшәргә тиешсең. Бәлки, ул егет, чыннан да, вальсны бии белми, яратмый торгандыр. Хәзерге яшьләрнең күбесе зыр-зыр әйләнергә иренә.

– Мин аның вальс биегәнен күргәнем бар.

– Бәлки, ботинкасы аягын кыскандыр, галстугы җайсыз бәйләнгәндер. Тормышта төрлесе була. Син аның сүзләренә әллә нинди мәгънәләр салып, үзеңне бимазалап йөрисең, – дип, ана кызын тынычландырганчы сөйләде. Ана белән кыз беренче тапкыр олыларча сөйләшүдән арып, диванга утырып, икесе дә елап җибәрделәр. Кыз әнисенең тезләренә башын куйды. Халидә Ләйләнең чәчләрен бармаклары белән сыйпый-сыйпый: «Бусы да өлгереп җитте, олы бала – олы проблема», – дип уйланып утырды.

– Кызым, «мин – ямьсез, китек көзге – бәхетсезлек билгесе» дип кабатлап йөрсәң, нурлы йөзеңә дә кара болыт төсе иңәр, бәхет кошың да кулыңнан очып чыгар. «Матур матур күренмәс, сөйгән матур күренер» дип җырлый иделәр без яшь чакта. Мин, кызым, башка нәрсәдән куркам.

– Ватык көзгедән дә куркыныч нәрсә бармыни дөньяда? – диде Ләйлә, үзендә шаяртуга көч табып.

– Әтиеңнең начар гадәте сиңа сеңә күрмәсен.

– Акчасын кысып калдырамы?

– Юк ла, – дип, кулын селтәде әнисе.

– Синең өстән йөриме, сөяркәсе бармы?

– Анысына да түзеп булыр иде. Һич югында, рәхәтләнеп себеркесенең чәченнән өстерәп йөреп кайтыр идең.

– Тилмертмә! Әйт! Яшь булсам да, ир-атның ике иң зур кимчелеген таптым бугай, – диде кыз, йөзенә тантаналы, җиңүчел кыяфәт чыгарып.

Янәдән кызының тигез шома маңгаена куна башлаган җыерчыкларның тирәнәеп китүенә игътибар итте ана кеше.

– Көнчелек, – диде Халидә ханым, тавышын күтәрмичә генә. Сорауларыңны бирмичә, күзләреңне тондырмыйча гына тыңла. Алдан ук кисәтәм, сүз син уйлаган җенси көнчелек турында бармый. Буыннан-буынга күчә килгән бу торыш ике яклы үткен пычак кебек. Бер ягы бик файдалы, бәрәкәтле, үтемле. Анысы тормышны алып барырга ярдәм итә. Теге, – чак кына «син ваткан» дип ычкындырмады, кызының әле һаман дымы кипмәгән күзләрен кызганып, үзен тыеп кала алды, – көзгене кунакка барган җиребездән Рәис абыйларыңда күреп, Казанның кермәгән кибетен, айкамаган базарын калдырмыйча, нәкъ алардагы кебекнең игезәген эзләп тапты. Күрше прокурорның йортында су бассейны барын белгәч, үзебездә ясатты. Рәсми дәрәҗәгә омтылганда, бизнеста мин башкалардан калышмаска тиеш, мин талантлы дип, үзен ышандырып, шактый уңышка иреште. Иншалла, өстебез бөтен, тамагыбыз тук.

– Бусы пычакның файдалы ягы дисәк, ә икенче ягы…

– Анысы белән кулны кисәргә, кешегә җәрәхәт ясарга мөмкин. Бусы – аңлатуы да кыен көнчелек. Аның төбендә якыннарын артык ярату ята.

– Бу җитешсезлек буламы инде, әнием?

– Габбасовлар нәселендә баланы изгеләштерү ерактан килә, – дип сүзен дәвам итте әнисе. – «Бал татлы, бала балдан да татлы» дигән мәкаль әтиеңнең төп бер сыйфатын чагылдыра да куя. Үз дәвамын яратмаган ата-ана сирәк була. Габбасовлар исә балаларын аерым бер үҗәтлек, комсызлык, вакыты белән аның шәхси тормышына зыян китерерлек дәрәҗәдә яраталар. Апаңны да шул сыйфаты аркасында иреннән аертты. Исеңдә тот, әгәр ирең үз фикерле, укыган кеше булып, аның сүзеннән чыкса, үзенчә яшәргә омтылса, әтиең аны кабул итмәячәк. Иреңнән сине көнләшәчәк. Кызларын үзеннән бер адым да читкә җибәрмичә, үз янында гына тотар иде, мескенкәем. Габбасовлар бала мәсьәләсендә чирле нәсел, әтиеңдә бу чир аеруча көчле.

– Бу бит әти безне ихластан ярата дигән сүз түгелме?

– Күкрәк астында йөртеп үстергән балаларым миңа да бик якын. Сезгә куркыныч янаса, теләсә кемнең бугазын чәйнәп өзә алам. Тик ярату балага зарар китерерлек эгоизмга күчмәсен иде, кызым. Барысы да ул теләгәнчә яшәп, аның кубызына гына биеп торсыннар. Син, кызым, безнең сүзне тыңла, тик үзеңчә яшә. Минем кебек ир колы булып, аның көен көйләп яшәү, бәлки, дөрес үк түгелдер.

Әнисенең соңгы җөмләсе бер вакыйганы исенә төшереп, ирексездән Ләйләнең иреннәрен җәеп җибәрде. Халидә ханым үзе сөйләгәнчә үк җебегән кеше түгел. Дөрес, ул гаилә, тормыш төбенә җигелеп яшәү өчен яратылган. Кеше алдында ул бервакытта да ирен бүлдермәс, каршы әйтмәс. «Сахипҗан син хаклы, дөрес сөйлисең» дип тәкрарлаудан туймыйча, хуҗасының ирлек горурлыгына хилафлык китермәс. Үзләре генә калганда, ул үзен башкачарак тота, әйтәсен өздереп әйтә, теләген уздыра белә. Хәтта, Ләйлә фикеренчә, арттырып җибәрүгә дә күп алмый. Елмаеп алуына да бер вакыйганы исенә төшерү сәбәпче булды. Әтисе озак вакытка Мәскәүгә эш белән барырга, шунда калып, ял йортында иркәләнеп алырга җыенгач, шул хәбәрне колагы аша уздыруга, Халидә ханым кигәвен тешләгәндәй, урыныннан сикереп тора да, авыр эштән курыкмый торган йодрыгын Сахипҗанының борыны төбенә китереп куеп, куркыныч хәрәкәтләр ясый башлый. Әйтерсең лә, тәрәзәдән яшен ташы килеп кереп, Миндрахман абзый улының бите янында, ялт-йолт килеп, шомлы бию башкара.

– Менә сиңа, анда тәртипле генә йөрмәсәң. Ял йортына сөйрәлчегеңне ияртеп китәсеңдер әле. Берәр нәрсә сизсәм, кара аны, малай. Йодрыкны күрсәтеп кенә калмам.

Зур бер коллективны эһ тә итмичә буйсындырып тоткан Сахип әфәнде югалып кала. Аңына килеп:

– Син нәрсә, Халидәкәем, беркемгә алыштырмаслык мәңгелек ярым син минем, – дип мыгырданып кына котыла.

Бу вакыйганың шаһиты Ләйлә теге вакытта сыер дуласа аттан яман дип кенә уйласа, хәзер утсыз төтен чыкмый, әнинең чыгырыннан чыгуының сәбәбе булгандыр дигән нәтиҗәгә килә.

5

Беркөнне Морад Ләйләгә телефоннан «кызым» дип эндәшә. Ошбу табышы үзенә дә ошады бугай, җае чыккан саен шул сүзне, төрле мәгънә төсмерләре салып, әле назлы, әле корырак, әле теләк уятырдай иркәләп кабатлавын белә. Күрәсең, ир-ат халкының ата булыр вакыты җиткәч, фәрештәсе җирдәге вазифасын исенә төшереп, шул сүзне әйтү ихтыяҗын уята торгандыр.

Тик Морад уртак гаилә кору турындагы тәкъдиме белән сузды да сузды. Үзе кандидатлыгын да яклады, Ләйлә кызыл дипломын кесәсенә салды. «Кызым», «кызымка» дип, Ләйләнең күңел түрендә бәхет кояшын ялтыратып ала да, янәдән уртак чәй эчү, иркәләү белән чикләнеп, сөйгәнен моң-сагышка салып, бер бүлмәле фатирына кайтып китә.

Ниһаять, Морад бөтен шартын китереп, уртак гаилә кору турында сүз каткач, Ләйлә булачак ире белән әти-әнисен таныштырырга булды. Дөрес, аның тәкъдиме барыбер романнардагы яисә совет чоры киноларындагы шикелле күтәренке, могҗизаи эффектлы булып чыкмады. Чираттагы очрашудан соң, капка янында үбешеп туйгач, Морад гадәти тавыш белән:

– Кызым, безгә бергә яшәргә вакыт түгелме икән? Аерым яшәү генә сине туйдырмадымы? Кечкенә фатирымда синең кош мамыгы кебек очып, балерина кебек биеп йөрүеңне теләр идем.

Соңгы җөмләсе пыскып янган учакка коры утын ташлагандай тәэсир ясады кызга.

– Бу мине кияүгә чыгарга чакыру буламы инде? Баш тартыр дип уйласаң, бик нык ялгышасың, абзыкай.

Икенче көнне Ләйлә, тантаналы рәвештә диярлек, Морадны әти-әнисе кырына китереп бастырды.

Булачак бабай белән кияү күзләренә карашып, ирләрчә каты итеп кулларын кысыштылар. Сахип киявенең үзеннән озынрак, кулының көчлерәк булуын хәтеренә алды. Морадка барыбер иде, ул бит Ләйләгә өйләнә. Башына ак яулык бәйләгән, кара күзле, түгәрәк иякле Халидә ханым белән баш селкеп кенә күрештеләр.

– Минем кызым белән гаилә корып җибәрергә уйлагансыз икән. Бик яхшы. Иртәме-соңмы һәркемнең үз гаилә учагы кабынырга тиеш. Сезнең хакта сөйләп, мактап, Ләйләбез колак итебезне ашап бетерде инде. Төкле аягыгыз белән диләрме әле нәселгә яңа кеше килеп кушылганда, – дип, сүзне Сахип башлап җибәрде.

Морад, артык иркенәеп, шатлык хисләрен бәйдән ычкындырып тормыйча гына:

– Чынлап та, сез каршы килмәсәгез, без Ләйлә белән уртак фикергә килеп, гаилә корып җибәрергә булдык, – диде.

Һәрвакытта иң кирәкле җирдә, тиешле сүзе белән чөй шикелле килеп кысыла белгән Халидә ханым:

– Кызыбызны бик яратабыз, үзебезгә дә артык түгел. Син дә безнең кебек аны ихтирам итеп, иркәләп яшәт инде. Хәерле сәгатьтә, балалар, – дип өстәде. Иренең күзен алартып куюына бик исе китмәде мишәр кавеме баласының. Ул бәхетле иде. Ахыры хәерле булсын.

Морад та Сахипның «туй расходларын үзем күтәрермен, кирәкле транспорт чаралары да миннән булыр» кебек сүзләренә эреп төшмәде:

– Алдан ук килешеп куйыйк. Никах укытырга үземнең таныш мулланы алып киләм. Согуд Гарәбстанында укып кайтты. Туй чыгымнарын күтәрерлек хәлем бар, аспирантурага кергәнче, КамАЗ администрациясендә эшләгән идем. Бөтен чыгымнарны кыл урталайга бүләрбез… Сәяхәт кылырлык та рәтем бар. Ул хакта күптән сөйләшенгән, – диде дә, булачак хәләл җефете тарафларына мөлаем карашын иңдереп өстәде: – Кайсы илне бәхетле ясыйсы килүе турында Ләйләм үзе әйтер.

Мондый мөстәкыйль, хәтта бөердән аңлашуның җаваплы урын биләгән Сахип Миндрахмановичка ошап бетмәгәнен аңлагансыздыр, кадерле укучым. Ялагайланып, шомартып сөйли белмәвенең үзенә киләчәктә шактый кыйммәткә төшәчәген гашыйк мәҗнүн күз алдына да китерә алмый иде.

Никах белән язылышу көннәрен көтү Ләйләгә ифрат озын-озак тоелды. Үткәндә калырга тиешле танышлары да тынгы бирмәделәр. Баскетболистын әйтми дә инде, беркөнне аңардан йөз чөергән Артур шалтыратты. Косасыны китерерлек дәрәҗәдә төчеләнеп, теге вакыттагы хатасы өчен үкенүе турында озак итеп сөйләргә исәбе бар иде дә, Ләйлә аны бик кискен, коры итеп бүлдерде. «Артур сине рәнҗеткән өчен мең тапкыр үкенәчәк» дип, аны тынычландырган әнисе хаклы булып чыкты.

Ләйләнең «беренче мәхәббәте» белән аңлашуны югары нотада өзүе булды, кесә телефоны янәдән телгә килде.

– Кызымка, нихәл, исәнлек-саулыкмы? Кем белән шулай тәмләп, озаклап сөйләштең?

Ничек «тәмләп» сөйләшкәнне Морады тыңлап торса, бәлки, кызына шалтыратмас та иде. Нихәл итмәк кирәк, адәм баласы үзеннән тормаган сәбәпләр аркасында алдашырга, кәлтә еланы кебек өзгәләнергә мәҗбүр була. Кыен хәлләр туганда, хатын-кызның хыялы, акылына ярдәмгә килеп, хуҗабикәләрен коткарып куя.

– Туй күлмәген тегәргә биргән ателье шалтыраткан иде. Озынлык, киңлек, төймә, каптырма, муен тирәсенең ачыклыгы, ябыклыгы кебек вак-төяк белән тәмам башымны катырдылар.

– Ателье үзе шалтыратмагандыр инде, тегүче-мастер белән шулай озак сөйләшкәнсеңдер, шәт. Хәер, шундый чибәр кыз белән ателье үзе дә бик теләп сөйләшер иде, – дип, Морад, үз шаяртуыннан үзе канәгать калып, трубканы тутырып көлеп куйды. – Соң, күлмәк кайчан әзер булыр икән? Уңмаган тегүче аркасында туйны кичектерергә туры килмәсен тагы.

– Бер-ике тапкыр булса да киеп, үлчәп карау мәҗбүри диделәр.

– Сине әбәдкә, төшке ашка чакырмакчы идем. Ризамы? «Эһ» дигәнче килеп җитәм.

Әтисе, Алёша, Артур белән сөйләшүләрдән соң, үзе генә калу, фикерләрен тәртипкә китерү теләге Ләйләне янәдән алдашырга мәҗбүр итте. Бу уе каяндыр астан, аң төпкеленнән күтәрелеп, тел ачкычы бирде.

– Морад, хәзер үк чыгып китә алмыйм шул.

– Мондый җылы көнне нинди ашыгыч эш, мәшәкать бәйләп тота икән минем кызымның газиз башкаен өендә? – дип телен чарлауны дәвам итте сөеклесенең нигә хафаланганын белмәгән булачак кияү.

– Мин аш пешерә башлаган идем. Суыткычтан ит алып, әле генә кәстрүлгә салдым.

– Минем эчемдә ач бүреләр улаганны белеп, аш пешерә башлагансыңдыр әле. Хәзер бер көпчәгем монда калса, икенчесе сезнең өй янына китереп җиткерер.

Ләйлә, ялганы тотылыр дип, чын-чынлап пошаманга төште.

– Ике сәгатьтән генә өлгерер минем аш. Лучше мин аны сүндерим дә, берәр җирдә тамак ялгап алырбыз. Шулхәтле сагындым үзеңне, – дип, сөеклесенең салпы ягына салам кыстыруны кирәк тапты.

– Булды, кызым, сөйләштек, юлга чыгам.

Кыз фамилиясендә калу, туйдан соң кайда яшәү турында җитди сөйләшүләрне Ләйлә көннән-көн кичектерә килде. Менә никах көне дә килеп җитте. Яшьләрне кавыштыру, гаилә кору мәҗлесенә Сахип Миндрахман улы кияүнең сүзен җитдигә алмыйча, иң абруйлы мулланы үзе алып кайтты. Шул көнне Морад кунарга коттеджда калды. Халидә ханым иңе-буе бердәй киң тахтага урын җәеп, эчәсегез килсә дип, лимон суы кертеп, кадерлесе ягына кара күзләреннән нур көлтәсе бөркеп чыгып киткәч, үтеп киткән көн, мулланың тавышы, кунакларның үзләрен тотышы турында бик озаклап сөйләшеп утырдылар. Морад Ләйләнең киеренке халәтен аңлап, мәзәкләр сөйләп, хатынының кәефен күтәрергә тырышты. Гадәттә, Морадның иркәләүләреннән дөньясын онытып туарылып китә торган Ләйләгә әллә нәрсә булды. Никахлы ире биленнән кочаклап, муенына иреннәрен тидерүгә, тәне, бөтен күзәнәкләре бернәрсә тоймас дәрәҗәдә катып калды. Әйтерсең лә ул җанлы кеше түгел, ә дымлы мамык тутырылган капчык. Хатынының «әйдә соңрак, бүген сөйләшеп кенә утырыйк» кебек кипкән иреннәре арасыннан кысып чыгарган сүзләрен колагы яныннан уздырып, Морад аны чишендерүен белде. Киеренке гәүдәне ятакка күтәреп салгач та, аннан соң да еш-еш сулавын белгән ир, соңыннан:

– Һм… – дип кенә куйды.

Нинди генә мәгънә юк иде ике хәрефтән торган бу ымлыкта. Гаҗәпләнү, ышанмау, рәнҗү, үкенү, сыктану, үпкәләү, гафу итүгә якын аңлау һәм тагын әллә нинди хисләр бар иде ошбу ыңгырашып куюда. Бик озак яттылар яшьләр сөйләшмичә, үз табышмакларын чишеп. Морад икенче якка әйләнеп яткач, Ләйлә бик кыюсыз гына аның ачык җилкәсенә кагылган иде.

– Мин бик арыдым бүген. Йоклап алыйм әле.

Әлбәттә, икесе дә таң атканчы, күрше әтәче яңа көн туу белән котлаганчы күз дә йоммадылар. Халидә ханым, ишек шакып, иртәнге чәйгә чакырырга кергәндә, икесе дә өсләренә киенеп, аяк өстендә басып торалар иде. Туйны, бигрәк тә зөфаф кичен көтеп аласың, ә ул кояшлы көнне килеп яуган яңгыр кебек уза да китә.

Шул көннән «һм» Ләйләнең иң яратмаган ымлыгы, сүзе булып калды. Соңрак, чәче, күзләре, гәүдәсе белән әтисенә охшаган кызы солы боткасын яратмыйча «һм» дип куйгач, бер гаепсез баланы тиргәп, хәтта чәбәкләп алды Халидә.

Фамилия турында Ләйлә загс ишеген атлап керергә ике көн калгач сүз катты.

– Морадкаем, минем сиңа бик зур үтенечем бар.

– Рәхим ит, кызым!

– Миңа әти-әни фамилиясендә калырга рөхсәт итмәссеңме икән?

– Бу сиңа нәрсә бирә диик инде? Минем Сәлимуллиным ошамаган өченме?

Ләйлә үзенең дәлилләре турында күп уйланып, аклану, аңлату сүзләрен кат-кат кабатлап йөрсә дә, җавабы артык гади килеп чыкты.

– Алар мине тәрбияләүгә, аякка бастыруга күп көч куйганнар, фамилияләрендә калу минем рәхмәтем, өлешчә бурычымны үтәү булыр иде.

Морадның бу аңлатуга карашы әзер иде.

– Ата-ананың җир йөзендәге төп вазифасы бала үстерү, нәсел агачын саклау түгелме соң? Кешелек җәмгыяте фәлән еллар дәвамында шул язылмаган канун буенча яши. Гел элгәргеләр фамилиясенә, исеменә ябышып ятсак, барыбыз да Адамов, Әдәми, Адамян дип кенә аталыр идек.

Ләйлә Морадны мантыйк белән җиңә алмавын аңлагач, әти-әни «улыбыз булмагач, син хет фамилиябезне сакла» дип үтенделәр дияргә мәҗбүр булды.

– Димәк, бу уй Сахип Миндрахманович башында туган.

Ләйлә сүзсез генә башын селкеде.

– Үз фамилиям бик атаклы да, яңгырашлы да булмагач, мин риза. Тик бер шартым бар. Дусларым, таныш-белешләрем, хәтта туганнарым да бу гайре табигый хәл турында белергә тиеш түгелләр. Реклама булмасын. Ләйлә сөенеченнән баскан урынында сикеренеп, кулларын өскә күтәреп чәбәкләде.