Текст книги "Танланган асарлар: 1-жилд"

У чуқур уф тортиб, тескари бурилди.

– Тўйдамидингиз? – деди Муқаддам ниҳоят уй ичидаги ўлик сукунатни бузиб.

“Қайси тўйни айтяпти? – Алимардон бир лаҳза ўйланиб қолди-ю, бирдан миясига гурсиллаб урилди: “Ҳа-а! Бугун Анварнинг тўйи эди-ку!” – У лабларини қимтиб олди. Бир лаҳза юзлари уятдан ловиллаб кетганини сезди. Лекин шу ондаёқ ўзига тасалли берди. “Нима, ўткизиб қўйибдими менга?! Тўйи менсиз ҳам ўтаверади!”

– Ҳа, тўйда эдим! – деди жеркиб.

* * *

Биринчи қор ёғиши билан Алимардоннинг эски дарди қўзиди. Бронхит тўшакка михлаб қўйди. Аксига олиб, бу йил қиш жуда қаттиқ келди. Қора аёз еру кўкни қаҳрига олиб қақшатар, кечалари даҳшатли совуқдан дарахтларнинг шохи қарсиллатиб синарди. Кейин гупиллатиб қор ёғди.

Муқаддам ой-куни яқинлашиб қолгани учун унинг ҳолидан яхшироқ хабар ололмасди. Охири Алимардон касалхонага тушди. Докторлар вақтинча қўшиқ айтмаслиги, ичмаслиги кераклигини айтишди. Лекин Алимардон соғайиб чиққанидан кейин Гаграга – курортга йўлланма олган жойида айниди: декабрь ойида театр Японияга гастролга бориши керак эди.

У яна ишини бошлаб юборди.

Алимардон ҳамон ойга ўхшар эди. У кун сайин тиниқлашиб, кун сайин ёрқинлашиб, заминдан узоқлашиб борарди-ю, бир насрани билмасди. Ой энг баланд нуқтасига етгандан кейин пастга шўнғишга мажбур бўлишидан бехабар эди.

У ҳамон аввалгидай қошини бир оз чимириб, табассум билан қўшиқ айтар, залнинг олдинги қаторида кўзлари ёниб ўтирган дўндиқ жувонлар ўзини хаёлан қучоқлаётганини билиб турар, деярли ҳар ҳафта Клара билан учрашар, янги-янги жазманларни топар, аммо энди аввалгидек ўзидан-ўзи жирканиб юрмас эди.

Фақат янги куйлар басталаш ҳам, олқишлар ҳам кўнглига сиғмай қолди. “Одамлар борини ҳазм қилиб турсин-чи!” Қизиқ, негадир одамлар ҳам уни аввалгидай олқишламас, шифтни кўчириб юборгудек қасрак чалишмасди.

Алимардон ишга жўнаётганида бугун ўзи учун ҳам энг мудҳиш, ҳам энг қувончли кун бўлишини ўйламаган эди.

У рулга ўтиргиси келмади. Троллейбусдан тушганида оқшом қўнган эди. Майдалаб қор ёғар, театр олдидаги боғча бутунлай кўмилиб кетган, пастак дарахтлар юкининг оғирлигидан нолигандай бош эгиб турарди. Унинг ўпкаси совуқ ҳавога тўлиб, яна нафаси қисди. Бир лаҳза тўхтаб қолди.

Боғ устидаги чироқлар бирин-сирин ёнди. Ҳаммаёқ алланечук гўзал, жозибадор бўлиб кетди. У кўпдан буён ўзи билан ўзи овора, табиатга мана шундай назар солмаган эди. Ҳозир ажиб бир манзарани кўрди. Ҳавода учқунлар кезар, чироқларнинг қалпоғи остидан элак-элак қор қуюлар, жимгина кузатиб турган одамга қор ерга тушаётгандек эмас, ернинг ўзи секин-секин осмони фалакка кўтарилиб кетаётгандек туюларди.

Унинг ёнида қўнғироқдек кулгу садоси янграб кетди. Боғ ичкарсидан тиззагача қор кечган қиз югуриб чиқди. Унинг рўмоли ҳам, пальтоси ҳам қорга бурканган, чироқ нурида қип-қизариб кетган чиройли чеҳраси яшнаб кўринади. Зум ўтмай унинг кетидан бир йигит югуриб чиқди. Йигитнинг ҳам пальтоси, кепкаси қорга бурканган.

Йўлка четида йигит қизни қувиб етди. Қўлидаги юмалоқланган коптокдай қорни баланд кўтариб, қизнинг пешанасига яқин олиб келди.

– Нима қилай, – деди у кулиб. – Қани, нима қилай?

Қиз ҳамон қўнғироқдек кулар, сокин боғ унинг шодон қаҳқаҳаси билан тўлган эди.

– Бўлди, – қиз кула-кула кафти билан юзини тўсди. – Бўлди, Марат ака, тавба қилдим…

Йигит қорни улоқтириб юборди-да, бурилиб қараб, йўлка ўртасида турган Алимардонни кўриб қолди. ғизни оҳиста қўлтиқлаб олди. Уларнинг бир-бирига монанд гавдаси чироқлар нурини кесиб ўтиб қоронғилик қўйнига сингиб кетди.

Алимардон севишганларнинг кетидан узоқ қараб қолди. Шу топда унга алам қиларди: ўзининг ҳеч қачон шундай юрмагани, энди ҳеч қачон юролмаслиги алам қиларди.

У ёлғизоёқ из тушган йўлдан юриб, боғдан чиқди. Театрнинг баланд пештоқида камалакдай нур порлар, чироқ остида яшнаётган афиша ойнаси ичида ўзининг сурати узоқдан яққол кўриниб турарди. Касса олдида одам сийрак эди.

Алимардон тез-тез юриб, орқа эшикдан ичкари кирди. Қоронғи йўлакдан ўтди, учраган ҳамкасбларининг саломига бошини билинар-билинмас қимирлатиб алик олиб, тўғри гримхона эшигини очди. Шошилмасдан кийинди.

Яна чорак соатдан кейин Алимардон Тўраевнинг номи зал устида қанот қоқди. У қарсаклар оғушида торини кўтариб, саҳнага чиқиб келаркан, нимқоронғи залга зимдан назар ташлаб қўйди. Одамлар сийраклигини кўрди-ю, негадир ҳафсаласи қайтди. Шундоқ бўлса ҳам ўша – одамларга таниш табассумни чеҳрасига қалқитиб чиқарди.

Зал устида тор садолари парвоз этди. Кетидан Алимардоннинг майин овози юмшоқ қанот силкиди. У биринчи қўшиқни яхши айтди. Лекин иккинчисининг авжига чиққанида нафаси қисила бошлади. Шунда ҳам қайсарлик билан учинчи ашулани бошлади. У нафаси бўғзига тиқилиб қолаётганини билар, пешанасидан тер қуюлар, аммо қўлида тор бўлгани учун артиб ололмасди.

Бир амллаб қўшиқни тугатди-да, парда орқасига ўтди.

Конференсье қиз энди навбатдаги қўшиқни эълон қилишга чиқиб келаётган эди, жаҳл билан шивир-лади:

– Бошқасига гал беринг!

Қиз ҳайрон бўлиб тўхтаб қолган эди, жеркиб берди:

– Нега анқаясиз? Бошқа одам чиқсин.

Конференсье қиз тушунди шекилли, тез-тез юриб микрофон олдига борди.

– Мутал Қодиров! – деди у баланд овоз билан.

Қорачадан келган, жингалак сочли, озғингина йигит Алимардоннинг олдидан ўтиб саҳнага чиқди.

Алимардон саҳна орқасига ўтиб кетаётган эди, гулдурос қарсакни эшитиб тўхтаб қолди. Одамлар гувиллаб чапак чалиб, ёш хонандани олқишлашарди.

“Иблис!” – Алимардон парда орқасидан секин мўралади. Мутал микрофон олдида туриб томошабинларга енгилгина таъзим қиларди.

“Иблис!” – деди Алимардон яна пичирлаб. У мана шу ёш бола ўзи билан рақобат қила бошлаганидан ғазабланар, унинг Ленинградда консерваторияни битириб келганини, ажойиб овози борлигини, одобли, билимдон артист эканини билар, аламдан қақшар эди.

Алимардон унинг овозини эшитмаслик учун тез-тез юриб, нимқоронғи йўлакка чиқди. Ёнбошидаги хонани тақиллатмасдан кириб борди. Зуфар Ходиевич бошини қуйи солганча стол устидаги аллақандай қоғозларни кавлаштириб ўтирар, уй ичи тамаки тутунига тўлган эди. Зуфар Ходиевич уни кўрди-ю, оғир, каттакон гавдасини аранг кўтаргандай шошиламсдан ўрнидан турди.

– Келинг, азизим! – У Алимардоннинг қўлини ўзининг семиз, юмшоқ кафти орасига олиб қисди. – Бутунлай соғайиб кетдингизми?

Алимардон ўтирмади. Зуфар Ходиевичнинг тилла тишларига тик қараб сўради:

– Японияга қачон кетамиз?

Зуфар Ходиевич хижолат чеккандай бир унга, бир стол устидаги қоғозларга қараганча жимиб қолди.

– Биласизми, – деди анчадан кейин узр сўраган оҳангда. – Бизлар Мутал Қодировни ёзиб қўйган эдик.

“Нима?” – Алимардоннинг кўзига мана шу тор хона зиндондек кўриниб кетди. ўша ёш артистнинг қорача чеҳраси кўз ўнгига келди-ю, аламдан тишларини ғижирлатди.

Зуфар Ходиевичнинг гапларини анчадан кейин эшитди.

– Сиз Болтиқ бўйига бордингиз. Бошқа республикаларда бўлдингиз… Ёшларга ҳам йўл беришимиз керак… – у бир лаҳза ўйланиб турди-да, қўшиб қўйди: – Уч кундан кейин Тожикистонга гуруҳ боради. ўзингиз бош бўласиз.

Алимардон шартта бурилди-да, эшикни қарсиллатиб ёпиб чиқиб кетди.

“Аблаҳ! – у Зуфар Ходиевичнинг юзига айтолмаган гапини пичирлаб ўзича такрорлади. – Аблаҳ! Аллақандай сўтакка алиштириб ўтирибсанми мени! Ҳали шундоқ додингни берайки, Театринг менсиз бир кун ҳам кун кўролмайди!”

Шу кетганича уйга етганида ўзига келди. Дарвоза пештоқидаги чироқ ёқилмаган, деразалар зимистон эди. У қўнғироқ тугмасини узоқ босиб турди. Ичкаридан садо чиқмади.

“Щлиб қолганми бу?” – Алимардон ғазаб билан яна узоқ босди. Ҳамон сукунат ҳукм сурар, қор уйни ҳам, Муқаддамни ҳам, ҳаётнинг ўзини ҳам оғир юки билан босиб қолгандай эди.

Бирдан унинг эсига тушиб қолди. “Калит! Калитни топиш керак!” Муқаддам у ёқ-бу ёққа чиқса, калитни дарвоза пештоқидаги тешикчага қўйиб кетгувчи эди. Алимардон қоронғида тимирскилаб калитнинг темир ҳалқасини топди. Тортиб олди-да, дарвоза ўртасига ўрнатилган эшикни очди. Қор босган йўлакдан ўтиб, айвонга, ундан ётоққа кирди-да, чироқни ёқди. Уй ичи нурга тўлди. Бурчакдаги тошойна, девордаги гиламлар яшнаб кетди. Диван-каравот бўш, Муқаддам йўқ эди.

“Қаёққа даф бўлибди!” – У ўз хонасига ўтди. Чироқ ёқди. Рояль қопқоғи ўстида турган бир варақ оқ қоғозни кўриб қолди, шошилиб борди. Юлиб олди-да, эгри-бугри қилиб ёзилган сўзларни ўқиди:

“Мардон ака, мени еттинчига олиб кетишди”.

Тўсатдан унинг хаёлига яшиндай фикр урилди:

“Еттинчи туғруқхонага кетган!”

У машинани гараждан олиб чиқаркан, пичирлади: “Еттинчи.. Еттинчи… Қаёқда эди?.. Ҳа, Чилонзорда. Чилонзорда!”

Алимардон машинани елдириб кетди. Қор тинган, аммо йўллар кўмилиб кетган, кўчалар сирғанчиқ эди. У туғруқхона эшигига етиб келганида ярим кечадан ошганди.

Алимардон машина эшигини қарсиллатиб ёпиб, ёруғ нур тушиб турган эшик олдига борди. Ойнага ёпиштириб қўйилган рўйхатни шоша-пиша ўқиб чиқди. Тўраева деган фамилия йўқ эди. У шиддат билан эшикни тақиллата бошлади.

Эшик ёнидаги жажжигина дарча очилиб, оқ халат кийиб олган семиз кампирнинг юзи кўринди.

– Нима дейсиз, болам? – деди кампир хаста оҳангда.

– Билиб чиқинг-чи, Тўраева нима бўлди экан…

Кампир Алимардоннинг илтижо билан тикилиб турган кўзларига қараб раҳми келди шекилли, дарчани очиқ қолдириб бурилиб кетди.

Алимардон анча кутди. Совуқ кучайган, атроф жимжит, узоқларда трамвайлар ғийқиллар, туннинг қаҳратон сукунатини бузишга аҳд қилгандай нола чекарди.

Анчадан кейин ичкаридан шип-шип этган қадам товуши эшитилди.

Алимардон тоқат қилолмай дарчадан бошини суқди.

– Ҳа?!

Кампирнинг семиз юзи шодликдан ёришиб кетган эди.

– Ўғил муборак бўлсин, болам! Ўғил! – деди у овози титраб. – Ҳозиргина кўзи ёриди. ўн олтинчи палатада ётибди.

Алимардон титроқ қўлларини чўнтагига солди-да, илашиб чиққан йигирма беш сўмликни кампирга узатди. Кампирнинг гапларини эшитиб ҳам ўтирмай, зиналардан чопиб тушиб кетди.

Машинани ғизиллатиб уйга қайтаркан, юраги нурли бир туйғудан тўлиб-тошган эди.

– Отини Шавкат қўяман, Шавкат! Шавкатли кунларимдан хотира бўлсин! – дерди у пичирлаб.

* * *

Аёл киши бир бева қолганида, бир кўзи ёриганида кўнгли нозик бўлади, дейишади. Бир ҳафтадан буён дадаси билан онаси, гоҳо Лобар туғруқхонага галма-гал келиб-кетишар, аммо Мардон акасидан дарак йўқ эди. Рост, у чақалоқ туғилган куннинг индинига бир марта келиб кетди. Муқаддам дераза олдига келиб ҳовлида турган эри билан билан имо-ишоралар қилиб гаплашди. Алимардон хурсанд кўринарди. Бошидаги кубанкасини ечиб олиб ҳадеб силкитар, жилмаяр эди.

Лекин ўшандан бери дараги йўқ.

Қайси куни онаси эринг Тожикистонга кетибди, деб гап топиб келди. “Нима, бир сафар гастролга бормаса, биров уришармиди? Уйда ҳеч ким бўлмаса? Бу ёқда паҳлавондек ўғил кўрган бўлса?.. Арзимабдими?” – Палатадаги хотинлар Муқаддам Алимардон Тўраевнинг хотини эканлигини билиб қолиб ҳар куни куни суриштиришар, “Ўртоғингиз келса бизларга кўрсатасиз”, деб илтимос қилишар эди.

Муқаддам дераза олдида тик турганча шуларни ўйлар, ўйлаган сайин кўнгли чўкарди.

Ҳовли қий-чув бўлиб кетди. Муқаддам дарпардани суриб мўралади. Неча кунлардан бери бугун қуёш чарақлаб кетган, қор зарралари нурли кукунлардай ярақлаб кўзни олар, дарахт шохларига қўнган учқунлар дув-дув тўкилиб тушарди.

Пишиқ ғиштдан баланд қилиб ўралган девор тагидаги тепаликда болакайлар чана учишарди. Ана, бҳйнини ола-була шарф билан ўраб олган қизалоқ, укаси бўлса керак, беш-олти ёшлардаги болакайни чанага ўтқазди-да, тепаликдан итариб юборди. Чана уч-тўрт қулоч сурилиб пастга тушди-ю, ёнбошига бурилиб ағдарилди. Болакай муккасидан йиқилиб, қорга думалаб кетди. Бир амллаб қордан чиқди-да, опасига ўгирилиб қараб йиғлай бошлади.

Муқаддам унинг дўмбоққина қўллари билан кўзини ишқалашини кўрди-ю, завқланиб кулиб юборди. Юқоридан опаси чопиб тушди. Болакайнинг телпакчасини ечиб, қорини қоқа бошлади. Бирон нарса ваъда қилиб овутди шекилли, укаси ҳали ёши қуримаган кўзларини катта-катта очиб, жилмайиб қўйди.

Мана, яна тўрт йилми, беш йилми ўтиб унинг ўғли ҳам худди шунақа йиқилиб-сурилиб, катта бўлиб қолади. Кейин жажжигина папка кўтариб мактабга боради. Ундан кейин… Муқаддам ширин хаёллар оғушида ҳузур қилиб дераза рахига суянди. Энди адаси ҳам инсофга кириб қолади. Ота бўлди, ахир. Аввалги ўдағайлашларини ташласа ажабмас… Шундай дейди-ку,унга ҳам қийин, ахир. Иши оғир, кўпчиликнинг кўнглини олиш осонми?

…Йўлакдан йиғи товуши эшитилди. Муқаддам чўчиб ўгирилди. У оналоарга хос ички бир сезги билан шунча чақалоқ орасидан ўғлининг овозини – баланд, азамат йиғисини дарров ажратиб оларди.

Димоғига оқ дока тутиб олган ёш ҳамшира қиз чақалоқни кўтариб кирди. Муқаддам унинг қўлидан ўғилчасини олди, меҳр билан бағрига босди. Чақалоқ кўзларини чирт юмиб, жаҳл билан йиғлар, ҳалитдан билиниб қолган қоши чимирилиб кетган эди.

“Худди адасининг ўзи, – ўйлади Муқаддам унга жилмайиб тикиларкан. – Жаҳлини кўрмайсизми бунинг!”

Ҳамшира қиз эмиб бўлган чақалоқни Муқаддамнинг қўлидан олаётганида ийманиб сўради:

– Кийимларингизни олиб келайми?

Муқаддам бугун кетиши кераклигини эрталаб доктордан эшитган эди.

– Майли, – деди хўрсиниб. – Ойимлар келгандирлар…

Унинг хўрлиги келди. Ҳозирги ҳолатини атрофдагилардан яшириш учун тескари қараб кийинди. Бир амаллаб ўзини хушчақчақ кўрсатиб хайрлашди-да, йўлакка чиқди.

Иссиқ адёлга ўралган ўғилчасини кўтариб олганча секин-секин юриб, йўлакдан ўтди. Туғруқхонанинг оғир, ойнабанд эшигини очиб, қор босган цемент зиналарга оёқ қўйди-ю, бирдан қувончдан қичқириб юборди:

– Мардон ака!

Алимардон зангори “Волга”сини кўча томонга буриб қўйганча, машина эшигини ланг очиб ўтирарди. Унинг бир оёғи машина ичида, иккинчиси ерда турар, ёнбоши билан руль чамбарагига суянганча сигарет тутатар эди.

У Муқаддамнинг овозини эшитиб, бурилиб қаради. Бирдан чеҳрасида қувончли табассум чарақлаб кетди. Машинадан сакраб тушиб, қўлларини олдинга чўзганча келди.

– Қаний, қаний! – У болаларча шодлик билан чақалоққа талпинар, ҳадеб жилмаяр эди.

Муқаддам ўғилчасини унинг қўлига тутқазди.

– Худди ўзингиз… – деди биров эшитиб қолиб уят қилишидан чўчиб шивирлаб.

Алимардон чақалоқни беўхшов қучоқлаб олганча, бир қўллаб юзини очди.

Чақалоқ биринчи марта кўраётгани учун қуёшдан кўзларини қамашиб, секин-секин юмиб-очар, қаёққадир жавдираб тикилмоқчи бўлар, Алимардон билан Муқаддам эса қувончдан кулишар, шу топда улар жаҳондаги энг бахтли одамлар эди.

– Қўйинг, – деди Муқаддам чақалоқнинг юзини беркитиб. – Шамоллатиб қўясиз!

* * *

Тақдир деган гапни одамлар ўзини юпатиш учун ўйлаб топган бўлса керак. Бошимизга оғир ташвиш тушса унинг оқибатини кўрамизу сабабини суриштириб ўтирмаймиз. Қисматдан нолиб қўя қоламиз. Кўпдан буён худди шу қисмат измимиздан қувиб юрганини, уни ўзимиз эргаштириб юрганимизни бўйнимизга олишдан қўрқамиз.

Алимардон ҳам ўз тақдирини ўзи эргаштириб юрганидан бехабар эди.

Эрта баҳор кунларидан бирида у концертга бормади: катта магазиннинг мудири қизини узатаётганини айтиб, қўярда-қўймай уни тўйга олиб кетди. Алимардон бу “ўғил бола” йигит билан кўпдан улфат эди. Бир нафас иккиланиб турди-да, рози бўлди: “Бир сафар концертни менсиз ҳам ўтказиб кўришсин-да!”

У эртасига эрта билан репетицияга ҳаммадан илгари етиб борди. Машинасини энди панжара ичига қўйиб чиқаётган эди, ўзига қараб секин-секин юриб келаётган Зуфар Ходиевични кўриб, тўхтаб қолди. Зуфар Ходиевич ёмғирпўшини ечиб елкасига ташлаб олган, бўйнида костюмига монанд жигарранг шарфи осилиб ётар, оғир гавдасини кўтаролмагандек хиёл эгилиб, вазмин-вазмин қадам ташлаб келарди.

“Ҳозир яна дийдиёсини бошлайди”, – деб ўйлади Алимардон ғижиниб. Кеча ўйлаб қўйган баҳонасини, тоби қочиб қолганини айтишга оғиз жуфтлаб турган эди, Зуфар Ходиевич унинг бармоқларини ўзининг юмшоқ кафтлари орасига олиб қисди-да, жилмайиб сўради:

– Машина яхши ишлаяптими?

“Нима демоқчи бу?” – Алимардон ўзининг ҳолатига мос бўлмаган тетик оҳангда кулди.

– Отдек!

– Кетдик бўлмаса! – Зуфар Ходиевич оҳиста юриб келиб, машинанинг орқа эшигини очди-да, ёмғирпўшини ўриндиққа ташлади. – Бир далаларни айланиб келайлик. Ҳавонинг тиниқлигини қаранг! – У кўзларини хиёл қисиб, қуёш чарақлаб ётган осмонга, панжаранинг нариги ёғидаги яккам-дуккам япроқ ёза бошлаган садақайрағочга қараб қўйди.

– Қаёққа борамиз? – деди Алимардон кабина пешанасидаги кафтдек ойнадан кўриниб турган зуфар Ходиевичнинг аксига қараб.

– Захариқдаги қирга чиқсакмикан, – деди Зуфар Ходиевич муштугига сигарет қистираркан.

Алимардон машинани елдириб бораркан, рақибининг биринчи бўлиб мушт туширишини кутиб турган боладек сергакланиб, унинг гап бошлашини кутар эди. Аммо Зуфар Ходиевич шаҳардан чиқишгунча бир оғиз ҳам гапирмади.

Бетон ётқизилган катта кўчага чиқишгандан кейин ўткинчи машиналар сийраклашиб қолди. Алимардон сочини тортқилаётган майин шамолдан роҳат қилиб, ёнбошидаги қия дарчани очиб қўйди.

– Ойнани тушиб қўяверинг, Зуфар ака! – деди орқасига бурилиб қараб.

Зуфар Ходиевич худди шуни кутиб тургандек эшик ойнасини туширди.

– Баҳор яхши-да! – деди атрофига аланглаб. – Бунақа пайтда ҳаммаям ёшлигини эсласа керак…

“Кайфияти жойида-ку”. – Алимардон мамнун жилмайиб қўйди-да, газни босди.

Улар йўлдан беш чақиримча узоқдаги баланд адир устида тўхтадилар. Икковлари баравар сакраб тушишди. Ҳавода эндигина эриб битган қор ҳиди кезар, ҳали селгимаган ердан бош кўтарган майин майсалар олис уфқларгача гилам тўшаб ташлаган, онда-сонда қуёш парчасидай қоқигуллар ярақлаб кўриниб қоларди.

Алимардон кўксини баланд тутганча тўйиб-тўйиб нафас олди. Кўклам қувончи бутун борлиғини ларзага солди-ю, югуриб пастга тушиб кетди. Шу топда унинг кўнгли болаларча шодликка лиммо-лим тўлган, юмшоқ майсалар силкиниб турган ер устидан қанот чиқаргандек учиб борарди. Анча жойга боргандан кейин чарчади. Шундоқ майса устига ўзини ташлади-да, чалқанча ётиб олди. Кўзларини ярим юмганча қуёшга, беғубор осмонга тикилиб узоқ ётди. Атроф жимжит, баланд осмонда муаллақ сузиб юрган якка-ёлғиз бургут ҳам қанот силкимас, бутун коинот туғилиш гашти билан ҳузур қилаётган табиатни сукунат ҳукмига топширгандай эди.

Анчадан кейин у оғир-оғир қадам товушини эшитиб, бурилиб қаради. Зуфар Ходиевич яқин келиб, ёмғирпўшини ерга ташлади-да, ёнбошлади. Чамаси, у чарчаган шекилли, чуқур-чуқур нафас олар эди.

Яна узоқ вақт икковларидан садо чиқмади. Алимардон қайрилиб қарамаса ҳам, Зуфар Ходиевич муштугига сигарет қўндирилганини, гугурт чизганини билиб ётди.

– Тўй яхши, ўтгандир?..

“Бари бир гап очди-я”, деб ўйлади Алимардон вужуди қақшаб. Ҳозирги қувончидан нишон ҳам қолмади. Бошини кўтариб бурилиб қаради. Зуфар Ходиевич ёмғирпўшига тирсагини қўйиб ёнбошлаб ётар, сигаретнинг тутутнига ўйчан тикилиб қолган эди.

Алимардон ўзи ўйлаб қўйган баҳона фойдасиз эканлигини тушунди-ю, ростини айтди:

– Қалин ўртоғим эди, ҳеч қўймади. – У бир нафас жим қолди-да, айбдор оҳангда қўшиб қўйди: – Биламан, Зуфар ака, одамлар концертга мени деб киришади. Кеча келмаганим ёмон бўлди.

– Шунақами?.. – Зуфар Ходиевич ҳамон сигаретдан кўз узмай, негадир кулди. Алимардон бу кулгида ҳар галгидек жаҳл ҳам, заҳарханда оҳанг ҳам йўқлигини сезди. – Йўқ, Алимардрон, одамлар концертга сизнинг ашулаларингизни эшитиш учунгина келмайди. – У Алимардоннинг кўзларига ўйчан тикилиб, яна қайтарди: – Фақат сизни деб келмайди…

Алимардон кейинги пайтларда одамлар ўзини илгаригидай олқишламаётганини эслади-ю, қайсарлик билан қошини чимирди.

– Бўлса бордир, концерт менсиз ҳам ўтдими ахир? Зуфар Ходиевич унинг киноясини пайқамагандек хотирдам ўтирар, унинг кўзларида Алимардон ҳали ҳеч кўрмаган бир туйғу – ачиниш тўла туйғу бор эди.

– Театрда ўттиз йилдан бери ишлайман, – деди у ҳамон ўша сокинлик билан. – Истеъдодини қурбон қилган кўп санъаткорларни кўрдим. Сиз ҳам шундай бўлманг, дейман-да…

Алимардон ҳали ҳеч кимдан эшитмаган, аммо юрагининг бир бурчи билан сезиб юрган ҳақиқатни бирдан ҳис қилди-ю, шиддат билан қаддини ростлаб ўтириб олди. Зуфар Ходиевич сигарет қолдиғини улоқтириб ташлади. Муштугини шимининг чўнтагига солиб, Алимардонга қараб қўйди.

– ўзингиз айтинг, бир йилдан буён лоақал битта янги қўшиқ айтдингизми? Томошаларингизда одамлар нима учун кун сайин камайиб бораётганини ўйлаб кўрдингизми?

Йўқ, Алимардон буларни ўйламаган эди. Аммо ғира-шира тушунарди. Шундай пайтларда ҳар доим ўзини битта нарса билан юпатарди. Ҳозир ҳам шуни айтди:

– Менга ҳақиқий томошабин керак. Санъатни тушунадиган томошабинлар керак.

Зуфар Ходиевич яна кулди. Аммо бу кулги аламли бир нидога ўхшар эди.

– Энг баланд карсак чаладиган, полни тепкилаб олқишлайдиган, гул тутадиган томошабинларми?

– Балки шунақадир, – деди Алимардон хотиржам гапиришга уриниб.

– Худди шунақа, энг қаттиқ қарсак чаладиган томошабинлар сизни энг аввал унутади. Ҳақиқий томошабинлар ҳақиқий санъатни олқишлайди.

“Бўлмаса меники қанақа санъат экан? Бўлмаса нима қилиб театр мени боғлаб олган?” – деб ўйлади Алимардон ғижиниб. Лекин ўзини босиб олди-ю, кулди:

– Мутал Қодировнинг санъатиними?!

Зуфар Ходиевич ўрнидан турди-да, увушган оёқларини уқалай-уқалай яна сигарет тутатди.

– Сизнинг санъатингиз ҳам яхши санъат эди. Ажойиб эди! ўзингиз уни тарбиялай олмадингиз. Айниб кетдингиз. Қўшиқларингизнинг ҳаммаси бир-бирига ўхшайдиган бўлиб қолди. – У бирдан гапидан тўхтади-да, шиддат билан Алимардоннинг устига эгилди. – Сиз истеъдодингизни чакана пуллайдиган бўлиб қолдингиз. Енгил-елпи мақтовлар овозингизни бўғиб қўйди.

Алимардон ижирғаниб юзини ўгирди.

– Бўлмаса нима қилиб ушлаб турибсиз мени? Нимага?

– Кечаги қилиғингиз учун сизни аллақачон ҳайдаш керак эди. Мен ачинганимдан гапиряпман. Раҳбар сифатида эмас, дўст сифатида айтаяпман…

– Раҳмат, – деди Алимардон ўрнидан тураркан. – Мен ҳеч кимнинг шафқатига зор эмасман…

У йўл-йўлакай бир оғиз ҳам гапирмади. Уйга қайтди-ю, тўппа-тўғри иш кабинетига кириб кетди. “Чучварани хом санабсан! – деб ўйлади у Зуфар Ходиевичнинг гапларидан бўғилиб. – Ҳали шунақа қўшиқлар ёзайки, ўзинг ҳам, ўша эркатойинг Мутал ҳам ёқа ушлаб қолларинг… Шундоқ ашулалар айтайки, залларингни томи кўчиб кетсин!”

У шу куниёқ янги куй топишга киришди. Ажаб, ҳарчанд уринса ҳам кўнглида на бир нурли туйғу, на илҳомбахш оҳанг топилмади. Охири чарчади. “Боши кесилган товуқдай питирлаб, нима қиламан, – деб юпатди у ўзини-ўзи. – Шунча қўшиқлар ҳам етади. Аввал борини ҳазм қилиб туришсин… – Диванга ёнбошлади-да, хотиржам жилмайиб қўйди. Шу топда ҳамма нарса бари бир эди унга.

* * *

Шавкатжон талпинчоқ бўлиб қолди. У уй бурчагидаги беланчакда майкачан ётар, ҳадеб қийиқриб кулар эди.

Алимардон бармоғи билан унинг жажжи қорнини қитиқлар, Шавкат дўмбоқ оёқ-қўлларини баравар силкитиб илжаяр, ҳали тиши чиқмаган оғзини очиб қийқирганча дадасига талпинарди.

– Муқад! Қара, қарагин! Оёғини велосипед қиляпти! – Алимардон деворга осиқли гиламни тозалаётган хотинига қичқирди. – Кўрсанг-чи, бунингни!

Муқаддам қўлидаги ҳўл латтани ташлаб яқин келди. Шавкат онасини таниди: янаям қаттиқроқ қийқириб қўлчаларини силкита бошлади.

– Вой сен-эй! – Алимардон яна бармоғи билан унинг қорнини қитиқлади. – Кулишини қара, кулишини!

– Қўйинг! – Муқаддам унинг қўлини суриб ташлади. – Болани қийнаманг!

Икковлари бир-бирларига қараб жилмайиб қўйишди.

Эшик қўнғироғи жиринглади. Муқаддам йўлакка югурди. Оёғига дуч келган калишни илиб, ҳовлига тушди. Ерлар селгиб қолган, аммо ҳали ҳавода эриган қор иси гуркирарди. У цементланган йўлакдан ҳалқоб сувларни босиб ўтиб, дарвоза эшигини очди.

– Вой, Лобар!

У қувончдан чеҳраси яшнаб кетган дугонасини қучоқлаб олди. Лобар ёмғирпўш кийиб олган, бошидаги ҳиндий рўмоли чарақлаган қуёш нурида ярқиллаб турарди.

Муқаддам унинг дўмбоқ қўлидан ушлаб ичкарига судради.

– Йўқ, кирмайман… Эринг бўлса кирмайман. – Лобар қайсарлик қилиб эшик олдида туриб олди. Унинг оқ сариқ юзи қизариб кетган эди.

– Эсинг борми, юрсанг-чи!

Лобар яна қўлини тортиб олди. Туфлисининг учи билан ҳали қуриб улгурмаган ерни чиза бошлади.

–Тўйга борасанми? – Унинг чеҳраси яна ҳам қизариб кетди.

– Вой, ростданми? – Муқаддам уни маҳкам қучоқлаб, у юзидан-бу юзидан ўпиб олди. – ўша… Жаҳонгиргами?

Лобар қувончини яширолмади шекилли, уялган бўлди.

– Ҳа… – деди секин бош силкиб.

* * *

Келинлар тушган автобус Ойнатоғ қишлоғига кунботар чоғи келиб тўхтади. Ёнбош томондаги тик кўтарилиб турган сип-силлиқ чўққи ботаётган қуёш нурида тарғил аланга бўлиб ёнар, бутун қишлоқ унинг шафағида ололвланиб кўринарди. Алланечук афсонавий, ҳазин бир манзара ҳали куртак ёзмаган дов-дарахтларга ҳам, пастак уйлар устига ҳам оловли соя ташлаб турарди.

“Ойнатоғ деганча бор экан!” – Муқаддам автобус деразасидан мўралаб, атрофни томоша қила бошлади.

Қишлоқ кичкинагина эди. Ярмигача тошдан девор урилган лой томли уйлар, эчки қийлари сочилиб ётган шағал, эгри-бугри кўчалар, катта-катта чинорлар ҳазин, ўйчан туйғулар уйғотарди унда. Қаердадир сой шовуллар, тоғ унгурларида ҳали қор эримаган бўлса керак, тезак иси аралаш совуқ шабада эсиб турарди.

Муқаддам кўпдан буён – бир вақтлар ўқувчилик пайтида синфдошлари билан саёҳатга чиққанидан бери тоғни кўрмаган, шунинг учунми, бу ернинг ранг-баранг манзараси унга қувонч бахш этарди. Аллақаерда радио карнайи шанғиллайди, сигирлар маърайди, қишлоқ аҳли оқшом тараддудида елиб-югуради.

Кўча ичкарисида сурнай товуши эшитилди. Муқаддам ёнида ўтирган Лобар ўзининг қўлини маҳкам ушлаб олганини сезиб, бурилиб қаради. У оппоқ рўмолга бурканиб, энгашиб олган эди.

– Куёвлар келишяпти, – деди Муқаддам рўмол устидан унинг қулоғига шивирлаб.

Лобар унинг қўлини тағин ҳам маҳкамроқ қисди.

– Қўрқаяпман.

Улар бошқа гаплаша олишмади. Гулдаста кўтарган йигитлар автобусни ўраб олишди. Пастдан ҳаяжонли қаттиқ-қаттиқ товушлар эшитилди.

– Келин тушмайдими?

– Олиб тушсанг-чи, Жаҳонгир!

Олд томондаги эшикдан каттакон гулдаста кўтариб куёв чиқди. У жингалак сарғиш сочи устидан чуст дўппи кийиб олган, кўкиш кўзларида ўт чақнаб жилмаяр эди.

Лобарни бир қўлидан куёв, иккинчисидан Муқаддам ушлаб, пастга олиб тушишди. Тор кўча одамлар билан тўлиб кетган, оёқ остини кўриб бўлмас, ҳали қуримаган силлиқ тошлар устидан сирғаниб-сирғаниб боришарди. Икки томондаги пастак деворлар ортидан хотин-халаж мўралашар, бақириб-чақириб келинни кўрсатишар эди.

Муқаддам бир қўлида Шавкатни кўтариб олгани учун қийналар, аммо Лобарнинг билагидан маҳкам тутиб борарди.

– Эҳтиёт бўл, қоқилма! – дерди у ҳадеб бир гапни такрорлаб.

Кичкина эшикдан кириб боришганида йигитлар қий-чув кўтариб “Тўйлар муборак”ни айтишди. Аллаким сочқи сочди. Кейин сурнай эзиб-эзиб нола чекди.

Бунақа пайтда ҳар бир жувон ўзининг келинлик дамини эслайди. Муқаддам ҳам ўзининг илк ёр-ёр билан Алимардон акасиникига кириб борганини эслади-ю, ҳаяжонланиб кетди.

Ҳовли ўртасида ловиллаб ёниб турган гулхан ёнидан ўтиб тўрга чиқишди. Ҳамма чапак чалиб, келин-куёвни олқишлади.

Муқаддам стол олдига ўтирганидан кейингина атрофга разм солди. Каттакон ҳовлининг тўрт чеккасидаги столларга меҳмонлар тизилишди. Ҳаво салқин, этак томондан – шовуллаётган сойдан совуқ шамол эсади. У шамоллаб қолишидан чўчиб, Шавкатни бағрига босди.

Тўй қизиб кетганида Шавкат ухлаб қолган эди. Муқаддам уни ҳамон бағрига босиб ўтирар, ора-чора Лобарни овқат ейишга қистаб қўярди.

Тоғ устида йирик-йирик юлдузлар ёнди. Қоп-қора тиниқ осмонда улар гавҳар доналардай яшнаб кўринади, жуда паст тушиб қолганга ўхшайди. Негадир Муқаддамнинг кўнгли хижил бўла бошлади. У уйига кетгиси келарди.

Келин тарафдан келган қиз-жувонлар ўртасида шивир-шивир гап юриб қолди.

– Автобус кетаётганмиш…

Муқаддам Лобарни билагидан оҳиста тутиб, секингина шипшиди:

– Мен ҳам кетаман.

– Ётиб қоламан, демаганмидинг? – Лобарнинг астойдил хафа бўлгани овозидан билиниб турарди.

Муқаддам чиндан ҳам Мардон акасига “Бугун қайтмайман” деган, ҳозир ҳам беқарорлик қилиб, Лобарни ташлаб кетгиси келмас, аммо қўлида ухлаб қолган Шавктани ўйлабми, кўнглида тушуниб бўлмас бир ғашлик уйғонгани учунми, фикридан қайтган эди.

– Йўқ, кетмасам бўлмайди.

У секин сирғалиб чиқди-ю, ташқарига йўл олган хотинларга эргашди.

Чорак соатлардан кейин автобус чироқлари пасту баланд тоғ йўлларини авайлаб пайпаслаганча юриб кетди.

* * *

Муқаддам ўз дарвозаси олдига етиб келганида тун ярмидан оғган, ой аллақачон ботиб кетган эди. Деразалари ҳам, дарвозада ҳам чироқ кўринмасди.

– Аданг ишдан келмабдилар, – деди Муқаддам худди тушунадигандай Шавкатга қараб. У йўлда уйғонган, аммо ғингшимай жимгина келаётганди.

Муқаддам дарвоза пештоқидаги тешикчага чўзилиб қўл суқди. Калит йўқ эди.

“Ташлаб кетмабдилар-да, – деди у пичирлаб. – Вой, эсим қурсин, ўзимда ҳам бор-ку”. У кетаётганида калитнинг биттасини ташлаб кетганини, иккинчисини ёмғирпўшининг чўнтагига солиб олганини эслади.

Ҳаво очиқ бўлгани учунми, салқин шамол эсиб турарди. Муқаддам боланинг шамоллаб қолишидан чўчиб, шоша-пиша эшикни очди. ўиштин зиналардан айвонга чиқди. Чироқни ёқди.

Худди шу пайт ётоқхона ичида чироқ ёнгани эшик ойнасидан кўринди. Ичкаридан калит шиқирлаб, эшик ланг очилиб кетди.

Муқаддам қўрққанидан бирдан орқага чекинди. Болани ташлаб юборай деди. Эшик олдида ич кийимдаги Алимардоннинг гавдаси кўринди.

– Одамнинг юрагини ёриб юборай дедингиз! – Муқаддам эркалаш оҳангига тўлган овоз билан Алимардонни койиди. Кейин жилмайиб Шавкатни баланд кўтарди. – Мана, бизлар келдик…

У Алимардоннинг чеҳрасига қаради-ю, қўрқиб кетди. Эрининг турқи шу топда даҳшатли бўлиб кетганди. Унинг ранги қув ўчган, негадир титрар, кўзларининнг қорачиғи кичрайиб, дум-думалоқ бўлиб қолганди. Ниҳоят, унинг тили калимага келди:

– Муқад…

Муқаддам ҳайрон бўлиб, ичкарига мўралади. Аввалига ҳеч нима тушунмади. Диван-каравот устида қўрқувдан шумшайиб ўтирган ярим-яланғоч хотинни кўрди-ю, бирдан ҳаммасига тушунди.

– А-а-а! – деб қичқириб юборганча, даҳшат ичида орқасига чекинди. Айвоннинг бурчак-бурчаклари, жимжит ҳовли изтиробли чинқириқдан ларзага келди.

– А-а-а!!

Шавкат қўрқиб кетиб, чириллаб йиғлай бошлади. Муқаддам уни бағрига босганча ҳовлига отилди…

… Алимардон турган ерида ҳайкалдай қотиб қолган, ҳозир нимадир қилиш кераклигини, қандайдир муҳим, жуда муҳим бир иш қилиш зарурлигини билар, аммо ўйлаб топа олмасди. Ҳа, топди! Шавкатни олиб қолиши керак!

У ўзи қилиб юрган ишлари учун қачондир жавоб беришга мажбур бўлишини олдиндан билар, аммо бу кун худди шу бугун етиб келишини билмаган эди. “Келмайман деб кетган одам қайтиб келишини ким билибди?” Бир лаҳзада унинг хаёлидан бир кечалик ҳузур учун Кларани уйига олиб келиб, кечирилмас хато қилиб қўйгани, энди ҳаммаси тамом бўлгани чақмоқдай ярақлаб ўтди. Бу хато бошқа бир фожиани бошлаб келишини, Муқаддам уни ҳеч қачон кечирмаслиги энди аниқ тушунди. Охирида энг катта фожиани ҳам тушунди. Йўқ, у ўғлини – ўзи учун шу қадар яқин бўлиб қолган, юрагининг бир парчасига айланган Шавкатни энди ҳеч қачон кўролмаслигини ўйлади-ю, зинадан яланг оёқ пастга отилди. Йўқ, ялиниб-ёлвориб бўлса ҳам тўхтатиб қолиш керак!