Текст книги "Навелы"

– Мы людзі сумленныя, пан Манье… І бяром плату толькі за тое, што зроблена намі рэальна. Заўтра раніцай касір падагуліць ваш рахунак з разліку дваццаць даляраў у суткі за нумар і абслугоўванне. Рэшту вам вернуць без затрымкі.

– Ваша спагада і велікадушнасць… Ах, пан Берстэкер, я не ведаю, як вам і дзякаваць! Мне ізноў засвяціла шчасце… Новае жыццё…

– Да вашых паслуг, – сказаў пан Берстэкер.

Жан Манье выйшаў з кабінета і накіраваўся ў свой пакой. Берстэкер уважна сачыў за ім, потым націснуў кнопку званка і распарадзіўся:

– Прышліце да мяне Сарконі.

Праз некалькі хвілін увайшоў парцье.

– Я вам патрэбен, сіньёр дырэктар?

– Так, вы мне патрэбны, Сарконі… Сёння ўночы пусціце газ у нумар сто трынаццаты… Гадзіны ў дзве.

– Загадаеце, сіньёр дырэктар, спачатку даць сонны газ, а потым ужо смяротны?

– Думаю, што не трэба… Ён будзе спаць моцна… На сёння ўсё, Сарконі… А заўтра, як і дамовіліся, дзве дзяўчынкі з семнаццатага.

Парцье выйшаў, і ў дзвярах кабінета з'явілася місіс Кірбі-Шоў.

– Заходзь, – сказаў Берстэкер. – Якраз я збіраўся цябе паклікаць. Твой кліент ужо быў у мяне, папярэдзіў, што хоча выехаць.

– Мне здаецца, я заслугоўваю пахвалы, – абазвалася Клара. – Чыстая работа, праўда?

– І хуткая… Я гэта ўлічу.

– Значыць, сёння ўночы яго…?

– Так, сёння ўночы.

– Бедны хлопчык! – уздыхнула яна. – Такі рамантычны, душэўны…

– Усе яны душэўныя, – сказаў Берстэкер.

– Жорсткі ты чалавек, – папракнула Клара, – толькі ў іх абуджаецца смак да жыцця, ты іх адпраўляеш на той свет.

– Жорсткі?.. Наадварот. У гэтым і ёсць сутнасць нашага гуманнага метаду… У небаракі былі сумненні рэлігійнага парадку… Я яго супакоіў.

Ён паглядзеў у спісак:

– Заўтра табе адпачынак… А на паслязаўтра новае заданне… Яшчэ адзін фінансіст, на гэты раз са Швецыі… І, май на ўвазе, не вельмі малады.

– Мне так спадабаўся французік… – летуценна прамовіла Клара.

– Работу не выбіраюць, – строга заўважыў дырэктар. – На, вазьмі свае дзесяць даляраў, і вось табе яшчэ дзесяць прэміяльных.

– Дзякуй, – сказала Клара Кірбі-Шоў і, кладучы грошы ў сумачку, глыбока ўздыхнула.

Калі яна выйшла, пан Берстэкер узяў чырвоны аловак, акуратна прылажыў металічную лінеечку і выкрасліў са свайго спіска адно прозвішча.

Ірэн

– З прыемнасцю пайду з вамі сёння ўвечары, – сказала яна. – Такі цяжкі быў тыдзень! Столькі працы і адны расчараванні!.. Але вы тут, і на душы весялей… Слухайце… Давайце паглядзім цудоўны фільм…

– І не думайце цягнуць мяне ў кіно, – сказаў ён, нахмурыўшыся.

– Які жаль!.. Мне так хацелася пабачыць гэты фільм разам з вамі… Але нічога… Я ведаю на Манпарнасе куточак, дзе танцуюць цудоўныя марцініканцы…

– Ну, вось яшчэ! – сярдзіта запярэчыў ён. – Хопіць мурынскай музыкі, Ірэн! Я ёю сыты па горла.

– І што збіраецеся вы рабіць?

– Вы самі ведаеце… Паабедаць у ціхім рэстаранчыку, пагаварыць, прыйсці да вас, расцягнуцца на канапе і аддацца марам.

– Не, ні ў якім разе! – адмовілася яна ў сваю чаргу. – Не!.. Вы вялікі эгаіст, мой дарагі… Вы ў здзіўленні?.. Ды вам жа ніхто ніколі не казаў праўды… Ніхто… Вы прызвычаіліся, каб жанчыны слухаліся вас, каб вашы жаданні былі для іх законам… Вы, як сучасны султан… Ваш гарэм адкрыты… Раскінуўся на дзесяць краін… Але гэта гарэм… Жанчыны – вашы рабыні… І тая, што належыць вам, асабліва… Калі вам хочацца ляжаць і марыць, яны павінны глядзець вам у рот. Калі вам хочацца танцаваць, яны павінны быць напагатове. Калі вы напісалі некалькі радкоў, яны павінны іх хваліць. Калі вам хочацца пазабаўляцца, яны павінны быць, як тая Шэхеразада… Не, мой дарагі, з мяне даволі! Няхай хоць адна жанчына не будзе нявольніцай вашых капрызаў!..

Яна спынілася і загаварыла мякчэйшым тонам:

– Як гэта сумна, Бернар!.. Я так радавалася, што вас бачу… Я спадзявалася, што мне з вамі будзе добра, а вы з'явіліся і думаеце толькі аб сабе… Пакіньце мяне… Прыходзьце тады, калі цвёрда засвоіце, што на свеце не толькі вы адзін…

* * *

Усю ноч Бернар не мог заснуць і, засмучаны, думаў. Ірэн мела рацыю. Ён быў агідны. Ён не толькі падмануў і кінуў Алісу – жанчыну мілую, верную і паслухмяную, ён нават карыстаўся ёю без любві. І што ў яго за натура? Адкуль гэта прага перамагчы і валодаць? Гэта няўвага да іншых? «На свеце не толькі вы адзін», – гучала як дакор. Прыгадваючы мінулае, ён выразна ўявіў сваю цяжкую маладосць, недаступных жанчын. Было нешта ад рэваншу ў яго эгаізме, а нахабства развілося з баязлівасці. Дзе ж яны, высакародныя пачуцці?

«Высакародны… – разважаў ён, – і слова нейкае пошлае! Трэба загартоўваць волю. У каханні – хто не ўмее ўзяць верх, таго растопчуць. Але ўсё ж часам так прыемна… уступіць, быць слабейшым, шукаць сваё шчасце ў шчасці другога».

Зрэдку, раздзеленыя ўсё даўжэйшымі інтэрваламі, вярталіся ў гараж запозненыя машыны.

«Шукаць сваё шчасце ў шчасці другога? А што ж? Хіба гэта немагчыма? Хто прымушае яго быць жорсткім? Хіба кожны чалавек не мае права ў любую хвіліну перайначыць сваё жыццё? І, стаўшы іншым, хіба ён знойдзе сабе лепшага сябра, чым Ірэн? Ірэн… такая прывабная ў сваёй адзінай выходнай сукенцы, у зацыраваных панчохах, у паношаным плашчыку… Ірэн, такая прыгожая і такая бедная. І такая велікадушная ў сваёй беднасці. Колькі разоў ён бачыў, як яна дапамагала расейскім студэнтам, бяднейшым за яе, ратавала іх ад галоднай смерці. Шэсць дзён у тыдзень яна працуе ў краме, а яе ж да Рэвалюцыі выхоўвалі, як прынцэсу. І ніколі не скардзіцца… Ірэн… І ён мог таргавацца з ёю за дробязь? Адмовіць ёй у мілых забавах? Сапсаваць ёй цэлы вечар?»

З грукатам, аж задрыжалі шыбы, праімчаўся апошні аўтобус. І болей ніякі шум не парушаў начной цішыні. Бернар усё яшчэ змагаўся з бяссонніцай. Раптам душа яго азарылася ў натхненні. Ён прыняў важнае рашэнне: прысвяціць сябе шчасцю Ірэн. Ён будзе ёй лепшым сябрам, ласкавым, пакорным. Так, пакорным. Гэта думка супакоіла нервы, і ён неўзабаве заснуў.

* * *

Назаўтра раніцай ён прачнуўся ў вясёлым настроі, ускочыў і пачаў апранацца, напяваючы песню. Такога не было з ім з часоў юнацтва.

«Сёння ж вечарам пайду да Ірэн і папрашу прабачэння».

Калі ён завязваў гальштук, зазваніў тэлефон.

– Ало! – пачуўся мілагучны голас Ірэн. – Гэта вы, Бернар? Слухайце… Я не магла заснуць. Мяне грызла сумленне… Я вас учора моцна пакрыўдзіла!.. Даруйце мне… Сама не ведаю, як гэта я…

– Наадварот, гэта я, Ірэн, усю ноч даваў клятву, што перамянюся.

– Ніякіх перамен! Не рабіце глупства… Ах, Бернар, якраз за гэта і люблю я вас: за вашы капрызы, упартасць, за характар распешчанага дзіцяці. Яно так прыемна быць з чалавекам, які патрабуе ахвяр… Я хацела вам толькі сказаць, што сёння ўвесь вечар вольная і не прапаную вам нічога канкрэтнага. Зараней згаджаюся на ўсё…

Бернар паклаў слухаўку, і на душы ў яго стала маркотна.

Карычневая магія

У канцы мінулага стагоддзя, – сказаў доктар Пціклеман, – увайшло ў звычай у горадзе Пон-дэ-Лёр хадзіць вечарамі ў сад мэрыі на канцэрты муніцыпальнай філармоніі. І цяпер філармонія выступае, як калісьці, заўсёды ў нядзелю, але ў садзе пуста. У прамыслоўцаў, камерсантаў і служачых, амаль у кожнага ёсць свая аўтамашына, вялікая ці малая, і летнія вечары яны праводзяць у вёсцы. Што да рабочых, то, у большасці, кожны з іх мае свой радыёпрыёмнік і, не выходзячы з дому, можа слухаць канцэрты з Парыжа альбо з Лазаны. Толькі некаторыя старажылы засталіся вернымі даўняй традыцыі, якая ім нагадвае аб мінулых радасцях.

Колькі хлопцаў і маладых дзяўчат, гадоў сорак назад, адгулялі свае заручыны ў гэтым садзе ў алеях пад каштанамі! А тым часам іхнія бацькі, патураючы маладым, павольна крочылі метраў за трыццаць, і медныя трубы муніцыпальнага аркестра парушалі цішыню вечара гучным выкананнем папуры з «Гугенотаў», «Блакітнага Дуная» і «Латарынгскага марша». Раз у тыдзень гэта «Алея ўздыхаў» (будзем яе так называць) у сентыментальным жыцці Пон-дэ-Лёра рабілася тым жа, што ў Парыжы «Сцежка дабрадзеяў».

Ліхтароў было мала. Прыцемкі абуджалі адвагу ў баязлівых. Пах язміну шырока разліваўся ў паветры. І як было цікава, сустракаючы пары закаханых, кожны раз по-новаму назіраць іх сваркі, іх збліжэнне, і, нарэшце, гатоўнасць стаць мужам і жонкай.

Магчыма, самыя старыя жыхары Пон-дэ-Лёра яшчэ памятаюць чэрвеньскі вечар 1890 года, калі яны ўбачылі, як у садзе мэрыі нечакана з'явіўся палкоўнік Дзюрук са сваёй жонкай і дачкой у суправаджэнні статнага мулата.

Выйшаўшы ў адстаўку, палкоўнік Дзюрук прыняў кіраўніцтва справамі Прамысловага клуба, што вельмі ўзрадавала яго членаў, бо папярэдні кіраўнік быў толькі капітанам. Трэба вам сказаць, што Пон-дэ-Лёр ганарыўся сваім клубам, заснаваным пры Луі-Філіпе групай прамыслоўцаў – аматараў літаратуры і мастацтва. Там выступалі лектары з Парыжа, можна было паслухаць Брунецьера, Гастона Пары, там наладжвалі канцэрты, балі і азартныя гульні ў карты. Аднаго разу два сталыя яго члены нават ледзь не пабіліся на дуэлі, і прапанаваная палкоўнікам працэдура паядынка была ўзорам кампетэнтнасці і рамантыкі.

Пасля некалькіх месяцаў назірання самыя незгаворлівыя дамы Пон-дэ-Лёра ўзялі пад сваю апеку мадмуазэль Дзюрук, і незвычайная прыгажосць маладзенькай дзяўчыны збіла з тропу не аднаго юнака. Тады казалі, што Бланш Дзюрук, каб толькі захацела, магла б выйсці замуж за аднаго з самых багатых тамашніх суконшчыкаў, а трэба ведаць вузкую каставую сістэму, якая ў дзевятнаццатым стагоддзі пусціла карэнне ў гэтай мясцовасці, каб зразумець некаторы сацыяльны зрух, аб якім сведчылі падобныя чуткі. Аднак час ішоў, а грашовыя тузы не спяшаліся. У 1890 годзе Бланш Дзюрук споўнілася дваццаць шэсць гадоў, і, хоць яна была па-ранейшаму красуняй, спрактыкаваным дамам яе будучыня не здавалася ўжо такой бліскучай.

Дарэмна ў гэты вечар пондэлёрскія сем'і, шпацыруючы туды і сюды па «Алеі ўздыхаў», прабавалі падступіцца да Дзюрукаў і іх спадарожніка. Бланш ішла поруч з мулатам, крыху апярэдзіўшы бацькоў. Палкоўнік у пінжаку з тонкай шэрсці, з ордэнскай стужкай у пятліцы, паважна падымаў саламяны капялюш, сустракаючы тутэйшага пана, і на прывітанне «Добры вечар, паважаны палкоўнік» адказваў, не спыняючыся: «Добры вечар, пан Герпэн… Добры вечар, пан Пельто…» Найбольш здагадлівыя казалі, што палкоўнік Дзюрук, калі служыў у Афрыцы, напэўна, меў туземцаў пад сваёй камандай. Тады якраз ішла вайна з Дагамеяй. Магчыма, невядомы быў высланым важаком, а можа, нават сынам мурынскага караля? Трэба прызнаць, што постаць яго была сапраўды каралеўская, ён на цэлую галаву ўзвышаўся над іншымі і глядзеў на ўсіх смела жорсткімі вачамі. Але ўсе гэтыя меркаванні прыйшлося адкінуць, калі на другі дзень у клубе палкоўнік адрэкамендаваў свайго мулата членам камітэта:

– Панове, я дазволіў сабе прывесці сюды Геркула Дзюрука, майго дваюраднага брата.

Пры святле чалавек гэты зрабіў моцнае ўражанне. Валасы яго, плоеныя шчыпцамі, не мелі натуральнай кучаравасці і блішчалі сівізной, хоць сам ён быў яшчэ малады. Рысы твару былі прыгожыя, але шырокія ноздры надавалі абліччу празмерную ганарыстасць. Гаспадары Пон-дэ-Лёра баязліва віталіся з госцем, і карычневая лапішча да болю паціскала ім рукі. Адзін з іх (пан Рамійі, калі мне не здраджвае памяць) адвёў палкоўніка ў кут і папрасіў даць некаторыя тлумачэнні.

– Усё надзвычай проста, – пачаў палкоўнік. – Было гэта вельмі даўно. Нейкі Жан Дзюрук, дваюрадны брат майго бацькі, награшыўшы ў маладосці, адправіўся ў Судан шукаць шчасця. Ён вырошчваў бавоўну, збіраў каўчук і страшэнна разбагацеў… Мае сябры, вяртаючыся з Афрыкі, не раз пыталіся ў мяне: «Вы што, радня магнату Дзюруку?» Ад туземнай жанчыны ў Жана быў сын, гэты самы Геркул. Жан яго прызнаў і даў яму адукацыю ў французскай школе. У мінулым годзе бацька памёр, пакінуўшы свайму адзінаму сыну каласальных памераў спадчыну… Хлапчына, які стаіць перад вамі, якому няма яшчэ і сарака гадоў, мае ў сваім уладанні зямлі і лесу столькі, што там бы змясцілася некалькі французскіх дэпартаментаў… У яго самыя шырокія планы, ён лічыць, што надыдзе час, калі нашы калоніі сваёй бавоўнай змогуць пацясніць Злучаныя Штаты, а каўчуком Малайю… Але ў гэтых пытаннях, панове, вы лепшыя суддзі і знаўцы, чым я. Геркул будзе вельмі рады мець ад вас кансультацыю.

Прамыслоўцы Пон-дэ-Лёра абступілі прыгожага мулата і засыпалі яго дзелавымі пытаннямі. Ён адказваў разумна і ўпэўнена добрай французскай мовай. З гэтага вечара ў галовах некаторых удзельнікаў сустрэчы абудзіўся інтэрас да яго плантацый. Хутка ўвесь горад гаварыў толькі пра бавоўну і каўчук. Я сам, тады яшчэ зусім юны медык, успамінаю, насіў у кішэні маленькую галачку, што мне падарыў суданец, і падкідаў яе ў кватэрах маіх кліентаў, як мячык, паўтараючы: «Вось яна – будучыня». Кажуць, што натарыус Пельто падрыхтаваў статут «Нармандскага таварыства бавоўна-каўчук» і, магчыма, пан Ахіл Кеснэ згадзіўся б узначаліць адміністрацыйны савет. Але апошняя чутка не адпавядала сапраўднасці, паколькі пан Ахіл не надта давяраў справе. І ўсё ж «Таварыства бавоўна-каўчук» было заснавана, і патрэбны капітал сабраны на месцы.

Некалькі месяцаў мулат ездзіў туды і сюды паміж Парыжам і Пон-дэ-Лёрам, дарваўшыся да раскошнага жыцця, асыпаючы падарункамі гаспадынь тых дамоў, дзе яго прымалі. У кастрычніку ён купіў замак Клерысюр-Ітон, і тады ўсюды загаварылі, што ён збіраецца ажаніцца са сваёй кузінай. Грамадская думка не ўхваліла гэтага намеру. Можна не сумнявацца, што весткі, сабраныя мясцовым панствам пра Геркула Дзюрука і, асабліва, пра яго бацьку, былі добрыя. Ніхто не адмаўляў, што мулат быў вельмі багаты, а Бланш дзяўчына бедная. І ўсё ж ці досыць гэтага, каб палкоўнік згадзіўся прынесці ў ахвяру сваю дачку? У Пон-дэ-Лёры меркавалі іначай.

Але там не ведалі, што Бланш нічым не выяўляла непрыхільнасці да сваяка мулата, а яе бацькі не вельмі гналіся за чужым багаццем і не прымушалі яе. Наадварот, яна сама дамаглася, каб шлюб адбыўся па ўзаемнай згодзе і як мага хутчэй. Калі Геркул Дзюрук пасяліўся ў Клеры, кажуць, што Бланш са сваёй маці даволі доўга гасцявала там, кіравала работамі па аздабленню замка і паводзіла сябе як гаспадыня. Абурэнне было агульным, і некалькі юнакоў, закаханых у Бланш, з гневам адвярнуліся ад палкоўніка. Каб яны маглі бачыць, як аднойчы выпадкова давялося мне, з якім запалам Бланш углядалася ў цёмны твар свайго Атэла, ці, яшчэ лепш, каб яны ўбачылі захапленне дзяўчыны, калі, седзячы на беразе ракі Лёр, яна любавалася адлюстраваным у вадзе бронзавым целам свайго сапраўды цікавага сваяка, яны б астылі адразу.

* * *

Вянчанне адбылося ў капліцы Клеры. Пышнага вяселля не рабілі. Маладыя паехалі ў Судан, бо Геркул Дзюрук хацеў праверыць там свае плантацыі. Палкоўнік, якому зяць пакінуў пенсію, вызваліўся ад службы ў «Прамысловым клубе» і перабраўся на радзіму сваёй жонкі каля Арманцьера. Калі маладыя Дзюрукі вярнуліся, некалькі асоб, у тым ліку натарыус Пельто, запрасілі іх на абед.

– Ну, і як яны? – запытаў я ў натарыуса.

– На маю думку, – адказаў той, – яны кахаюць адно аднаго… І ўсё ж, на яе месцы, я не быў бы спакойны… У гэтым чалавеку, пры ўсіх яго культурных манерах, ёсць нешта дзікае.

– А пра свае справы ён расказваў? – зусім натуральна пацікавіўся я, паколькі і сам уклаў невялікую суму грошай у «Таварыства бавоўна-каўчук».

– Ну, вядома… Але ўсё куды горш, чым я меркаваў спачатку… Баюся, што праз некаторы час мы расчаруемся… Ёсць рахункі, якіх я проста не разумею.

Так да канца ніхто і не разабраўся ў дзейнасці Геркула Дзюрука. Пэўнымі з'яўляюцца тры факты: акцыянеры не атрымалі ні аднаго су прыбытку, «Таварыства», праіснаваўшы некалькі цяжкіх гадоў, збанкруцілася, сам жа Геркул застаўся пры сваім багацці. Гэтая нячыстая камбінацыя адшыла ад мулата ўсіх, хто некалі добра ставіўся да яго. Геркул і Бланш замкнуліся ў сваім замку і нікуды не выязджалі.

Гадоў праз чатыры, а можа, праз пяць пасля іх жаніцьбы, дакладна не памятаю, мяне ўпершыню запрасілі ў Клеры. Бланш Дзюрук нейк дзіўна змянілася. Гэта слаўная жанчына, што была для мяне ўвасабленнем сілы і стойкасці, страшэнна схуднела. Яна стала нервовай, яе фламандскі румянец знік, вочы ўваліліся і палінялі. Я не знаходзіў ні праяў туберкулёзу, ні слядоў іншых захворванняў. Парушэнняў арганічных функцый не назіралася, але фізічныя прычыны гэтай змены вызначыць было няцяжка. Яе муж, чалавек ненасытнай пажадлівасці і, па ўсім відаць, наравісты і люты, яе вельмі стаміў. Некалькі разоў яна была цяжарнай, але дабром гэта не канчалася.

А тут яшчэ дадаліся сардэчныя трывогі. З таго часу як Бланш пачала траціць сваю прывабнасць, ён стаў здраджваць ёй. Спачатку, калі Дзюрук лавіў сельскіх дзяўчат, Бланш прыкідвалася, што не бачыць, спадзеючыся, паправіўшы сваё здароўе, вярнуць і мужа. Потым ён пусціўся ў залёты да маладой жанчыны з Пон-дэ-Лёра Мацільды Фраман, удавы архітэктара. Я яе добра ведаў, жанчына сумленная, але Геркул Дзюрук прыставаў як смала. Бланш увесь час пыталася ў мяне пра сваю саперніцу, горка плакала і скардзілася. Я прапісваў ёй для супакаення няшкодныя бромістыя кроплі.

Так мінула яшчэ два гады.

Вечарам у студзені 1897 года з Клеры прымчаўся на веласіпедзе слуга, пазваніў у мой дом і папрасіў мяне як мага хутчэй з'явіцца ў замак. «Пані вельмі дрэнна», – паведаміў ён. Як я ні пытаўся, ён мне нічога не растлумачыў, сказаў, што сам не ведае, што яго разбудзіў пан, загадаў мяне адшукаць, і толькі. Я прыехаў у брычцы і знайшоў маю кліентку распасцёртай на ложку. Яе сэрца не білася. Бланш сканала гадзіны дзве назад. Ніякіх сімптомаў, больш-менш сур'ёзных, што я назіраў у яе дагэтуль, я не мог прыгадаць, каб вытлумачыць раптоўную смерць такой маладой жанчыны, і, натуральна, без асаблівага давер'я пачаў распытваць яе мужа, спакой і вытрымка якога мяне вельмі ўразілі:

– Скажыце, нарэшце, што тут здарылася?

– Я сам не разумею, доктар… Вечарам Бланш, як звычайна, зайшла ў туалетны пакой. Перад сном яна заўсёды доўга прычэсваецца… Яна не вярталася, але я спачатку не прыдаў гэтаму значэння. І толькі праз гадзіну, занепакоіўшыся, паклікаў яе. Адказу не было, і я ўвайшоў… Яна сядзела непрытомная, з распушчанымі валасамі… Побач на падлозе валяўся грэбень… Каб не спінка крэсла, яна б упала таксама.

– Вы кажаце «непрытомная»? Значыць, тады яна яшчэ не была мёртвая?

– Напэўна, была, бо да свядомасці яна так і не прыходзіла. Але тады я не здагадваўся. Я перанёс яе ў нашу спальню. Яна не паварушылася.

– Скажыце, апошнімі днямі ёй зрабілася горш?

– Не, доктар… Наадварот, учора за абедам яна была нават весялейшая.

– Як вы думаеце, былі ў яе карыстанні яды, наркотыкі? Магла яна прыняць што-небудзь такое?

– Ні ў якім разе, доктар… Толькі з майго дазволу. Я ўважна агледзеў спальню і туалетны пакой і не знайшоў ні флакона, ні цюбіка, ніякага прадмета, які выклікаў бы падазрэнне. Лякарствы, што захоўваліся ў белай шафцы, былі ўсе прапісаны мною. Я абследаваў цела. Ні драпіны, ні сіняка… Ніякіх пашкоджанняў. І я прыняў рашэнне.

– Пан Дзюрук, – сказаў я з горыччу. – Гэта вельмі сумна, але я не магу без экспертызы выдаць вам пасведчанне… Зрабіўшы так, я меў бы сур'ёзныя непрыемнасці ад органаў цывільнага нагляду. Прыйдзецца труп анатаміраваць з удзелам доктара-крыміналіста.

– Так, так, гэта неабходна, – адказаў ён. – Я сам хачу ўсё высветліць.

Анатаміраванне дало адмоўныя вынікі. Сэрца жанчыны не было кранута. Не знойдзена слядоў ні закупоркі сасудаў, ні разліцця крыві. Ніякіх доказаў натуральнай смерці. З другога боку, ніякіх слядоў атруты ў вантробах, ніякіх раненняў, а значыцца, ніякіх падстаў, каб прызнаць гвалтоўную смерць.

Вывад экспертаў быў аднагалосны: прычына смерці – параліч сэрца, што магло задаволіць закон, але не ўмяшчалася ў розум.

Пахаванне было ўрачыстым. З Арманцьера прыехаў палкоўнік, пастарэлы, згорблены, прыбіты горам. Да зяця ён аднёсся прыхільна, і яго прысутнасць прымусіла жыхароў Пон-дэ-Лёра быць ветлівымі з Геркулам Дзюрукам.

* * *

Ніхто б не паверыў, што пасля такой драмы мадам Фраман выйдзе замуж за Дзюрука. Я нават спадзяваўся, што яна наогул перастане з ім сустракацца, бо сам быў моцна закаханы ў Мацільду Фраман. Нельга сказаць, што яна была прыгожая. У яе абліччы было нешта схематычнае. Нос і падбародак стваралі як бы два падобныя трыкутнікі, нарысаваныя вельмі ж бо правільна, затое насмешлівыя вочы і рыжыя валасы падкрэслівалі белізну твару, ад якога веяла цяплом і душэўнай мяккасцю. Зусім юная ўдава архітэктара Фрамана (будаўніка завода ў Кеснэ), яна са свайго дома зрабіла рай для халасцякоў і асабліва для тых, хто, як я, любіў музыку. Убачыўшы, што яна не парвала сваёй дружбы з мулатам, я паспрабаваў без канкрэтнага абвінавачвання, паколькі ў мяне не было належных фактаў, пераканаць яе. Усміхнуўшыся, яна сказала:

– З гэтага нічога не будзе, дарагі доктар… Розум мне сведчыць, што вы гаворыце слушна, але…

– Але што? Вас зачаравалі?

– Ваша праўда, доктар… Тут нейкая магія.

Праз год пасля смерці Бланш яна стала, нягледзячы на бурныя пратэсты ўсіх яе сяброў, другой уладаркай замка Клеры. Пон-дэ-Лёр асудзіў яе рашэнне. Новую сям'ю Дзюрукаў грамадства не прызнала, і мы страцілі цудоўную гаспадыню дома. Мулат, які затаіў злосць за маю да яго варожасць, забараніў жонцы карыстацца маімі медыцынскімі паслугамі. Я перастаў з'яўляцца да іх. Ад слуг мы ведалі, што жывуць яны як быццам шчасліва. Муж і жонка час ад часу разам прыязджалі ў Парыж. Дзюрук арганізаваў каля сябе невялічкую фабрыку харчовых кансерваў і гэтым займаўся. Праз некалькі месяцаў пра іх забылі.

У 1901 годзе, разгарнуўшы «Руанскую газету», я прачытаў пад назвай «Супадзенне ці злачынства» заметку аб смерці беднай Мацільды. Акалічнасці на дзіва нагадвалі тое, што я сам засведчыў калісьці. Лекар, выкліканы ўночы (гэта быў мой калега Фурэ), знайшоў нябожчыцу, як і я, распасцёртай на ложку, з распушчанымі валасамі. Ніякіх слядоў гвалту: ні пабояў, ні сімптомаў атручвання. І хоць я меў зуб на гэтага Фурэ (калега мой не вызначаўся сумленнасцю), аднак наладзіў з ім сувязь, і мы разам адправіліся ў Эўро да пракурора рэспублікі, каб скіраваць яго ўвагу на незвычайнае падабенства смерці дзвюх жанчын. Ён цалкам з намі згадзіўся, даручыў анатаміраваць труп аднаму з лепшых судовых экспертаў, які знарок прыехаў з Парыжа, і загадаў трымаць Дзюрука пад наглядам да высвятлення справы.

Выгляд у мулата быў журботны, але ён ані не трывожыўся.

Другое анатаміраванне, гэтак жа як і першае, было адмоўным.

– Ніколі ў маёй практыцы, – сказаў нам спецыяліст, – я не сустракаў больш цёмнага факта… Мыш'як? Не… Алкалоіды? Не…

– Ёсць яды, што не пакідаюць слядоў.

– Так… Вядома… Але ж трэба даказаць, што іх меў пры сабе абвінавачаны… Купіць іх цяжка… Асабліва яму… Кожны аптэкар, хто яго бачыў, адразу б успомніў… Яго партрэт і прыкметы мы паслалі ва ўсе навакольныя аптэкі і нават у Парыж. Ні ў адну з іх ён не заходзіў, калі не лічыць звычайных пакупак.

– А ці не мог ён прывезці з Афрыкі туземных ядаў?

– Магчыма… Але ўсе гатункі іхніх ядаў пакідаюць выразны след… А я паўтараю вам, ніводзін з унутраных органаў не быў пашкоджаны.

– А ці нельга дапусціць, што гэты Дзюрук мае здольнасць схіляць свае ахвяры да небывалых форм самазнішчэння? Я, здаецца, недзе чытаў пра туземцаў, што некаторыя з іх паміраюць, прымусіўшы сэрца спыніцца намаганнем волі… Гэтаму цяжка даць веры, але, як кажа Гамлет, «ёсць болей з'яў пад небам…»

– Усё магчыма, дарагі калега, але патрэбны доказы і яшчэ раз доказы… А калі іх няма, злачынца трэба адпусціць.

– Злачынца?.. Вы лічыце яго вінаватым?

– Ні хвіліны не сумняваюся… Няма і не можа быць выпадковага супадзення дзвюх аднолькавых таямнічых смярцей… Ва ўсякім разе матэматычная дапушчальнасць такога супадзення настолькі малая, што яе можна прыраўняць да нуля.

– А хіба вашы вывады не з'яўляюцца дастатковым доказам?

– Для вас і для мяне – так… Магчыма… Але я не ўяўляю, каб суд прысяжных мог абвінаваціць на падставе адных праўдападобных меркаванняў… Не, калі следства не дасць нічога больш грунтоўнага, прыйдзецца гэтага Дзюрука апраўдаць…

Так яно і было. Дзюрук вярнуўся ў замак Клеры, але ўсе яго служачыя паразбягаліся. Я думаў, што пасля такой агульнай няславы, ён куды-небудзь выедзе. Нічога падобнага! Ён упёрся ў сваё. Парк здзічэў. Ліпавыя альтанкі без догляду разрасліся так, што засланілі дом.

Мінула некалькі гадоў. І вось аднойчы Пон-дэ-Лёр з абурэннем даведаўся, што Дзюрук у Парыжы ажаніўся трэці раз і ў замку Клеры з'явілася новая гаспадыня. Гэта гісторыя пачала ўжо нагадваць прыгоды Сіняй Барады, і сёй-той з нашага кола прадказваў з цвёрдай упэўненасцю блізкую смерць неасцярожнай жанчыны.

Хто яна? Адкуль? Дзе ён яе падхапіў? Гэтага так і не ўдалося высветліць. Маладзенькая дзяўчына. Звалі яе Далорэс дэ Кеведа, але, нягледзячы на сваё імя, яна была францужанка, ва ўсякім разе па-французску гаварыла без акцэнту. І хоць я пазнаёміўся з ёю значна пазней, у пару яе сталасці, але скажу, што мне рэдка даводзілася бачыць жанчыну зграбнейшую. Чысценькі правільны твар, гладкія чорныя валасы, высокія круглыя бровы, выгляд уладарны і спакойны. Гэты Дзюрук, хоць і вялікі нягоднік, але ўмеў разбірацца ў жаночым харастве.

Пра сумеснае жыццё Дзюрука з жонкай ад трэцяга шлюбу нічога не магу расказаць. Паміж Клеры і Пон-дэ-Лёрам усякая сувязь парвалася. Ніхто туды не ездзіў і адтуль не прыязджаў. З 1902 да 1907 года над гэтым глухім кутком вісела заслона маўчання і варожасці. І вось, у кастрычніку 1907 года, разыграўся апошні акт гэтай дзіўнай драмы.

– Памерла Далорэс? – не выцерпела Элен дэ Тыянж.

– Не, мадам… Дзюрук быў знойдзены мёртвым у сваёй спальні. Я не абмовіўся: Геркул Дзюрук, а не яго жонка… Дзюрук, прасцёрты на кіліме перад ложкам, ужо не дыхаў, калі мой юны калега Герон быў выкліканы ў Клеры для неадкладнай дапамогі. За выключэннем таго, што гэта быў труп мужчыны, усе іншыя акалічнасці амаль супадалі з папярэднімі двума здарэннямі. Смерць здаровага чалавека. Ніякіх яўных прычын. Магчымы віноўнік двух злачынстваў на гэты раз сам стаў ахвярай.

Пракуратура Эўро для фармальнасці ўчыніла следства, якое, зразумела, нічога новага не дало.

– Зрэшты, – сказаў мне з прыкрасцю пракурор, – калі яна яго забіла, то так яму і трэба. Тут была, мабыць, законная самаабарона… Я яе доўга дапытваў… Яна магла б успомніць шмат жудасных фактаў, але тайны так і не выдала.

* * *

Трэцяя мадам Дзюрук атрымала ў спадчыну ўсю маёмасць свайго мужа, усе яго мільёны. Пражыўшы гадоў колькі адна, яна потым выйшла замуж за маркіза дэ Буаньі і пераехала ў Буаньі, што ў дэпартаменце Кроз… Замак, у якім жылі тры жонкі мулата, ахутаны ліхою славай, пуставаў, яго ніхто не хацеў купляць. Летась я пабываў там. Плюшч і дзікі вінаград аплялі яго сцены і вокны. Галіны ліп разбілі каляровыя вітражы капліцы. Дарожкі зараслі травой і зліліся з навакольным лугам. Гэта быў, можна сказаць, замак Спячай Прыгажуні ў зачараваным лесе…

– Але вы, мадам, нарадзіліся ў Пон-дэ-Лёры, – звярнуўся доктар да Элен дэ Тыянж, – і, напэўна, добра ведаеце замак Клеры-сюр-Ітон?

– Ды так, бачыла ў дзяцінстве ў гушчары дрэў, – прамовіла з усмешкай Элен. – Праклятая мясціна! Мы, дзеці, баяліся туды хадзіць… сама не ведаю чаму.

– Дазвольце вас запытаць, доктар, – пацікавіўся раманіст Бертран Шміт, – у чым тут сакрэт? Як вы самі тлумачыце гэтыя дзіўныя факты? Вы ж не верыце ў супадзенне?

– Вядома, не веру… Упэўнены, што тут былі тры забойствы… Але цікава, якім спосабам гэта зроблена? Я думаю, што ёсць нейкі туземны сакрэт, прывезены Дзюрукам з Афрыкі, падобны на смяротны ўкол тарэадора, які канцом сваёй шпагі дасягае сэрца праз нервовы цэнтр… Вы, можа, чыталі ў Фабра апісанне такіх насякомых, што колюць джалам у цэнтральны нерв ахвяру, пазбаўленую абароннага шчытка, і паралізуюць яе?.. У касцявым мозгу чалавека ёсць нервы і пункты, што кіруюць дыханнем… Як да іх дабрацца? Мабыць, іголкай?.. Але тут, безумоўна, патрэбен выключны спрыт, глыбокае веданне анатоміі. У некаторых першабытных плямён можа быць веданне інстынктыўнае, як і ў насякомых… Паспрабуй разбярыся!..

– Але ж іголка пакідае сляды?

– Не адразу іх пазнаеш, калі іголка вельмі тонкая. І хто іх тады асабліва шукаў?.. Вас не ўразіла тая акалічнасць, што абедзве жонкі Дзюрука прычэсваліся перад смерцю? Тут міжвольна напрошваецца вывад, што ён сам узяўся прычасаць іх нанач і выкарыстаў момант, калі яны, седзячы да яго спіной, прыгнулі галаву.

– Магчыма, але ж і ён памёр.

– Старэючы, яшчэ больш закаханы ў Далорэс, ён мог забыцца і адкрыць ёй свой сакрэт. Ведаючы спосаб і баючыся, што ён калі-небудзь яе заб'е, альбо ўзненавідзеўшы мужа фізічна, яна яго нарэшце прыкончыла.

– Гісторыя выключная, але паверыць можна, – сказаў Бертран Шміт.

Памаўчаўшы, ён запытаў:

– Ну, а як сябе адчувае маркіз дэ Буаньі?

– Жыве і сёння ў добрым здароўі, – паведаміў доктар.