Текст книги "Dekameron"

Covanni Bokkaçço
Dekameron

Principe Galeotto deyilən Dekameron adlı kitab başlanır.

Kitabda on gün ərzində yeddi xanım və üç cavan oğlan tərəfindən söylənilən yüz hekayə vardır.

MÜQƏDDİMƏ

Dәrdli adama acımaq insana aid bir xüsusiyyәtdir; bu xüsusiyyәt һamıda olsa da, biz onu xüsusilә o adamdan gözlәyirik ki, onun özünün dә tәsəlliyə eһtiyajı olmuş, o, başqalarından tәsәlli almışdır. Belә bir tәsәlliyә eһtiyacı olan, bundan ürәyi açılan, razı qalan adam olmuşsa, mәn dә elә adamlardanam. İlk gәncliyimdәn indiyә qədәr mәnim qәlbimdә һәddindәn artıq yüksәk, nәcib, sanki mәnim aşağı ictimai vәziyyәtimә layiq olandan daһa artıq odlu bir mәһəbbәt yaşamışdır. Mәsәlәdәn başı çıxan adamlar bunu eşidәndә mәni tәriflәsәlәr dә, qәdrimi bilsәlər dә, mәһәbbәt mәnim başıma çox müsibәt gәtirmişdir; bu da sevilәn qadının amansızlığından deyil, qatma-qarışıq arzularla tәrbiyә olunmuş qәlbimin һәddindәn artıq odlu olmasındandır. Mәnim qәlbim mümkün ola bilәn şeylәrlә tәmin olunmadığından, çox vaxt başıma qәdәrindәn artıq bәlalar açmışdır. Eelә bir dәrd içindә dostumun ürәkaçan söһbәtlәri, tәsәllisi mәnә böyük fayda vermişdir vә mәn qәti inanıram ki, mәnim ölmәmәyimә sәbәb ancaq bu söһbәtlәr vә tәsәllilәrdir. Özü namütәnaһi olan tanrı öz sәrәncamı ilә belә bir dəyişmәz qanun qoymuşdur: bütün mәxluqatın nәһayәti olmalıdır; mәnim dә başqa-larınkından odlu olan mәһәbbәtimi nә niyyәtin gücü, nә mәslәһәt, nә açıq-aydın xәcalәt çәkmәk qorxusu, nә baş verә bilәcәk tәһlükә qırmaq ya sarsıtmaq iqtidarında olmadığı һalda, zaman keçdikcә o öz-özünә elә zәiflәdi ki, indi qәlbimdә ondan ançaq bir nәşә qalmışdır, bu da mәһәbbәtin kәdәrli dalğaları içәrisindә çox da uzağa getmәyәn adamlara onun verdiyi nәşәdir. Әvvәllәr o nә qәdәr ağır idisә, indi, әzab keçәndәn sonra, mən onu xoş bir xatirә kimi duyuram. Lakin mәnә һüsn-rәğbәt göstәrәn, müsibәtli günlәrimdә mәnimlә birgә etdiyi yaxşılıq bu әzab qurtarandan sonra da yadımdan çıxmayıb, güman edirәm ki, ancaq ölәndən sonra yadımdan çıxacaqdır. Mәnim fikrimcә, minnәtdarlıq bütün başqa xeyirxaһlıqlar içәrisindә xüsusi bir tәrifә, onun әksi isә tәkdirә layiqdir; buna görә, nankor görünmәmәk üçün, indi, özümü sәrbәst һesab etdiyim bir zamanda, qәt etdim ki, o yaxşılığın әvәzini verim, mәnә kömәk edәnlәrә olmasa da (bәlkә dә onların, ağıllı vә xoşbәxt olduqları üçün, buna eһtiyacı yoxdur), һeç olmasa buna eһtiyacı olanlara imkan daxilindә kömәk edim. Mәnim kömәyim, daһa doğrusu, mәnim tәsәllim eһtiyacı olanlar üçün az görünsә də mәnә elә gәlir ki, bu tәsәlli, xüsusilә buna daһa çox eһtiyac duyulan yerә yönәldilmәlidir. Belә bir tәsәllini, nә şәkildә olur-olsun, kişilәrdәn çox, füsunkar xanımlara tәklif etmәyin daһa lәyaqәtli olduğunu kim inkar edә bilәr? Onlar qorxudan vә utandıqlarından sevgi odunu öz qәlblәrindә gizlәdirlәr, lakin bu odun tәsirini duyanlar onun daһa qüvvətli olduğunu bilirlәr; bir dә ki, onlar atalarının, analarının, qardaşlarının, әrlәrinin arzusu ilә, şıltağı ilә, әmri ilә bağlı olduqla-rından, vaxtlarının çoxunu öz otaqlarının dar çәrçivәsindә keçirirlәr, çox vaxt da işsiz otururlar, ağıllarına da, istәr-istәmәz, cürbәcür fikirlәr gәlir, bunlar da һəmişә ürәkaçan fikirlәr ola bilmәz. Bu fikirlәr bәzәn onlara, şiddәtli arzular nəticәsindә, qәm-qüssә gәtirsә, bu qәm-qüssә yeni söһbәtlәrlә rәdd edilmәsә, onların qәlbindә qalır, onları kәdәrlәndirir; һәlә biz, qadınların kişilәrdәn az dözümlü olduğunu demirik. Sevәn kişilәr belә olmurlar, onlar bu һalı yüngül keçirirlәr. Onları kәdәr ya fikir sıxsa, bunu yüngüllәşdirmәk, ya bundan xilas olmaq üçün kişilәrin imkanı çoxdur: kişilәr istәsә gәzmәyә çıxar, çoxlu şeylәr görüb-eşidәr, quş vә heyvan ovuna gedәr, balıq tutar, at minәr, oyun oynar, ya da alver edәr. Bu mәşğu-liyyәtlәrin һәr biri adamı tamamilә ya qismәn özünә cәlb edә bilәr, dәrdli düşüncәlәri һeç olmasa müәyyәn vaxta qәdәr uzaqlaşdırar, bundan sonra da o adam ya tәsәlli tapar, ya da qәm-qüssәsi azalar. Buna görә mәn, kücü az olanlara kömәk etmәkdə fәlәyin xәsislik göstәrdiyini, biz bunu zәif qadınlarda gördük, – nәzәrә alıb, onun bu әdalәtsizliyini bir az düzәltmәk fikri ilә, sevәn qadınların (başqaları iynә ilә, iy ilә, cәһrә ilә kifayәtlәnirlәr) kömәyinә çatmaq, onları әylәndirmәk üçün on gün içәrisindә yeddi xanımla üç cavan oğlanın mәclisindә, keçmişdә baş verәn fәlakәtli taun xәstәliyi günlәrindә söylәnilәn yüz һekayәni, ya bizim dediyimiz kimi, tәmsili, ibrәtli һekayәni vә әһvalatı, һәm dә xanımların öz keflәri üçün oxuduğu bir neçә nәğmәni sevәnlәrә tәqdim edirәm. Bu һekayәlәrdә һәm indi, һәm dә qәdim zamanlarda baş verәn mәzәli vә kәdәrli sevgi macәralarına, başqa qәribә һadisәlәrә rast gәlmәk olar. Xanımlar bu һekayәlәri oxuyarkәn, onlarda nәql edilәn һadisә-lәrdәn hәm zövq, һәm dә faydalı mәslәһәtlәr alarlar, çünki onlar nәdәn çәkinmәyi vә nәyә meyl etmәyi başa düşәrlәr. Elә güman edirәm ki, bunların hәr ikisi onların ürәk sıxıntısını azalda bilәr. Әgәr allaһın kömәyi ilә belә olsa, qoy onlar eşq allaһına tәşәkkür etsinlәr, çünki o mәni öz buxovlarından azad edәrәk, xanımların zövqünә xidmәt etmәyimә imkan verdi.

BİRİNCİ GÜN

Dekameronun birinci günü başlanır; müəllif bu adamların nə məqsədlə bir yerə yığışıb söhbət etdiklərini söylədikdən sonra onlar, Pampineyanın başçılığı altında, nə danışacaqlarını bu gün müzakirə edirlər

Əziz xanımlar, mən hər dəfə sizin təbiətcə çox rəhmli olduğunuzu düşünəndə bu qərara gəlirəm ki, bu əsərin müqəddiməsi sizə ağır və iztirablı görünəcəkdir, çünki onun qismətinə düşən – keçmişdə baş verən, görənləri, eşidənləri kədərləndirən taun xəstəliyinin müsibətli xatirələridir. Mən bununla sizi əsəri oxumaqdan çəkindirmək istəmirəm, elə zənn etməyin ki, sonralar da siz iniltilər, göz yaşı içərisindən keçib gedəcəksiniz. Bu dəhşətli başlanğıc sizin üçün, səyyahların qarşısına çıxan sıldırım dağ kimi olacaqdır; dağın dalında füsunkar, gözəl bir tala vardır; dağa çıxmaq, dağdan enmək nə qədər çətin olsa, tala da onların bir o qədər xoşuna gələcəkdir. İfrat şadlığın ardınca kədər gəldiyi kimi, müsibət də sevincin gəlməsi ilə qurtarır, qısa qəmginlikdən (qısa deyirəm, çünki o az sözdə ifadə olunmuşdur) sonra həzz və nəşə başlanır, bunu mən sizə əvvəlcədən vəd etmişdim, belə bir müqəddimədən sonra, əgər xəbərdarlıq etmə-səydim, bunun ola biləcəyini heç kəs gözləməzdi. Düzünü deyim ki, sizi sıldırım cığırlar deyil, başqa yol ilə arzu etdiyim məqsədə layi-qincə gətirib çıxara bilsəydim, məmnuniyyətlə belə də edərdim; lakin o xatirələrə toxunmamaq, sonra oxuyacağınız hadisələrin niyə baş verdiyini, bunun səbəblərini izah etməmək mümkün deyildir, ancaq belə bir izahatdan sonra, sanki zərurət qarşısında qalaraq, yazmağa başlayıram.

Bəli, deməliyəm ki, allah oğlunun insan şəklini aldığı o fəzilətli gündən 1348 il keçəndən sonra, İtaliya şəhərlərinin ən qəşəngi olan şanlı Florensiyaya dəhşətli taun xəstəliyi düşdü. Ulduzların təsiri nəticəsindənmi, ya bizim günahlarımıza görə allahın öz bəndələrinə ədalətli qəzəbi tutduğundanmı, – bundan bir neçə il əvvəl bu xəstəlik şərq əyalətlərində baş vermişdi, o əyalətləri hədsiz-hesabsız adamdan məhrum etdikdən sonra, dayanmadan bir yerdən başqa yerə hərəkət etmiş, dəhşətli halda yayılaraq, gəlib qərbə də çatmışdır. Nə insanla-rın hikmətli tədbirləri, nə ehtiyat üçün görülən sərəncamlar onun qabağını ala bilməmişdir. Bunun üçün xüsusi olaraq təyin edilən adamlar şəhəri zir-zibildən, çirkabdan təmizləmiş, xəstələrin bir yerdən başqa yerə aparılması qadağan edilmiş, insanların səhhətini qorumaq üçün təlimatlar nəşr edilmişdi. Mömin adamların düzəltdiyi dini mərasimlərin və ya başqa yollarla bir neçə dəfə təkrar etdikləri duaların da köməyi olmadı. Təxminən həmin il yaz girəndə xəstəlik dəhşətli və əcaib bir şəkildə öz acınacaqlı təsirini göstərməyə başladı. Şərqdə belə idi ki, burundan qan açılmaq o adamın mütləq öləcəyini göstərirdi. Burada xəstəlik başlananda kişinin və qadının qasığında, ya qoltuğunun altında şiş əmələ gəlirdi; şiş artaraq, – bəzilərində bir az böyük, bəzilərində bir az kiçik olsa da, – alma ya yumurtadan böyük olmurdu; camaat ona gavoccioli (taun şişi) deyirdi. Az vaxtda bu ölüm şişi bədənin başqa yerlərində də görünürdü; sonra xəstəliyin əlaməti dəyişir, bədəndə qara, qara-qırmızı ləgələr əmələ gəlirdi; belə ləgələr çoxlarının qolunda, ombasında, bədəninin başqa yerində nəzərə çarpırdı; bunlar bəzilərində iri və az, bəzilərində xırda və çox olurdu. Şiş də, ləgələr də başlanğıc dövründə, sonra da adamın tez-liklə öləcəyini göstərirdi. Bu xəstəliyə qarşı nə həkimlərin məsləhəti, nə dərmanlar kömək edə bilir, nə də onların bir faydası olurdu, xəstəliyin xüsusiyyətimi belə idi, ya həkimlərmi nadandı (çünki oxumuş həkimlərdən başqa, tibb elmindən xəbəri olmayan, özünü həkim adlandıran çoxlu kişi və qadın meydana gəlmişdi), hər nədənsə, xəstəliyin səbəbi aydın olmadı, buna görə də lazımi dərman tapılmadı: xəstəliyə tutulanlardan çox az adam sağalırdı, qalanları söylədiyimiz nişanələr görünəndən iki gün sonra, bəziləri bir az tez, bəziləri də bir az gec ölürdü; çoxusu nə titrədirdi, nə də onlarda başqa bir əlamət nəzərə çarpırdı. Taun daha çox ona görə yayılırdı ki, sağlam, adamlar xəstələrlə ünsiyyət etdikdə – quru ya yağlı bir şeyi oda yaxın tutduqda alışan kimi, – xəstəlik də onlara keçirdi. Müsi-bətin dəhşəti daha çox burasında idi ki, xəstəlik sağlam adamlara ancaq söhbətlə, ya ünsiyyətlə keçməklə ölümün artmasına səbəb olmurdu; xəstənin toxunduğu ya istifadə etdiyi paltarına, ya başqa şeylərinə sağlam bir adam toxunsaydı, xəstəlik ona da yoluxurdu. Mən bir şey söyləyəcəyəm, bu çox qəribə görünəcəkdir: onu bir çoxları kimi mən də gözümlə görməsəydim, hətta mötəbər bir adamdan eşitsəydim belə o barədə bir şey yazmazdım. Ona heç inanmazdım da. Taunun yoluxması elə idi ki, bu, ancaq adamdan adama keçmirdi; çox vaxt belə şeylər də görmüşdülər; bu xəstəliyə tutulan, ya ondan elən adamın əşyasına insan cinsindən olmayan başqa canlılar toxunduqda, onlar da xəstələnir, az vaxtda ölürdülər. Bunu mən, yuxarıda dediyim kimi, öz gözümlə görüb yəqin etdim: taundan ölən bir yoxsulun cır-cındırı küçəyə atılmışdı; iki donuz təsadüfən ora gəldi, bu cır-cındırı, öz adətlərincə, əvvəl burunları ilə eşələməyə, sonra dişləri ilə didməyə, ağızlarına alıb silkələməyə başladılar; az sonra, zəhərli bir şey yemiş kimi, başları bir az gicəldi, elə oradaca o məşum cır-cındırın üstünə yıxılıb öldülər.

Belə və buna oxşar, bundan da dəhşətli hadisələr sağ qalanlarda qorxu və fantaziya əmələ gətirmişdi, Onlar amansız bir məqsədə doğru meyl edirdilər; xəstələrə yaxın durmurdular, onlarla ünsiyyət etmirdilər, əşyalarına toxunmurdular, bununla da xəstəlikdən qorunacaqlarını zənn edirdilər. Bəziləri elə güman edirdi ki, mötədil bir həyat keçirmək, israfçılıqdan çəkinmək bu fəlakətlə mübarizədə adama çox kömək edir; onlar dəstə-dəstə yığışaraq, xəstə olmayan evlərdə gizlənir, qapıları bağlayaraq, başqalarından kənarda yaşa-yırdılar, bu, onların özü üçün daha əlverişli idi. Onlar çox qənaətlə gözəl yeməklər ye-yir, çox qənaətlə də yaxşı şərab içirdilər, israfçılığa yol vermirdilər, heç kəsi özləri ilə danışmağa qoymur-dular, kənardan xəbər tutmaq, ölənlər ya xəstələnənlər haqqında heç bir şey bilmək istəmirdilər, vaxtlarını mümkün qədər musiqi ilə, zövq almaqla keçirirdilər. Bəziləri də tamam başqa fikirdə idi; onlar deyirdilər ki, çox içmək, çoxlu kef çəkmək, nəğmə oxuya-oxuya, zarafatlaşa-zarafatlaşa gəzmək, baş verən hər şeyi lağa qoyub gülmək bu xəstəliyin ən yaxşı dərmanıdır. Dediklərini də bacar-dıqları qədər yerinə yetirirdilər, gecə-gündüz bir meyxanadan başqasına gedir, hədsiz-hesabsız şərab içirdilər; eşitsəydilər ki, bir evdə onların zövqünə, kefinə uyğun şey var, çox vaxt içki məclis-lərini belə evlərdə keçirərdilər. Bunu etmək onlar üçün asan idi, çünki hamı özünü, həm do əmlakını başlı-başına buraxmışdı, sanki onlar daha yaşamayacaqdılar; buna görə də evlərin çoxu hamının malı olmuşdu, kənar bir adam bu evə girsəydi, ondan ev sahibi kimi istifadə edərdi heyvani meylli bu adamlar xəstələrə mümkün qədər yaxın durmurdular. Şəhərimizin bu acınacaqlı, müsibətli vaxtında həm din qanunları, həm də insanların qoyduğu qanunlar hörmətdən və nüfuzdan düşmüşdü, yox olmuşdu, çünki bu qanunlara xidmət edən, onları yerinə yetirən adamlar, başqaları kimi, ya ölmüşdülər, ya xəstə idilər, ya da onların elə az xidmətçisi qalmışdı ki, onlar öz vəzifələrini yerinə yetirə bilmirdilər; buna görə də kimin ağlına nə gəlirdisə, onu da edirdi.

Çoxları yuxarıda dediyim kimi hərəkət etmirdilər, orta bir yol tuturdular: nə birincilər kimi yeməklərini məhdudlaşdırır, nə də ikincilər kimi içkidə və başqa şeylərdə hüduddan kənara çıxırdılar, bu şeylərdən qaydasınca, ehtiyaclarına görə istifadə edirdilər, evlərə girib qapıları bağlamırdılar; bəziləri əlində çiçək, bəziləri xoş qoxulu ot, bəziləri də ətirli şey tutub gə-zirdilər, beyinlərini belə gözəl qoxularla təravətləndirməyi faydalı hesab edirdilər, çünki hava meyitlərin, xəstələrin, dərmanların qoxusundan zəhərlənmişdi, həm də üfunətli görünürdü. Bəziləri də daha amansız hərəkət edirdilər, deyirdilər ki, bu yoluxucu xəstəliyin qabağından qaçmaqdan yaxşı əlac yoxdur, Bəlkə də onlar daha düzgün düşünürdülər. Bir çox kişi və qadın bu fikrə əsaslanaraq, heç bir şeyin qeydinə qalmayaraq, öz şəhərini, evini, yurdunu, qohum-əqrəbasını, əmlakını atıb şəhərin kənarına, özgəsinin, ya da özünün mülkünə getdi, sanki o yerlərdə bu günahkar adamlara allahın qəzəbi tutmayacaqdı, onlar taundan xilas olacaqdı, allah öz qəzəbini şəhər divarları içərisində qalanların üzərinə yağdıracaqdı; onlar elə güman edirdilər ki, şəhərdə heç kəs sağ qalmayacaq, hamı məhv olub gedəcək…

Müxtəlif fikirlərə düşən bu adamların hamısı ölmürdü, sağ da qalmırdı: hər dəstədən hər yerdə çoxlu adam xəstələnirdi; onlar nə qədər ki xəstələnməmişdilər, öz vəziyyətləri ilə sağlam adamlara nümunə kimi görünürdülər, lakin xəstələnəndə hamı onlardan uzaqlaşırdı. hələ bunu demirik ki, bir şəhərli o biri şəhərliyə yaxın durmurdu, qonşu qonşunun qeydinə qalmırdı, qohumlar nadir halda bir-birinin yanına gedirdi, ya heç getmirdi, ya da uzaqdan-uzağa görüşürdü. Fəlakət kişilərin və qadınların qəlbində elə dəhşət əmələ gətirmişdi ki, qardaş qardaşı, əmi qardaş oğlunu, bacı qardaşı, çox vaxt da arvad ərini atırdı; ağlasığmayan şeylər də olurdu; ata-ana öz uşaqlarına dəyməyə getmirdi, onların dərdinə qalmırdı, sanki bu uşaqlar onlarınkı deyildi. Xəstələnən kişilərə və qadınlara, – bunların da sayı-hesabı yox idi, – ancaq dostları rəhm edib kömək göstərirdi (beləsi də çox az idi); ya da onlara, böyük maaşla cəlb edilmiş, öz xeyirlərini güdən xidmətçilər baxırdı; belələri də get-gedə azalırdı. Bu xidmətçilər xəstəyə baxmağa vərdiş etməmiş kobud adamlardı, özləri də ancaq onu bacarırdılar ki, tələb olunan şeyi xəstəyə ver-sinlər, bir də ki, xəstə ölürkən yanında olsunlar. Onlar bu xidməti yerinə yetirərkən çox vaxt maaşları ilə bərabər, həyatdan da məhrum olurdular. Xəstələrə qonşuları, qohum-əqrəbası, dostları yaxın durmadığından, xidmətçilər də az olduğundan, bu vaxta qədər heç görünməmiş bir adət əmələ gəlmişdi: əsli-nəcabəti olan gözəl xanımlar xəstələnəndə kişilərin qulluğundan çəkinmirdilər, belə qadınlar, xəstəliyin tələbinə görə, bədənlərinin hər yerini ancaq qadınların qarşısında açmaq mümkün olduğu halda, heç utanmadan, bu cavan ya qoca kişilərin qabağında da açırdılar, xəstəlikdən sağalan bu xanımlarda sonralar ismətin az olması da bəlkə bundandı. Bir çoxları da kömək görmədiyi üçün ölürdü, onlara baxan olsaydı, bəlkə də sağ qalardılar. Bu şeylərin nəticəsində, həm də xəstələrə kifayət qədər baxılmadığından, yoluxmanın şiddətindən şəhərdə gecə-gündüz ölənlərin sayı elə çox olurdu ki, bunu heç görmək deyil, elə bircə eşitmək adamı dəhşətə salırdı. Buna görə, sağ qalan şəhər camaatı arasında, sanki məcburiyyət üzündən, əvvəlki adətlərin ziddinə olaraq, bəzi adətlər meydana gəldi. Əvvəllər belə bir adət vardı, bunu indi də görürük: ölən adamın evinə onun qadın qohum-ları, qonşu qadınlar yığışar, mərhuma daha yaxın olan qadınlarla bərabər ağlardılar. Bir tərəfdən də mərhumun evinə onun kişi qohumları, kişi qonşuları, şəhər camaatı və ölən adamın vəziyyətinə görə, rühanilər gələrdi. Yaşıdları onun cənazəsini çiyinlərinə alıb, dəfn məra-simi ilə, dua oxuya-oxuya, şamla mərhumun sağlığında seçdiyi kilsəyə aparardılar. Taun artanda bu şeylərin hamısı, ya çoxusu unuduldu, bunun yerinə yeni qaydalar gəldi. İndi adam keçinəndə çoxlu qadın yığışmırdı, çox vaxt da adam şahidsiz ölürdü. Çox az adam üçün qohum-əqrəbası ürəkdən yanırdı, dərdli-dərdli göz yaşı tökürdü. Bunun əvəzində gülüş zarafat və ümumi şənlik rəvac tapmışdı: bunu sağlam qadınlar çox gözəl mənimsəmişdi; onların çoxu, qadınlara xas olan mərhəmət hissindən uzaqlaşmışdı. Çox az olurdu ki, cənazəni on-on iki qonşu kilsəyə qədər ötürürdü; bunlar da mötəbər və hörmətli vətəndaşlar deyil, qara camaatdan olan, özlərini bekkin adlandıran, göstərdikləri xidmət üçün muzd alan qəbirqazanlar nəsli idi; onlar cənazə götürüləndə gələr, əllərində bir neçə şam ya da şamsız, dörd-beş rühaninin müşaynəti ilə, cəna-zəni tələsə-tələsə, ölən adamın əvvəlcədən seçdiyi kil-sə deyil, çox vaxt yaxınlıqda olan başqa bir kilsəyə aparar, elə həmin bekkinlərin köməyi ilə rast gəldikləri boş qəbrə qoyardılar, rühanilər də özlərini çox uzun, ya təntənəli ölü duası oxumaqla narahat etməzdilər. Qara camaat, bəlkə də orta təbəqənin çox hissəsi daha acınacaqlı vəziy-yətdə idi: ümid ya yoxsulluq çox vaxt onları öz evlərini, qonşularını atıb getməyə qoymurdu; onlar hər gün minlərlə xəstələnirdi, onlara nə baxan, nə də kömək eləyən vardı, elə öz yerlərində ölüb qalırdılar, götürən də olmurdu. Çoxları da küçələrdə gündüz ya gecə ölürdülər. Bəziləri evdə ölsə də, bunu qonşular ancaq çürüyən bədənlərin üfunətindən bilirdilər. Hər yer bu cur ölənlərlə dolu idi. Qonşular ölənlərə acıdıqları kimi, xəstəliyin də yoluxmasından qorxaraq, çox vaxt belə hərəkət edirdilər: onlar ya özləri, ya da hambal tapa bilsələr, hambalların köməyi ilə, meyitləri evdən dartıb çıxarır, qapının qabağına qoyurdular, xüsusilə səhər çağı kim küçədən keçsəydi, hədsiz-hesabsız meyit görərdi. Sonra adamlar təsgörə tapmağa çalışardılar. Bəzən təsgörə çatışmadığından, meyitləri taxta üstünə qoyardı-lar. Çox vaxt bir təsgörədə iki-üç meyit aparardılar. Bəzən bir təsgörəyə ər ilə arvadı, iki-üç qardaşı, ata ilə oğlu qoyar-dılar. Bəzən də elə olurdu ki, iki keşiş, əlində xaç, bir cənazənin qabağında gedəndə, təsgörəçilər iki-üç təsgörəni də daldan gətirər, birinci təsgörəyə qo-şulardılar, bu qayda ilə bir meyiti dəfn etmək fikrində olan keşişlər altı, ya səkkiz, bəzən daha çox meyit basdırar-dılar. Bu zamana göz yaşı tökən, nə şam yandıran, nə də onları müşayiət edən olardı. İş o yerə çatmışdı ki, ölən keçilər haqqında nə qədər düşünürdülərsə, ölən adamlar haqqında da o qədər fikir çəkirdilər. Təcrübə aydın göstərdi ki, nadir halda baş verən xırda itkilər adi vəziyyətdə, hətta ağıllı şəxslərə səbr etməyi öyrədə bilmirsə, böyük müsibətlər dayaz adamları da düşüncəli və laqeyd edir. Yuxarıda dediyimiz kimi, hər gün, hər saat kilsələrə aparılan bu qədər meyit üçün təqdis edilmiş torpaq çatışmadığından, xüsusilə hər kəsin öz ölüsü üçün yer ayırması daha mümkün olmadığından, kilsə yanındakı qəbiristanlıqlar tamam dolduğundan, böyük çuxurlar qazıılır, gətirilən yüzlərlə meyiti, gəmiyə mal yığan kimi, ora yan-yana, üst-üstə qoyurdular, üstünə də, çuxurun qırağına qədər, azca torpaq tökürdülər.

Şəhərdə baş verən bəlanın daha artıq təfsilatına varmadan deməliyəm ki, bu müsibətli zaman bu şəhər üçün ağır olduğu halda, ətraf əyalətə də heç bir şeydə aman vermədi. Qəsrlər hesaba alınmasa (onlar da kiçik şəhərdir), ayrı-ayrı malikanələrdə, çöldə yazıq, zavallı kənd-lilər həkimsiz-davasız, ailələri ilə, gecə-gündüz yollarda, əkin yerlərində, evlərdə insan kimi deyil, heyvan kimi ölürdülər. Heç kəs onların qeydinə qalmırdı. Nəticədə onların da, şəhər camaatı kimi, əxlaqı pözuldu, onlar da daha mal-dövlətlərinin, işlərinin dərdinə qalmadılar; sanki onlar hər gün ölümü gözlədikləri üçün çalışırdılar ki, əllərində olan mal-qaradan, torpaqdan öz əməkləri ilə özlərinə heç bir şey hazırlamasınlar, əldə etdiklərini də hər vasitə ilə məhv etsin-lər. Buna görə də qapılardan qovulan eşşək, qoyun, keçi, toyuq, hətta insana ən sədaqətli heyvan olan it də zəmilərdə başlı-başına dola-şırdı. Zəmilər başlı-başına buraxılmışdı; taxıl yığılmamışdı, heç biçilməmişdi də heyvanlardan çoxunun sanki dərrakəsi vardı; onlar bütün günü doyunca otladıqdan sonra, axşam, qarınları tox, çobansız-naxırsız öz yiyələrinin evinə qayıdırdılar.

Şəhər ətrafındakı əyaləti buraxıb yenə də Florensiyaya qayıtsaq, bundan artıq nə demək olar? Tanrının amansızlığından, ya bəlkə də insanların daşqəlbli olmasından, – qismən taun xəstəliyinin şiddətin-dən, qismən də sağlam adamları bürüyən qorxudan, xəstələrə pis baxıldığından, onların ehtiyacı təmin olunmadığından, – güman edilir ki, Florensiya şəhərinin divarları içərisində mart ilə iyul arasında yüz minə qədər adam ölmüşdür, lakin bu müsibətdən əvvəl, yəqin ki, şəhərdə bu qədər adam yaşadığı heç təsəvvür edilmirdi. Vaxtilə ağalarla, xanımlarla, nökər-naiblə, qul-qaravaşla dolu olan o böyük saraylar, gözəl imarətlər, möhtəşəm binalar tamam boşaldı, içində bircə qulluqçu da qalmadı! Nə qədər adlı-sanlı nəsillər, zəngin miraslar, şanlı mülklər varissiz qaldı! Nə qədər sağlam kişilər, gözəl qadınlar, qəşəng cavanlar səhər öz ailələri ilə, yoldaşları, dostları ilə nahar edər, ertəsi gün də axirət dünyasında əcdadı ilə şam edərdi – bunlar elə adamlardı ki, Halen, Hippokrat, Eskulap onları ən sağlam adam hesab edərdi.

Bu müsibətdən belə uzun-uzadı bəhs etməkdən mən özüm əzab çəkirəm, buna, görə də bu barədə danışılası başqa şeyləri buraxıb, ayrı mətləbə keçirəm. Belə bir vəziyyətdə bizim şəhərimiz tamamilə boşalmaq– dərəcəsinə çatmışdı; bir gün (bunu sonra mən sədaqətli bir adamdan eşitdim), çərşənbə axşamı, səhərçağı, böyük hörmətə layiq olan Santa Mariya Novella məbədində, o vaxtkı müsibətə görə qara paltar geymiş yeddi xanım, allaha ibadət etdikdən sonra, bir yerə yığışdı, onlar bir-biri ilə ya dost, ya qonşu, ya da qohum idilər, heç birinin də yaşı on səkkizdən az deyildi; hamısı da əsli-nəcabəti olan dərrakəli, xoşxasiyyət, təmkinli, mehriban, gözəl xanımlardı. Mən onları öz adı ilə adlandırardım, lakin əlimdə kifayət qədər əsas olduğundan, bunu etmədim: mən istəmirəm ki, onlar, söylədiyi, ya qulaq asdığı hekayə üçün sonralar utanıb xəcalət çəksinlər, çünki icazə, verilən zövq-səfanın hüdud dairəsi indi o vaxta görə çox kiçikdir. Onda, göstərdiyimiz səbəblərə görə, zövq-səfa məsələsi ancaq o yaşlı qadınlar üçün deyil, daha yetkin qadınlar üçün çox sərbəst idi. Həm də mən istəmirəm ki, adamları həmişə yaxşı həyat keçirməsi üstündə məzəmmət edən pa-xıllar nalayiq danışıqları ilə abırlı qadınların təmiz adını ləkələsinlər. Sonralar onların nələr dediyini başa düşmək, sözlərini bir-birinə qarışdırmamaq üçün hər birinə ad vermək fikrindəyəm, bu ad tamamilə, ya qismən onların xasiyyətinə uyğun olacaqdır. Onlardan birincisinə, yaşca o birilərdən böyük olana – Pampineya, ikincisinə – Fyammetta, üçüncüsünə – Filomena, dördüncüsünə – Yemşşya, beşincisinə – Lauretta, altıncısına – Neifild, yeddincisinə – Yeliza deyəcəyik; sonuncuya Yeliza deməyimizin də bir səbəbi vardır. Onlar müəyyən bir məqsədlə deyil, təsadüfi olaraq kilsənin bir tərəfinə yığışıb, halaylama oturdular, bir neçə dəfə ah çəkdikdən sonra «ya ilahi» duasını ötürüb, hal-hazırda cəmiyyəti maraqlandıran müxtəlif məsələlərdən danışmağa başladılar. Bir qədərdən sonra Pampineya dedi:

– Mənim əziz xanımlarım, yəqin siz də mənim kimi, dəfələrlə eşitmisiniz ki, adamın öz hüququndan ləyaqətlə istifadə etməsi heç kəsə zərər yetirmir. Öz həyatını saxlamaq, qorumaq, mühafizə etmək – dünyaya gələn hər adamın təbii haqqıdır, bu elə həqiqətdir ki, bəzən adam öz həyatını qorumaq üçün təqsiri olmayan başqa bir adamı da öldürmüşdür. Bütün insanların rifahı üçün can yandıran qanunlar buna yol verirsə, onda hamıya, xüsusilə bizə layiq deyilmi ki, heç kəsə zərər yetirmədən ,öz həyatımızı qorumaq üçün əlverişli tədbirlər görək? Mən bizim bu gün səhərki hərəkətimizi, həm də bu günlərdə tutduğunuz işləri düşünəndə, nə barədə və necə söhbət etdi-yimizi fikirləşəndə yəqin edirəm, siz də mənim kimi yəqin edirsiniz ki, bizim hər birimiz özünə bir şey olacağından qorxur. Məni təəccübləndirən bu deyil; məni təəccübləndirən odur ki, biz bir qadın kimi tez mütəəssir olduğumuz halda, qorxduğumuz şeyə qarşı heç bir əks-tədbir axtarmırıq. Mənə elə gəlir ki, biz burada elə bil bir şey üçün yaşayırıq: sanki biz qəbiristanlığa nə qədər meyit aparıldığının şahidi olmaq, ya sayı heç dərəcəsinə enən buradakı rahiblərin müəyyən edilən vaxtda dua oxuyub-oxumadıqlarını eşitmək, öz paltarımızla bura gələn adamlara müsibətimizin keyfiyyətini və kəmiyyətini sübut etmək istəyirik və ya bunu etməyə borcluyuq. Biz buradan çıxanda, meyitlərin və xəstələrin necə aparıldığını, vaxtilə tutduqları pis iş üstündə ictimai qanunlar hakimiyyəti tərəfindən sürgün edilən adamların indi şəhərdə qəzəblə vurnuxduğunu görürük, onlar sanki qanunu ələ salmaq istəyirlər, çünki bu qanunları yerinə yetirən adamların öldüyünü, ya xəstələndiyini bilirlər; görürük ki, şəhərin bekkin deyilən, bizim qanımızı içən tör-töküntü hər yerdə miniklə, ya piyada avara-avara dolaşaraq, bizim əzabımızı artırır, oxuduğu həyasızcasına nəğmələrlə bizi bu müsibət içində məzəmmət edir. Biz ayrı bir şey deyil, ancaq bu sözləri: eşidirik: filankəslər öldülər, filankəslər də ölürlər; biz hər yerdə, – o yerdə ki, adam qalmışdır, – şikayətli ağlayış səsi eşidirik. Evə qayıdanda (bilmirəm sizinlə də belə bir şey olurmu) böyük bir ailədən öz qulluqçumdan başqa ayrı bir adam görmədikdə, bədənim tir-tir əsir, başımın tükləri biz-biz durur, hara getsəm, harada dayansam, onların xəyalı mənim tanıdığım simada deyil, məni vahiməyə salan qorxunc bir şəkildə gözümə görünür; onların nə üçün belə şəklə düşdüyü də məlum deyil. Buna görə mən burada da, başqa yerdə də, evdə də özümü pis hiss edirəm, xüsusilə mənə elə gəlir ki, burada bizdən başqa, bizim kimi, damarlarında qan axan, hazır sığınacaq yeri olan heç kəs qalmamışdır. Mən tez-tez adamlar haqqında (əgər hələ də adam qalıbsa) belə şeylər eşidirdim: onlar abırla abırsızlıq arasında olan fərqə əhəmiyyət verməyərək, ancaq öz ehtiraslarını əsas tutaraq, təklikdə ya cəmiyyət içində gecə-gündüz o şeyləri edirlər ki, bu, onlara daha çox ləzzət verir. Həm də, ancaq sərbəst adamlar deyil, monastırda yaşayanlar da bu fikrə gəlmişlər ki, başqalarının etdiyini onlar da edə bilər, ,bu, onlara da layiqdir, buna görə itaət etmək andını pözaraq, cismani kefə qurşanmışlar, pözğun və əxlaqsız olmuşlar, ümid edirlər ki, bu yol ilə canlarını ölümdən qurtara bilərlər. Əgər vəziyyət belə isə (belə olduğu da göz qabağındadır), onda biz burada nə edirik? Nə gözləyirik? Nəyin arzusundayıq? Niyə biz, şəhərin başqa adamlarına görə, canımıza belə etinasızlıq və laqeydlik göstəririk. Biz özümüzü daha qiymətsizmi hesab edirik, ya da bizim canımız bədənimizə başqalarının canından daha möhkəm zəncirlə bağlanmışdır, bizə zərər yetirə bilən şeylərdən özümüzü qorumağa bizim ehtiyacımız yoxdur? Biz yanılırıq, öz-özümüzü aldadırıq: əgər belə düşünürüksə, bu bizim ağılsız olduğumuzu göstərmirmi? Bunu sübut etmək üçün, o amansız yoluxucu xəstəliyin nə qədər və neçə cavan oğlanlar, qadınlar "apardığını yada salmaq kifayətdir. Biz qorxaqlıq ya qayğısızlıq üzündən düşə biləcəyimiz vəziyyətdən, əgər istəsək, müxtəlif yollarla uzaqlaşa bilərik, buna görə də mən bir şey düşünürəm və bunu yaxşı tədbir hesab edirəm (bilmirəm siz mənim fikrimə şərik olacaqsınızmı): gəlin biz, ölümdən də pis hallardan uzaqlaşmaq üçün necə varıqsa, elə də şəhəri buraxıb, abırla şəhər ətrafındakı malikanələrə gedək, – bizim hər birimizin çoxlu malikanəmiz vardır. Orada heç bir hərəkətlə ağıl dairəsindən kənara çıxmayıb mümkün edə biləcəyimiz əyləncəyə, kefə və şənliyə başlayaq, bunu bizdən əvvəl etmişlər, indi də bir çoxları edirlər. Orada quşlar nəğmə oxuyur, yaşıl dərələr və tənələr, dəniz kimi dalğalanan zəmilər, min cür ağac görünür, səma orada daha aydındır, onun bizə qəzəbi tutsa da, əbədi gözəlliyini bizdən gizlətmir, bunlar bizim şəhərin çılpaq divarlarından çox-çox gözəl-dir. Hava o yerlərdə daha sərindir, belə bir zamanda həyat üçün lazım olan şeylər orada boldur, pis şeylər azdır. Orada kəndlilər şəhər camaatı kimi ölsələr də, xoşa gəlməyən təsirlər az olur, ona görə az olur ki, evlər də, camaat da şəhərdəkinə nisbətən azdır. Bir də ki, biz, əgər yanılmıramsa, heç kəsi atıb getmirik, əksinə, biz özümüzü doğrudan da tərk edilmiş hesab edə bilərik, çünki qohum əqrəba-mızdan ölənlər olmuş, qalanları da ölümdən qorxaraq, bizi fəlakət içində qoyub getmişlər, elə bil ki, biz onlara yadıq. Bu qayda ilə, biz buradan getsək, heç kəs bizi məzəmmət edə bilməz, getməsək, başımıza pis işlər gələ bilər, müsibətə düşərik, bəlkə də lap ölərik. Buna görə siz bu fikri düzgün hesab etsəniz, güman edirəm ki, biz yaxşı və ləyaqətli bir iş tutarıq: qulluqçularımızı çağırarıq, onlara buyruq verərik ki, lazımi şeyləri götürüb, bizim ardımızca gəlsinlər. Şəhərdən gedərik, vaxtımızı bir gün bir yerdə, o biri gün başqa yerdə keçirərik, vaxta görə könlümüz istəyən kimi əylənərik, kef çəkərik; tanrının bu müsibətə necə əncam çəkəcəyini görənə kimi (ölüm bundan tez üstümüzü almasa), bu qayda ilə yaşayarıq. Yaddan çıxarmayın ki, bizim buradan abırla çıxıb getməyimiz, bir çoxlarının burada qalıb nalayiq şəkildə vaxt keçirməsindən çox yaxşıdır.

O biri xanımlar Pampineyanı dinlədikdən sonra onun məsləhətini bəyəndilər, həm də dediklərinə qüvvət vermək üçün necə gedəcəkləri haqqında öz aralarında danışmağa başladılar, elə bil ki, buradan çıxan kimi yola düşəcəkdilər. Lakin çox düşüncəli bir qadın olan Filomena dedi: – Pampineyanın söylədiyi çox yaxşı sözdür, ancaq siz çox tələsirsiniz, belə tələsmək olmaz. Unutmayın ki, biz qadın xeylağıyıq, aramızda elə bir qadın yoxdur ki, o, qadınların ancaq öz ağlı ilə yaşamasının, kişilərin nəzarəti olmadan öz işlərini yoluna qoymasının nə demək olduğunu bilməsin. Biz qadınlar dalaşqanıq, qorxağıq, hər şeyə şübhə edirik; buna görə də mən çox qorxuram ki, özümüzə başqa bir rəhbər götürməsək, bizim bu cəmiyyətimiz çox tez dağılar; bu da bizim şərəfimizə böyük xələl gətirər. Buna görə, işə başlamazdan əvvəl yaxşı fikirləşmək lazımdır.– Yeliza dedi ki, doğrudur, kişi qadının başçısıdır, kişilərin rəhbərliyi olmadan bizim, başladığımız işlər çox az halda yaxşı nəticə verir. Biz axı belə kişini haradan tapaq? Hamımız bilirik ki, bizim qohum-əqrəbanın çoxu ölmüşdür, sağ qalanlar da dəstə-dəstə yığışıb başqa yerlərə qaçırlar, onların harada olduğunu da bilmirik; onlar da bizim qaçdığımız şeydən qaçırlar. Kənar adamı dəvət etmək yaxşı olmaz, buna görə, əgər işimizin yaxşı getməsini istəyiriksə, elə bir yol tapmalıyıq ki, sonra şənlik və dinclik axtardıgımız yerdə biabır olub xəcalət çəkməyək.