Текст книги "Қор одам"

– Iso payg‘ambar! – debdi u va uning nomini takrorlab turib xunuk bolasi – baqani o‘pibdi. O‘sha zahoti baqaning to‘ni egnidan tushibdi, qarshisida hamma vaqtdagidek go‘zal, lekin o‘ta ma’sum, ko‘zlaridan mehrigiyo yog‘ilib turgan Xelga namoyon bo‘libdi! Xelga og‘ir sinov kunlarida asrandi qiziga ko‘rsatgan mehr-oqibatlari uchun, ko‘nglida ezgu tuyg‘ular va fikrlar uyg‘otgani, Isoning nomini aytgani uchun minnatdorlik izhor qilganday ayolning qo‘llarini o‘pibdi. Xelga ham Isoning nomini takrorlabdi, to‘satdan u osmonga oqqush bo‘lib ko‘tarilibdi: oq qanoti yozilib, ovozi hammayoqni tutibdi, osmonga bir gala qush ko‘tarilganday bo‘libdi.

Xuddi shu payt vikingning xotini uyg‘onib ketibdi. Chindan ham hovlidan qushlarning qanot qoqqani eshitilibdi. U laylaklarning uchib ketish payti kelganini, bu shovqin o‘shalarniki ekanini payqabdi. Laylaklarga bir nazar tashlab xayrlashgisi kelibdi. O‘rnidan qo‘zg‘alib, darchani ochib yuboribdi. Qasrning qo‘shimcha binolari tomidagi yuzlarcha laylaklarga ko‘zi tushibdi. Baland daraxtlar ustida esa boshqa laylaklar ham gala-gala bo‘lib uchishayotganmish; tutingan onasini qo‘rqitgan go‘zal Xelga hamisha o‘tadigan deraza ro‘parasidagi quduq chetida ma’no to‘la ko‘zlarini unga tikib ikkita oqqush qo‘nib turganmish. O‘zida chuqur taassurot qoldirgan hozirgi tushini o‘ngida ko‘rayotganday bo‘libdi. U oqqush qiyofasidagi Xelgani, xristianni xotirlabdi, sevinchdan yuragi qinidan chiqayozibdi.

Oqqushlar qanot qoqishibdi, unga ta’zim qilganday bo‘yinlarini egishibdi, ayol esa bunga javoban ularga qo‘lini uzatibdi, yosh to‘la ko‘zi bilan o‘ychan kulimsirabdi.

Laylaklar qanotlarini shovqin bilan qoqib, tumshuqlarini qaqirlatib janubga uchish uchun osmonga ko‘tarilishibdi.

– Anovi oqqushlarni kutib o‘tirmaymiz! – debdi laylakning xotini. – Biz bilan birga uchishadigan ekan, imillashmasin! Loyxo‘raklar to‘planguncha bu yerda kutib o‘tirolmaymiz! Qizilto‘shlar yoki boshqa qushlarning uchishiga qaraganda bizning oila bo‘lib uchishimiz yarashadigan ish: ularning erlari o‘z holiga, xotinlari o‘z holiga uchishadi! Bu katta beadabgarchilik! Oqqushlarchi, ularning uchishi ham uchish bo‘ldimi?

– Hamma o‘z bilganicha uchadi! – debdi laylak xotiniga. – Oqqushlar qiyshiq chiziq bo‘ylab, turnalar uch burchak bo‘lib, loyxo‘raklar ilon izi bo‘lib uchishadi!

– Iltimos, hozir ilonlarni esga solma! – debdi xotini. – Bolalarimizning ishtahasi ochilib ketadi, bu yerda ularni nima bilan boqamiz?

* * *

– Eshitib yurganim baland tog‘lar ana-ku! – debdi oqqush qiyofasida uchib ketayotgan Xelga.

– Yo‘q, bular tog‘ emas, ostimizda qora bulutlar suzib yuribdi! – deb e’tiroz bildiribdi onasi.

– Anavi yuksaklikdagi oq bulutlar-chi? – so‘rabdi qizi.

– Ular hamisha qor bilan qoplanib yotadigan tog‘lar! – javob qaytaribdi onasi. Ular Alp tog‘laridan oshib o‘tib, O‘rtayer dengizi tomon uchishda davom etishibdi.

* * *

– Afrika! Misr! – sevinganidan qichqirib yuboribdi Nil sohilining qizi yuqoridan o‘z yurtining sarg‘ish egri-bugri sohil chizig‘ini ko‘rib.

Laylaklar ham sohilni ko‘rishib, uchishni tezlatishibdi.

– Mana, Nil balchig‘i hamda sirg‘anchiq baqalarning ham hidi kelib qoldi! – debdi laylakning xotini bolalariga: – Voybo‘y, qornim tatalab ketyapti! Ularning qanchalik mazali bo‘lishini o‘zlaring yeb bilasizlar: iblis, marabu hamda turnalarni ko‘rasizlar. Ular ham bizning toifamizdan, biroq bizchalik chiroyli emas. Lekin judayam kerilishadi! Ayniqsa, iblislarning tumshug‘i osmonda, ularni misrliklar taltaytirib qo‘yishgan; ular iblislarning ichiga xushbo‘y o‘t-o‘lanlarni tiqib mo‘miyo qilishadi. Mening ichimga tirik baqalar tiqishsa jon xudo derdim! Buning mazaligini o‘zingiz ham bilasiz! O‘lib muzeyga tushgandan ko‘ra, tirik va to‘q yurgan afzal! Mening fikrim shunaqa, bu juda to‘g‘ri fikr!

– Mana, laylaklar ham kelibdi! – deyishibdi. Nil sohilidagi qasr egalari. Usti ochiq xonada yumshoq o‘rinda, qoplon terisiga burkanib podsho yotganmish. U hali ham na tirikka, na o‘likka o‘xsharmish, shimolning teran botqog‘ida o‘sgan shifobaxsh nilufar gulni orziqib kutayotganmish. Qarindosh-urug‘lari va xizmatkorlari uni qurshab olishganmish.

To‘satdan bemor yotgan xonaga laylaklar bilan birga kelgan ikkita chiroyli oqqush uchib kiribdi. Ular egnilaridagi oqqush kiyimlarini yechib tashlashibdi, yerda turganlar bir-birlariga nihoyatda o‘xshash ikki go‘zalni ko‘rishibdi. Ular asta-sekin rangida qoni qolmagan, eti suyagiga yopishib ketgan cholga yaqinlashishibdi, uzun sochlarini orqaga tashlashibdi. Xelga bobosiga engashibdi, o‘sha zahotiyoq cholning yuziga qizil yuguribdi, ko‘zlari charaqlab ketibdi, qotib qolgan tanasida hayot jo‘sh ura boshlabdi. Chol o‘rnidan yashargan, sog‘lom, tetik bo‘lib turibdi! Qizi va nabirasi uzoq davom etgan uyqudan so‘ng ertalabki salom-alik qilganday, uning qo‘lini ushlashibdi.

Saroyda boshlangan shodiyonani aytmaysizmi? Laylaklarning uyalarida ham xursandchilik bo‘libdi, chunki yeganlari oldida, yemaganlari ketida bo‘lib, baqalar ham nihoyatda serob ekan-da. Olimlar shoshapisha har ikkala malika hamda o‘zi bilan butun mamlakatga, podsho xonadoniga baxt-u saodat keltirgan shifobaxsh gul tarixini yozishibdi. Laylaklar esa bu haqda o‘z bolalariga hikoya qilib berishibdi, ammo buni o‘z bilganlaricha, qorinlari baqaga liq to‘lishi bilanoq aytib berishibdi, aks holda ularning boshqa mashg‘ulotlari chiqib qolar ekan-da.

– Sen ham bir narsalik bo‘lib qolasan! – deb shivirlabdi urg‘ochi laylak eriga.

– Menga nima kerak? – debdi laylak. – Arzirli nima ham qilgandim! Hech nima!

– Boshqalardan ko‘ra ortiq ish qilding! Sensiz bolalarimiz ham, malikalar ham Misr yuzini umrbod ko‘rishmasdi. Cholni ham darddan xalos etisholmasdi. Bu xizmating, albatta, taqdirlanadi! Ehtimol, senga doktorlik unvonini berishsa kerak, bundan keyin tug‘iladigan bolalarimiz ham, ularning bolalari ham xuddi ana shunday unvon egasi bo‘lishadi! Menimcha, sen hozir ham Misr doktorisan!

Olimlar va donishmandlar bo‘lsa butun voqealar bo‘ylab qizil ip bo‘lib o‘tgan asosiy fikrni rivojlantirishda davom etishibdi, uni turlicha talqin qila boshlashibdi. «Hayotning asosi – muhabbat» – bu ularning asosiy fikri bo‘lib, buni: «Misr malikasi quyosh nuriday botqoqlik mamlakatiga kirdi hamda ularning uchrashuvidan gul bunyodga keldi», deb talqin qilishibdi.

– Ularning nutqlarini gapirib bera olmayman! – debdi olimlarning gaplariga quloq solib turgan hamda shu gaplar mazmunini uyasida so‘zlab berishi lozim bo‘lgan laylak. – Ular shunaqayam uzoq hamda shunday oqilona gaplar aytishdiki, ularga o‘sha zahoti unvonlar berildi, mukofotlar topshirildi: hatto shoh oshpazi ham orden oldi – ehtimol, u pishirgan suyuq oshi uchun taqdirlangandir!

– Senga nima berishdi? – deb so‘rabdi urg‘ochi laylak. – Eng muhim narsani ular unutmasliklari kerak edi, bu yerda eng asosiy shaxs – sensan! Olimlar valdirashdan nariga o‘ta olganlari yo‘q! Ammo sening navbating ham kelsa kerak!

Yarim kechadan keyin saroydagilar shirin uyquga ketishganda, u yerdagi uylardan birida faqat bitta tirik jon uxlamabdi. Garchi u uya yonida bir oyoqlab turgan, lekin qo‘riqchilikda mudrayotgan bo‘lsa-da, u laylak emas, Xelga ekan. U ayvonga chiqib, shimolda yurgan paytlarida ancha katta va yorqinroq bo‘lib tuyulgan yulduzlar bilan bezangan tiniq, musaffo osmonga nazar tashlabdi. Lekin bular o‘sha yulduzlarning o‘zginasi ekan! Xelga viking xotinining ma’sum ko‘zlarini va ana shu ko‘zlardan baqa-qizi ustiga to‘kilgan ko‘zyoshlarini eslabdi. Endi bo‘lsa u Nil sohilidagi yulduzli osmonni aniq zavq bilan tomosha qilayotir, muattar bahor havosidan to‘yib-to‘yib nafas olayotir. Bu budparastning hayvon holida jirkanch, kishi qo‘l tekkizish u yoqda tursin, qarashga ham hazar qiladigan, odam qiyofasida esa hayvontabiat bo‘lgan bu ayanchli mavjudotga qanday mehribonchiliklar ko‘rsatganini, uni zo‘r muhabbat bilan sevganini o‘ylabdi! Xelga charaqlab turgan yulduzlarga boqarkan, o‘ldirilgan xristianning peshanasidan ular o‘rmon va botqoqlar ustidan uchib o‘tayotganda taralgan nurni xotirlabdi. U xristianning orqasiga mingashib ketayotganda eshitgan tovush va so‘zlari quloqlari ostida qayta jaranglaganday bo‘libdi. O‘shanda u qizga muhabbatning tuganmas manbai, butun inson zotini o‘z og‘ushiga olgan ulug‘ muhabbat haqida gapirgan ekan!

Ha, unga ko‘p narsalar nasib qilibdi, murod-maqsadiga erishibdi! Xelga kecha-yu kunduz o‘ziga nasib etgan baxt haqida o‘ylabdi, ajoyib yo‘llar bilan uni eng oliy shodonlik va farog‘at sari olib borayotgan o‘z hayoti haqida mulohaza yurgizibdi, shu ikki narsa hech xayolidan ketmabdi. Bir hadya keltirgan kishiga, bir sovg‘aga qaragan boladek bu mavzularga tez-tez qaytaveribdi. U butun vujudi bilan chinakam baxti, kelgusida uni qarshi oladigan va kutayotgan istiqboli haqidagi o‘ylarga berilib ketibdi, ammo bu baxtni unga kim berganini butunlay unutib yuboribdi. Uning qonida yoshlik g‘ayrat-jasorati jo‘sh uribdi, quvonchdan ko‘zlari o‘tday chaqnab ketibdi. Saroyda ko‘tarilgan katta shovqin-suron qizning xayolini bo‘libdi. U o‘sha shovqin kelgan tomonga qarasa, ikkita bahaybat, kuchli tuyaqush oyoqlarini qo‘liga olib saroy hovlisida chopib yuribdi. Xelga bunday vazmin, bahaybat, beso‘naqay qushlarni umrida birinchi ko‘rishi ekan, shu vajdan ularning qanotlari to‘mtoq bo‘lib ko‘rinibdi. Qushlar go‘yo birov xafa qilganday, zo‘r hayajon va hadik bilan yugurib yurishgan ekan. Xelga buning sababini so‘rab, birinchi marotaba tuyaqushlar haqidagi Misr afsonasini eshitibdi.

Qadim zamonlarda tuyaqushlar o‘z chiroyi bilan dovrug‘ taratishgan ekan: ularning qanotlari uzun va baquvvat bo‘lgan ekan. Kunlarning birida kechki payt boshqa ulkan o‘rmon qushlari tuyaqushga: «Og‘ayni, ertaga, xudo xohlasa, daryoga suv ichgani boramiz!» – deyishibdi. Tuyaqush bo‘lsa: «Xohlasam uchib boraveraman!» – deb javob qaytaribdi. Sahar paytida qushlar uchib ketibdi. Ular tobora yuqoriga ko‘tarilaverishibdi, parvardigorning ko‘zi – quyoshga yaqinlashib qolishibdi. Tuyaqush bo‘lsa hammaning oldida yolg‘iz o‘zi kerilganicha yorug‘lik manbaiga tomon o‘z qudratiga ortiq bino qo‘yib, uchib boraveribdi; u «Xudo xohlasa» demay, nuqul «xohlasam» der ekan. Bundan g‘azablangan qasos farishtasi laqqa cho‘g‘ quyosh yuzidan yupqa pardani pastga tortibdi – o‘sha zahotiyoq tuyaqushning qanoti olov tekkanday kuyib tushibdi, u behol adoyi tamom bo‘lib, yerga qulabdi. O‘shandan beri u, hamda uning avlod-ajdodi ortiq osmonga ko‘tarila olmabdi! Ular hozir ham biror narsadan qo‘rqishsa, jon talvasasida yugurishaverar ekan, yugurishganda ham tor doiradan chiqishmas ekan, bu narsa insonlar uchun saboq bo‘lishi kerak.

Xelga boshini g‘amgin quyi solibdi, yo dahshatdan, yo oydin kechada oppoq devorga tushib turgan aksini ko‘rib bema’ni xursandchilikdan xarsillab yugurayotgan tuyaqushlarga qarabdi, unda jiddiy bir kayfiyat paydo bo‘libdi. Ha, unga baxt to‘la umr nasib bo‘ldi, lekin oldinda uni nimalar kutyapti? «Xudo xohlasa» eng oliy baxt!

* * *

Erta bahorda, laylaklar shimolga uchishi oldidan Xelga tilla uzuk olib, unga o‘z nomini yozibdi, o‘ziga tanish laylakni huzuriga chaqiribdi. U kelganda uzukni laylakning bo‘yniga taqib qo‘yibdi, uni asrandi qizning sog‘-salomatligi, baxtiyor onasini hamisha eslab yurganining nishonasi sifatida vikingning xotiniga yetkazishni iltimos qilibdi.

«Buni ko‘tarib borish ancha qiyin! – o‘ylabdi laylak. – Ammo oltin hamda kishi sha’nini yerga urmaslik kerak! Olib borsam, «Laylak baxt keltiradi!» – deb aytishadi shimoldagilar».

– Sen oltin olib boryapsan, men esa tuxum! – debdi xotini. – Lekin sen uni faqat bir marta olib borasan, men esa har yili tuxum qo‘yaman! Taqdirlanish nimaligini ikkovimiz ham bilmaymiz! Shunisi alam qiladi!

– Ongimizning o‘zi ham yetarli, xotinjon! – debdi laylak.

– Biroq, buni bo‘yningga osib ololmaysan-ku! – javob qilibdi moda laylak. – Senga ozuqa ham, hamroh shamol ham yordam berolmaydi!

Shunday qilib ular uchib ketishibdi.

Tamarind chakalakzorlarida sayrab yurgan jajjigina bulbul ham shimol tomonga uchishga hozirlanibdi, ilgarigi Xelga Yovuz botqoqlik yaqinida uning sayrashlarini ko‘p eshitgan ekan. U bulbulga ham topshiriq beribdi. Xelga oqqush kiyimida uchgandan beri qush tilida gapirishni o‘rganib olgan ekan, tez-tez laylaklar va qaldirg‘ochlar bilan suhbat quribdi, ular ham buni yaxshi tushunibdi. Bulbul ham uning gaplarini yaxshi uqibdi: qiz undan daraxt shoxlari va toshlaridan qad ko‘targan qabr joylashgan Yutlandiya yarim orolidagi qora qayin o‘rmonida istiqomat qilishni tayinlabdi va undan sayroqi qushlarni qabrga qarab turishga, qabr ustida uchib, tinimsiz sayrashga undashni iltimos qilibdi.

Bulbul o‘qday uchib ketibdi, vaqt ham shamolday tez o‘ta boshlabdi.

* * *

Kuz faslida ehrom cho‘qqisida o‘tirgan lochin katta karvonning yaqinlashib kelayotganini ko‘ribdi: ustiga xazina yuklangan tuyalar, yasangan-tusangan qurolli chavandozlar arab tulporlarini gijinglatib kelishayotganmish; quyuq yollari ingichka oyoqlarigacha o‘sib tushgan kumushrang otlar kishnab o‘ynoqlarmish. Aslzoda mehmonlar, ular orasida yosh va go‘zal arab shahzodasi uyalari hozir bo‘sh turgan laylaklarning xojasi, qudratli podshoning saroyiga kelishibdi. Bu payt laylaklar hali shimolda bo‘lib, qaytish vaqtlari ham yaqinlashib qolgan ekan.

Laylaklar saroyda xursandchilik avjiga chiqqan, to‘y boshlangan kuni qaytib kelishibdi. Shoyi kiyimlarga burkangan, qimmatbaho bezaklar taqqan Xelga kelin, yosh arab shahzodasi kuyov emish. Ular to‘y dasturxoni to‘rida, bobosi va onasining o‘rtasida o‘tirishganmish.

Biroq, Xelga kuyovning qorachadan kelgan, qat’iyatli yuziga ham, yuziga husn bo‘lib turgan mayin qo‘ng‘ir soqoliga ham, kelinga mehr bilan boqib turgan o‘tli qora ko‘zlariga ham qiyo boqmabdi. U nigohini yulduzlardan bezak taqqan osmonga tikibdi.

Osmonda to‘satdan qanotlarning shovqini eshitilib qolibdi – laylaklar qaytib kelibdi. Xelganing eski qadrdonlari yo‘lda juda charchaganiga, judayam hordiq chiqargilari kelib turganiga qaramay, ayvonning panjarasiga qo‘nishibdi, ular ikkisi ham saroyda dabdabali to‘y bo‘layotganidan xabardor ekan-da. Mamlakat chegarasiga yaqinlashishlari bilanoq bu xushxabar ularga yetib borgan ekan. Xelga ularning tasvirini saroy devoriga chizishga amir qilgan ekan, bo‘lmasam-chi, laylaklar uning umr tarixi bilan chambarchas bog‘langan-ku.

– Judayam chiroyli! – debdi laylak.

– Nihoyatda chiroyli! – debdi xotini ham, – bundan ortig‘ini umid qilmasa ham bo‘ladi!

Xelga laylaklarni ko‘rgach, o‘rnidan turib, ularning yelkasini silash uchun ayvonga chiqibdi. Keksa laylak bosh egib ta’zim qilibdi, bolalari esa uyada o‘tirib juda ham quvonib ketishibdi.

Xelga yana osmonga nigoh tashlabdi, tobora yorqinroq nur sochayotgan yulduzlarni tomosha qilibdi. Birdan u o‘zi bilan yulduzlar oralig‘ida judayam tiniq, havodan ham musaffo kimsa uchib yurganini ko‘ribdi. Mana, u Xelgaga yaqinlashibdi, qarasa, o‘ldirilgan xristianmish. U ham samoviy uyidan mana shunday tantanali kunda uchib kelibdi!

– Samoviy nur hamda go‘zallik oddiy kishilar tasavvur qilgan hamma narsadan yuqori turadi! – debdi u.

Xelga undan yalinib, o‘zini hech bo‘lmasa bir lahzaga o‘sha yoqqa olib ketishini iltimos qilibdi. Shu paytgacha hech kim bunchalik yalinmagan ekan. U samoviy hashamatga hech bo‘lmasa bir marta ko‘z qirini tashlash uchun izn so‘rabdi.

U qizni yoniga olib, nur, yorug‘lik va go‘zallik maskani sari uchibdi. Ajoyib, totli sado va fikrlar faqat Xelganing tevaragida emas, balki uning ikki dunyosida, qalbining eng chuqur yerlarida ham eshitilib, jilva qilibdi. U tatib ko‘rgan shirin hislar hech ta’rifga sig‘masmish.

– Qaytish vaqti yetdi! Seni qidirishyapti! – debdi u.

– Yana bir lahza! – deb yalinibdi qiz, – yana bir lahza!

– Qaytish vaqting yetdi! Hamma mehmonlar tarqab ketishdi!

– Yana bir lahza! Oxirgisi…

Mana, Xelga yana o‘zini ayvonda ko‘ribdi, biroq… bog‘ va saroy xonalaridagi hamma chiroqlar o‘chibdi, laylaklar ko‘rinmasmish, mehmonlar, kuyov ham yo‘q emish; mana shu uch daqiqa ichida ularning hammasini shamol uchirib ketgandaymish.

Xelga dahshatga tushibdi, katta kimsasiz zaldan boshqasiga o‘tibdi. U yerda chet el jangchilari uxlab yotganmish! U o‘zining yotoqxonasiga olib kiradigan yon tomondagi eshikni ochibdi, boqqa chiqib qolibdi. Hamma narsa boshqacha bo‘lib ketganmish. Ufq qizarib, tong ota boshlabdi.

Qiziq, samoda o‘tkazilgan uch daqiqa yerdagi bir tunga baravar kelibdi-ya! Shu payt Xelganing ko‘zi laylaklarga tushibdi, ularni yoniga chaqiribdi, laylak esa boshini baland ko‘tarib, uning gaplariga quloq solibdi va yaqinlashibdi.

– Sen bizning tilda gapiryapsanmi? – deb so‘rabdi laylak. – Senga nima kerak? Hoy notanish qiz, o‘zing qayerliksan?

– Axir, men Xelgaman! Nahotki meni tanimayotgan bo‘lsang? Bundan uch daqiqa burun sen bilan anavi ayvonda gaplashdim-ku!

– Yo‘q, aldayapsan! – debdi laylak. – Bularning hammasini tushingda ko‘rgan bo‘lsang kerak!

– Yo‘q, yo‘q! – debdi qiz va unga vikingning qasri, yovvoyi botkoqlik va bu yoqqa uchib kelishlarini eslatibdi.

Laylak ko‘zlarini pirpiratib turib shunday debdi:

– E-he, bu qadimiy ertak-ku! Men bu ertakni momomning momosidan eshitganman. To‘g‘ri, shu yerda, Misrda Daniyadan kelgan bir malika bo‘lgan ekan. Biroq, u juda ko‘p yillar muqaddam to‘yi kuni yo‘qolib qolganmish! Bu haqdagi ma’lumotlarni bog‘da turgan yodgorlik xatidan ham o‘qib olishing mumkin. O‘sha yodgorlikka oqqush va laylaklar surati o‘yib naqshlangan, yodgorlikning eng tepasida esa oq marmardan yasalgan o‘z haykalingni ko‘rasan!

Haqiqatan ham xuddi shunday ekan! Xelga yodgorlikni ko‘ribdi, hamma narsani tushunibdi va tiz cho‘kibdi.

Quyosh chiqibdi. Ilgarilari quyosh nuri tegishi bilan Xelga baqa kiyimini tashlab, go‘zal qizga aylangan bo‘lsa, hozir nur bilan tozalangan chirik tana qobig‘idan osmonga, havodan ham tiniq go‘zal ruh ko‘tarilibdi. Shunday qilib, quyosh nuri o‘z yaratuvchisiga qaytibdi!

Tanasi esa kul bo‘lib sovirilib ketibdi. Xelga tiz cho‘kib turgan joyda so‘lib qolgan nilufar yotganmish.

– Ertakning yangicha tugallanishi! – debdi laylak, – kutilmaganda tamom bo‘ldi-ya! Hechqisi yo‘q, u menga yoqadi!

– Bu xususda bolalar nima deydi? – debdi xotini.

– Ha, aytganday, bunisi juda muhim! – debdi laylak.

QO‘NG‘IROQLI GIRDOB

Odense daryosining qo‘ng‘iroq tushib ketgan chuqur yeridan «darang-darang» degan tovush eshitiladi. «Bu qanaqa daryo?» dersiz. Bu daryoni Odense shahridagi katta-kichik – hamma biladi; u bog‘lar chekkasidan, taxta ko‘priklar ostidan, to‘g‘on darvozalaridan oqib o‘tib suv tegirmonga borib, quyiladi. Daryo betida sap-sariq nilufarlar, qamishlarning to‘q jigarrang popuklari va baland baxmalsimon qiyoqlar qalqib yuradi.

Monastir botqog‘i hamda ohakchi o‘tlog‘i yaqinida o‘sgan judayam qari, serbutoq, ichi g‘ovak, egri-bugri tolalari suv betiga egilib yotibdi. Daryoning boshqa sohili bog‘larga burkangan. Bog‘lar ham har xil. Ba’zilarida anvoyi gullar o‘sadi, har yer-har yeriga kishining havasini keltiradigan o‘rindiqlar qo‘yilgan, ba’zilarida esa karamdan boshqa hech narsa ko‘rinmaydi, boshqalarida bu ham yo‘q. Chunki daryo labigacha qalin, sershoh marjon daraxtlari qoplab yotibdi. O‘sha joylarda eshkak botirib, daryo tubiga yetkaza olmaysiz. Daryoning eng teran joyi – Qizlar ibodatxonasining ro‘parasi; u yer qo‘ng‘iroq girdobi deb atalarkan. Shu yerda, suv tubida alvasti yasharkan. Kunbo‘yi quyosh nurlari suviga tushib turganda u uxlar, kechasi oy va yulduzlar nurida esa suv betiga chiqar ekan. U judayam qari ekan. Uning yakka-yolg‘iz yashashi va qadimiy cherkov qo‘ng‘irog‘idan boshqa suhbatdoshi yo‘qligi haqida momom o‘z momosidan eshitgan ekan. Bir vaqtlar bu qo‘ng‘iroq Sankt-Albani cherkovning qo‘ng‘iroqxonasida osilib turgan ekan; hozir esa qo‘ng‘iroqxonadan ham, cherkovdan ham nomnishon qolmagan. «Darang-darang-darang» deb jaranglarkan qo‘ng‘iroq osig‘liq turgan joyida. Kunlarning birida kechki payt qo‘ng‘iroq qattiq tebranibdi-yu, uzilib tushib ketibdi… Shunday qilib botayotgan quyosh nurida ajoyib mis qo‘ng‘iroq to‘q qizil rangda yarqirab ketibdi.

Qo‘ng‘iroq «Darang-darang. Uyquga ketdim!» – deb jaranglabdi-da, to‘ppa-to‘g‘ri Odense daryosining eng chuqur joyiga shaloplab tushibdi. O‘shandan beri qo‘ng‘iroq tushgan joyni «qo‘ng‘iroq girdobi» deb atasharkan. Biroq, qo‘ng‘iroq uxlolmabdi, orom ham ololmabdi; u suv alvastisining uyida ham jaranglabdi, uning tovushini ba’zida qirg‘oqdagilar ham eshitib qolisharkan. Odamlarning aytishiga qaraganda, uning har bir jaranglashi biron odamning o‘lishidan darak berarmish, biroq bu gap g‘irt yolg‘on. Qo‘ng‘iroq suv alvastisi bilan suhbatlashayotganda jaranglar ekan, endi alvasti oldingiday yolg‘iz emas ekan.

Xo‘sh, qo‘ng‘iroq nimalar deb jaranglaydi? Qo‘ng‘iroq juda keksa; aytishlariga ko‘ra, u qo‘ng‘iroqxonada momomning momosi tug‘ilmasdan oldin ham osilib turgan ekan, biroq u ilonbaliq terisidan ishton kiygan, tanga bilan qoplangan kamzuliga tugma o‘rniga sariq nilufar gullari qadalgan, sochlaridan qamish o‘sib chiqqan, soqollari ko‘kimtir balchiqqa botgan suv alvastisiga qaraganda, go‘dakning o‘zi ekan.

Alvasti nihoyatda badburush ekan!

Ammo qo‘ng‘iroq nimalar haqida jaranglayotganini aytib berish uchun bir necha yillar kerak bo‘ladi. Qo‘ng‘iroq biron narsa to‘g‘risida hikoya qiladigan bo‘lsa, ba’zan cho‘zib, ba’zan qisqa, ko‘ngliga yoqqanicha qilib jaranglarkan. U qadimiy, qayg‘uli, qahrli zamonlar haqida jaranglarkan.

«Sankt-Albani cherkovining qo‘ng‘iroqxonasiga yosh, kelishgan, ammo juda ham g‘amgin va o‘ychan kohin yigit chiqibdi. U tuynukdan o‘sha paytlar o‘zani juda keng bo‘lgan Odense daryosiga, ilgarilari o‘rnida ko‘l bo‘lgan botqoqlik va ko‘m-ko‘k monastir tepaligiga qarabdi. U yerda qizlar monastiri qad ko‘targan ekan; monastir hujralaridan birida kohin qiz yasharkan, doim uning hujrasida chiroq yonib turarkan… Yigit uni tanirkan! Qizni o‘ylaganida yuragi battar gupillab urarkan! Darangdarang!»

Qo‘ng‘iroq ana shular haqida jaranglarkan.

«Qo‘ng‘iroqxonaga monastir nozirining aqli zaif shogirdi ham chiqdi. O‘zimning vazmin mis gardishim bilan peshanasini yorib qo‘yishim mumkin edi. Axir, u tebranib daranglayotgan paytimda naq ostimda o‘tirgan edi-da. Sho‘rlik go‘yo sitro chalayotganday ikkita cho‘pni polga urib taqillatib ashula aytardi:

«Bor ekan, yo‘q ekan, bir Kund degan qirol bo‘lgan ekan. U yepiskop va kohinlarga boshi yerga tekkuday ta’zim qilar ekan, biroq u yutlandlarni og‘ir soliqlar bilan qiynab qo‘yganda, qo‘llariga qurol olib, uni yirtqich hayvonday haydab yuborishibdi. U cherkovga yashirinib, uning eshik va derazalarini yopib olibdi. Darg‘azab bo‘lgan olomon cherkovni qurshabdi; shu payt uning bo‘kirgani qulog‘imga chalindi, qarg‘a va zag‘chalar juda qo‘rqib ketishdi va jon talvasasida bir qo‘ng‘iroqxonaga, bir tashqariga uchib chiqishardi, olomonga o‘qrayishar, cherkov derazasidan ichkariga mo‘ralashib, u yerda ko‘rganlari haqida baqiribchaqirishardi. Qirol Kund mehrob qarshisida yotib, ibodat qilayotgan ekan; ukalari Erik bilan Benedikt uning yonida qilich yalang‘ochlab qirolni himoya qilish uchun shay bo‘lib turgan ekan; biroq yovuz niyatli xizmatkori Blake o‘z xo‘jasiga xiyonat qilibdi.

Olomon qirolning qayerdaligini bilib qolib, derazaga tosh otishibdi. Tosh qirolga tegib, u o‘sha zahoti til tortmay o‘libdi… O‘shanda yovuz olomon rosa bo‘kirgan, qushlar chirqillagan, men bo‘lsam darang-darang qilib ashula aytganman».

Cherkov qo‘ng‘irog‘i juda balandda bo‘lib, uzoquzoqlarni ko‘rarkan! Uning huzuriga qushlar uchib kelisharkan, qo‘ng‘iroq ularning tilini bilarkan! Hatto shamol ham darchalardan, barcha yoriq va teshiklardan o‘tib uning mehmoni bo‘larkan. Shamol hamma narsani havodan bilib olar ekan. Qayerda hayot bo‘lsa, o‘sha yerda havo bor, hatto u kishining o‘pkasiga kirib, har bir tovush, har bir so‘z va har bir nafas olishga quloq soladi! Havo hamma narsani bilarkan, shamol esa bularni so‘zlab berarkan, qo‘ng‘iroq unga diqqat bilan quloq solib, butun olamga «darang-darang-darang» qilib taratarkan.

«Men ko‘p narsalarni eshitganman va bilib olganman, biroq bularning hammasini jaranglab hikoya qilishga madorim yetmaydi! Men charchadim, og‘irlashdim, meni ko‘tarib turgan xoda sinib ketdi, men esa havoda bir yalt etib, daryoning suv alvastisi istiqomat qilayotgan eng chuqur joyiga shaloplab tushdim. U yolg‘iz, yil sayin ko‘rgan-kechirganlarimni unga «darang-darang» qilib hikoya qilib beryapman!»

Odense daryosining qo‘ng‘iroq girdobidan ana shunaqa daranglash tovushlari eshitilarkan, men bu haqda buvimdan eshitganman.

O‘qituvchimiz bo‘lsa: «Daryo tubida qo‘ng‘iroq jarangi nima qiladi? U yerda hech qanaqa qo‘ng‘iroq yo‘q! Suv alvastisi ham yo‘q – umuman, suv alvastilari bo‘lmagan! Cherkov qo‘ng‘iroqlarining quvnoq jarangi eshitilib qolguday bo‘lsa, bu jaranglayotgan qo‘ng‘iroq emas, havo, chunki havo o‘zidan tovush chiqaradi», – deydi.

Buvim ham cherkov qo‘ng‘irog‘i qissasidan hissa chiqarib, xuddi shu gapni aytgan edi, uning fikri o‘qituvchiniki bilan bir joydan chiqdi, aslida ham shunday bo‘lsa kerak.

– Hoy bola, har ikkalasi ham to‘g‘ri, ammo o‘z bilganingdan qolma! – deyishadi buvim bilan o‘qituvchim.

Ha, havo hamma narsani biladi! U atrofimizda ham, ichimizda ham bor. U butun fikrlarimizni, qilmishlarimizni suv alvastisi bilan daryo tubida yotgan qo‘ng‘iroqdan ham uzoq-uzoqlarga yoyadi. Bu tovushlar hamon balandga ko‘tarilib, samoviy qo‘ng‘iroqqacha boradi, ular darang-darang qilgancha yo‘lda davom etaveradi.