Текст книги "Таптал уонна дьүккүөр"

7

Бэриэт Сиидэрэбис бу балыыһаҕа сытан Дьылҕа Хаан Сардаананы көрүһүннэрбитигэр олус махтанар.

Кинилэр бииргэ олорбут кэмнэригэр араас барыта баар этэ. Ол гынан баран кини Аммаҕа бастаан тиийбит айанын, онно күтүөтү көрсүһүү киэһэтин ханнык да кэмнэргэ эргитэн аҕалан саныыр буолааччы.

Мүччүргэннээх сырыыбар сибэкким дьөрбөтө мөлтөөбүт этэ. Онтон хомойбуппун биллэрбиппэр Володя, эдэр эдэрэ өтөн, хонуу сибэккитэ хомуйан бэлэх оҥорорго эппитин саастааҕа Олег өйөөн, аара биир сиргэ тохтоон араас сибэккини хомуйбуппут ээ. Оо, онно олус да кэрэ этэ. Махтанным да этэ! Онтон ыла доҕордуу буолбуппут. Билигин Олег барахсан суох, бараахтаабыта. Оттон Володя этэҥҥэ сылдьар. Биэнсийэлээх, олбуор иһинээҕи үлэтэ аччыах буолбатах. Онно эбии эһээ диэн олох улуу аналын түбүгэ…

Ол сибэккилэр дьүһүннэрэ харахпар бу илэ бааллар, оттон сыттара баччааҥҥа диэри муннубун кычыгылатар курдуктар.

Маанылаан тиэйэн аҕалбыт дьонум Ксенофонтовтар дьиэлэрин ыйан көрдөрөн баран, салгыы бара турбуттара. Оттон мин олбуору көрдө көрбүтүнэн чугаһаан эрдэхпинэ, Сардаанам маҕаһыыҥҥа бараары утары бу хааман иһэрэ.

Оо, ол көрсүһүү соһуччута, үөрүүтэ! Куустуһуу, сыллаһыы, уураһыы, эргичитиһии… Онно туран, кыратык күүтэр да суох, сибэккилэри бэрийэн бэлэхтээһин… Куорат дьөрбөтө мөлтөөбүтүн «бээ, быһаарыам, кыратык кэтэс» диэн уоскутуу. Маҕаһыыҥҥа кэлин барыахпыт диэни «табыллыбат, билигин барыах, баран иһэртэн төннүллүбэт» диэн быһа-бааччы быһаарыы. Дьиҥинэн, дьиэҕэ киирэн сибэккилэри оннун булларан, дьону кытта дорооболоһон, уоскуйа түһэн да баран барыахха баар эбит. Суох буоллаҕа! Таһаҕаһы олбуор иһигэр киллэрээт, онно сибэккилэри үрдүгэр уураат – маҕаһыыҥҥа ыстаныы… Соругу ситиһэн дьиэҕэ тиийиэххэ диэри били айаны өрүсүһэ кэпсээһин…

Бу санаатахха, эдэрбит бэрт буоллаҕа, дьэ, өрүкүнэйии, күлсүү-салсыы, бокуойа суох бычыгыраан тахсар харах уутун туора-маары соттуу, мүччү-хаччы сырыыны өссө тупсара сатаан араастаан дьээбэлэһии бөҕө буолбуппут. Сүрдээх дьон эбиппит!

Билигин ыччаттарбыт күлсэн-салсан, өрүкүнэһэн, ыстаҥалаһан бардахтарына, дьэ, эмиэ солуута суох буолан бардылар, итиннэ туох айылаах киһи кычыгыланара баарый диэн сүөргүлээһин, муодарҕааһын, сороҕор мөҕөн, сэмэлээн да ылыллар буоллаҕа. Онтон, биирдэ баран эттэххэ, бэйэбит урут эмиэ оннук эбиппит ээ…

Мөлтөөн-ахсаан бардахха ааспыт барыта күндү, бэйэ кэмин билиҥҥини кытта тэҥниир, аныгыны сэмэлиир үксүүр быһыылаах. Эмиэ да үчүгэй ээ, туспа дьарык, киһини аралдьытар…

Бэриэттээх Сардаана маҕаһыынтан аймалаһан кэлэллэригэр Сардаана ийэтэ Ааныска олбуор иһигэр сытар, хантан тиийэн кэлбитэ биллибэт таһаҕастары, ол үрдүгэр сытар сибэкки дьөрбөлөрүн эргийэ хаама, олус муодарҕаан өҥөҥнүү сатыы сылдьар эбит этэ.

– Ийээ, бу Бэриэт кэллэ, – Сардаана уолу илиититтэн сиэтэн аҕалан билиһиннэрии буолбута.

– Ээ, кини диэ? – олуона баҕайытык сэҥээрбитэ, илиитин биэрбитэ, өрө мыҥаан туран үөрэтэрдии одууласпыта. – Дорообо, тукаам! Мин Ааныска диэммин. Бу эйиэнэ буоллаҕа, – таһаҕастары ыйбыта. – Соһуйа аҕай турабын ээ. Ол да буоллар син сэрэйэн эрэр этим.

– Дорообо! – сааһыран эрэр, ол эрээри быһыыта-таһаата сэнэх, уоттаах харахтаах, өрүммүт уһун баттаҕа самыытын лаппа ааһа субуруйут, кыра баҕайы уҥуохтаах саха дьахтарын, бэйэтигэр соччо сөбө суох обургу баппаҕайын Бэриэт икки илиитинэн ыһыктыбакка бобо тутан туран, сэмэйдик дорооболоспута. – Түбүктээхэп Бэриэт диэммин.

– Дьэ, уу сахалыы аат эбит. Бэрт! Мин, тукаам, бу кыыспыттан истэн сылдьабын, – күтүөт буолуохтаах уолу таптаабыт харахтарынан имэрийэ одуулаһара. – Онон кыыспыттан итэҕэһэ суох күүппүтүм ыраатта. Чэ, ылыҥ, дьиэҕэ киириэҕиҥ. Малыҥ-салыҥ эрдэ кэлэн күүтэн турар эбит дии, – кини онтон астыммыттыы күлбүтэ, сып курдук таһаҕастары харбаары гыммытыгар Бэриэт «мин бэйэм, бэйэм» диэн тохтоппута.

– Ити мин, утары көрсөн, маҕаһыыҥҥа илдьэ барбытым, – Сардаана быһааран биэрбитэ.

Кини Бэриэтин көмүскүүр тыллара быһыылааҕа.

– Аата сүрүн! Суол ортотуттан, дьиэҕэ киллэрбэккэ, – Ааныска чахчы сүөргүлээбитэ.

– Ээ, ол мин, мин, – аны Бэриэт Сардаанатын көмүскээн турбута. – Баран иһэр соруккун быһан кэбиһимэ, кыттыһан быһаарыах диэбитим.

«Баран иһэр соругу быһыма» диэн тыллары Ааныска хайдах эрэ олус сөбүлүү истибитэ, «кырдьык даҕаны» диэн санаатын кытта саҥа көрсүбүт эдэр киһитин өйүн-санаатын бэйэтигэр чугастык ылыммыта.

Дьиэҕэ ким да суоҕа. Сайыҥҥы куйаастан киирдэххэ сөп-сөрүүн кууһара дьикти үчүгэйэ. Ааныска дьиэҕэ киирээт чаанньык оргута уурбута.

– Сардаана, ыл киһигин оннун буллар, дьиэтит, – диэн дьаһайарын быыһыгар халадьыынныктан эт таһааран ириэрэ уурбута. – Мин манна ас бэлэмниэм. Айан киһитэ аччыга чахчы.

Кыыс уолу бэйэтин хоһугар киллэрбитэ. Бэриэтин ыбы-лы кууһан ылбыта, сыллаабыта, уураабыта. Ахтыбыт уол эппиэттэһэн имэрийсэн-томоруйсан, үлүһүйэн иһэн өй булунан тохтообуттара.

– Дьэ, бу мин бас билэр уораҕайым, билис.

Киэҥ баҕайы тимир орон таҥаһа хомуллан куруһубанан бүрүллүбүт этэ. Таҥас ыйыыр шифоньер-ыскаап, хомуот үрдүгэр турар үс эркиннээх дьоҕус сиэркилэ тула ол-бу барыта дьаарыстаммыт, онно Бэриэт иккиэн олорор хаартыскаларын булан көрбүтэ. Онтон кини хайдах эрэ үөрэн сэгэс гына түспүтэ буолан баран, ол хаартысканы тыыта сорумматаҕа.

Улахан суумкаларыттан мааны көстүүмү, ырбаахылары, хаалтыһы таһааран оннун булларбыттара. Хонуу сибэккитигэр иһит булан хомуот үрдүгэр туруорбуттара. Ол сибэккини кытта хаартыскалара сэргэстэспитэ. Оттон куорат букета мөлтөөбүтүн да иһин син сэнэх этэ, онон биир-икки хонукка турбахтаһара буолуо диэн тэрээһэҕэ миэстэ көстүбүтэ.

– ¤ыллыый, Сардаана, ыл оһоххун кыратык күөдьүт эрэ, – ийэ дьаһалын кыыс доҕорунаан иккиэн толорбутунан барбыттара.

Ааныска оҕолорун остуолга ыҥырбыта. Кини алаадьы буһара охсубут, убаһа этин соркуойдаан сырылаппыт, күөрчэх ытыйбыт. Остуол хотойорунан ас-үөл буолбут. Бэриэт ийэ кыннын туттуута түргэнин сөхпүтэ, «ити икки ардыгар» диэн соһуйбута.

Ааныска остуолга аҕалбыт кырапыыныттан мааны утаҕы иһиккэ кутан, алаадьы ылан күөдьүйбүт оһоҕор тиийбитэ уонна уот иччитин аһаппыта, тулалыыр Айыыһыттары айах туппута, алгыс тылларын бэйэтин истиҥ тылларын кытта холбуу эппитэ.

– Чэ, сиэр-туом ситтэ, – ыстакааннарга чэй куппутунан барбыта, ол быыһыгар ийэ киһи, үйэлэргэ олохсуйбут сиэринэн, остуолга кэлбит иһити-хомуоһу тутан, сыҕарытан көрөн бэрийбитэ, өрө-тара тарпыта буолбута. – Бу бүгүн үһүөйэхпит эрэ, атыҥыраама. Бэриэт этэ дии, сөпкө эттим ини? – күтүөккэ хайыспыта, биирдэһэ кэҕис гынан сөбүлэспитэ. – Бэриэт, дьоммут бары окко сылдьаллар. Күн-дьыл былдьаһыга. Хата бэрт күннэр туран абыраан эрэллэр. Киэһэ кэлиэхтэрэ. Чэ, тукаам, этэҥҥэ айаннаан кэлбиккинэн, көрсүһүүнэн, киһигин кытта көрсүбүккүнэн, оттон, уонна Амма сиригэр үктэммиккинэн! Сиэр быһыытынан, үһүөйэх да буолларбыт бу иһиттэри көтөҕүөххэйиҥ…

Бу киэһэ дьиэлээх хаһаайын Охонооһой кэлбэтэх, отууга хоно хаалбыт этэ. Дьонун кытта бииргэ олорор кыра уол, быраат Петя тиийэн кэлбитэ. Кини остуолга олорон аһыы да соруммакка, ону-маны кыратык хабыалаат, ууну ыймахтаат, убайдаах эдьиийин сэрэтэ, ыҥыра ыстаммыта. Сотору Сардаана бииргэ төрөөбүт убайа Афоня, эдьиийэ Саргы бары дьиэ кэргэнинэн тиийэн кэлбиттэрэ. Билсиһии, кэпсэтии-ипсэтии бэрт сэргэхтик барбыта. Киэһээҥҥи ыамы хойутатан, ыксаан Матвей дьиэтигэр эрдэлээбитэ. Уопсай сүбэни тобулан сарсын, ийэлэрэ баҕарбытын да иһин, ынахтарыгар хаалара быһаарыллан, бары оттуу барар буолбуттара. Киэһэ хойукка диэри кэпсээн-ипсээн киэҥ этэ…

Сардаана аҕата Афанасий Ильич Ксенофонтов учуутал, оттон ийэтэ Анна Семеновна иитээччи, интэринээт сэбиэдиссэйэ. Кинилэр түөрт оҕолоохтор: улахан уол Афоня аҕатын суоллаан учуутал, кэргэнэ Шура оҕо саадын үлэһитэ, икки уоллаахтар, улахан кыыс Саргы ветеринар, кэргэнэ Матвей тутууга үлэлиир, биир кыыстаахтар, быраат Петя үрдүк үөрэххэ үөрэнэр.

Аҕалара төрүт уус аймах үгэһин тутуһан ыал буолуохтан сүөһүнү тутар. Ону кэргэнэ Ааныска эмиэ сөбүлүүр. Сыл аайы моой оттууллар. Ол оттообут отторуттан бырыһыаннаһан бэйэлэригэр ылаллар, ордугун сопхуоска туттараллар. Уопсай олохтоммут бэрээдэк оннук.

Ходуһаҕа күтүөт киһи тиийэн кэлбитэ соһуччу үөрүүнү аҕалбыта. Билсиһиини Сардаана убайа Афоня оҥорбута: күтүөт туһунан бэҕэһээ тугу билбитин тоҕо-хоро кэпсээбитэ.

Кыыс аҕата Охонооһой Силипиэнтэп (итинник билсибитэ) үөрүнньэҥ бөҕө киһи сиэринэн өрө хабытайдана түспүтэ, уол илиитин бобо харбаан туран илибирэппитэ, санныттан таптайталаан ылбыта:

– Чэ, бэрт. Олус бэрт! Силипиэнтэптэр ирээппит халыҥаан иһэр. Оҕом Сардаана хата бэрт быйаҥнаах, бултаах-астаах хоту дойду эр бэрдин сүрэҕин оҕуурдаан илдьэ кэлбит.

– Оҕуурдаан диэн аата сүрүн! – кыыс аҕата бэркэ диэн уобарастаан этиитин өйдүү охсубатаҕа, онон хайдах эрэ сөбүлээбэтэҕэ. – Оттон миигин таптаан кини бэйэтэ батыһан кэллэҕэ дии, – боччумуран аҕай эппитэ уонна онтон бэйэтэ да астынан күлбүтэ, Бэриэтин диэки көрбөхтөөбүтэ, окумалыттан ыбылы тутан турбута.

Күтүөт даҕаны элэккэй-сайаҕас киһи буолан биэрбитэ:

– Оҕуурданан буоллаҕа! Ол оҕууру атыҥыраабакка, өссө сөбүлээн бу тиийэн кэлэн, аны отчут буоллум.

– Оннук буолбакка. Оҕуур да араастаах.

Бары күлсэн тоҕо барбыттара. Бэрт сымнаҕас, күө-дьаа быһыы-майгы үөдүйбүтэ…

Ити күн биир оту кэбиспиттэрэ, эбиэт кэннэ эр дьон от охсубуттара, онтон дьахтар өттө эрдэтээҕи оту мунньубута. Үлэ көхтөөх, үөрүү-көтүү, күлсүү-салсыы, дьээ-бэ-хообо аргыстаах, убаҕас, хойуу ас арааһа тумалаах буолбута. Ким даҕаны, тоҕо эрэ, дьиэҕэ тиэтэйбэккэ, былааннаммыт үлэни барытын үмүрүппүттэрэ.

Күтүөтү кытта көрсүһүү, билсиһии анал киэһэтигэр үгүөрү ас астанан аймах-билэ, атас-доҕор дьон мустубута.

Бэриэт көрдөһүүтүн ылынан били суоппардар, Олег уонна Володя мааны ыалдьыт буолбуттара. Кинилэр ити киэһэни ордук киэргэппиттэрэ: тыа быыһыттан хаалтыстаах, улахан баҕайы суумкалаах, аны суулаах сибэкки букеттаах, мааны бэйэлээх киһи тахсан кэлбитин итэҕэйбэккэ харахтарын бокуойа суох хастыбыттарын, Соло-буода уонна Үөһээ Амма диэни арааран билбэт суос-соҕотох саханы көрсүбүттэрин, аны онтукалара бэйэлээх бэйэлэрин, Аммаларын күтүөтэ буоларын билэн үөрбүттэрин-көппүттэрин ыһа-тоҕо туустаан-тумалаан кэпсээбиттэрэ. Ол аайы күлсүү бөҕө буолбута …

Дьиэлээх хаһаайын маанылаах остуол бастакы тылыгар күтүөтэ наука үлэһитэ буоларын ордук чорботон бэлиэтээбитэ. Кини саҥатыгар киэн туттуу дуораана баара биллэрэ. Космическай сибээс туһунан хаста да ахтыбыта, күтүөт үгүөрү оттоох-мастаах, бултаах-алтаах дойдуттан төрүттээҕин умнубатаҕа, онно биирдэ эмэ саалана барыан сөбүн кытта быктарбыта.

– Чэ, доҕоттоор, кыыспыт сүктэрин көҥүллүүр, эдэр киһини күтүөт быһыытынан билинэр биһиги ыал аҕа баһылыгын этиитин өйөөҥ диибин уонна ону чиҥэтэр туоһу туран эрэн көтөҕөргүтүгэр көрдөһөбүн, – Охонооһой Силипиэнтэп ити тылларын кытта тэҥҥэ үрүүмкэтин хантас гыннаран кэбиспитэ. Кэлбит ыалдьыттар да бэркэ үөрэн туран иһиттэрин кураанахтаабыттара.

Уһаппакка суоппар Олег: «Горько!» – диэн хаһыытаан соһуппута. Тыа дьонун санаатыгар ити тыл хойутуу, күө-дьаа буолуу саҕана кэлиэхтээх курдуга. Оттон күтүөт уол итини эрэ күүппүт курдук ойон турбута, кыыһы окумалыттан өндөппүтэ. Чахчы да ахтыспыттарын биллэрэрдии, дьон көрдөһүүтүн ылынан, уураһыы улгум уонна уһун соҕус буолбута. Дьон астынан ытыс тыаһа хабылла түспүтэ.

– Друзья, доҕоттоор! Бэриэт манна кэлэ сатаабыт эрэйин билэрим бэрт буолан ити соруйан сыллаһыыны-уураһыыны тиэтэттим, – Олег туран кэлэн быһааран биэрбитэ. – Бэриэт сөпкө гынным ини? – аны өссө ыйытардаах буолан биэрбитэ.

Бэриэт да хаалсыбатаҕа – тойон тарбаҕын чочоҥноппута, төбөтүн кэҕиҥнэппитэ. Оттон остуол тула үөрүү өрөгөйө өрө күүрэ түспүтэ, көхтөөх күлсүү күөдьүйбүтэ, ытыс тыаһа уҕараабакка балайда иһиллибитэ.

Элэккэй, кэпсэтинньэҥ майгылаах Бэриэт бааһынай хааннаах, улгум быһаарыылаах, үөрүнньэҥ-көтүнньэҥ Амма дьонун сөбүлээн, былыр үйэҕэ билсибит саҕа сананан хас биирдии киһи тылын болҕойон истэрэ. Ол тыллар алгыс аргыстаахтара, олох сырдык аартыгын арыйар, үтүөнү эрэ баҕарар тосхоллоохторо.

Бу дьон адьас уу сахалыы куттаахтарын билбитэ. Кинилэр инники сайдыы космоһы, түргэн уонна ыраас сибээһи кытта ситимнээҕин, дьэ, илэ билбиттэрэ – сынньалаҥ кэмигэр Бэриэттэн ыйытааччы, онно быһаарыыны болҕойон истээччи олус элбэх этэ.

Бу киэһэ кэпсээн-ипсээн дэлэйбитэ, баҕа санаа элбэҕэ этиллибитэ, үҥкүү-битии кэҥээбитэ, ырыа-тойук дуорайа сатараабыта. Бэриэти кууһааччы, кэпсэтээччи, билсиһээччи үгүһэ. Сардаананы дьахтар аймах төгүрүйэ, кууһа-сыллыы сылдьан үтүөнү эрэ баҕарбыттара…

Бүгүҥҥү киэһэ тыл-өс барыта инники дьоллоох олох ыратын кытта сибээстээҕэ чуолкайа…

8

Эдэр ыал Новосибирскайдааҕы олохторо этэҥҥэ, барыта үүт-тураан этэ. Ити сэмэйдик, сахалыы тыыны ылынан, улаханнык саҥарбакка эттэххэ.

Кинилэр уолламмыттара. Болот диэн уу сахалыы ааты биэрбиттэрэ. Куоракка тэлгэһэлээх дьиэ атыылаһан бэйэлэрэ хаһаайын буолбуттара. Сардаана оҕотун бороохтутан баран оҕо саадыгар биэрбитэ уонна Бэриэт институтун атыыга-эргиэҥҥэ салаатыгар үлэҕэ киирбитэ. Үлэтигэр хара маҥнайгы күнүттэн ылсыһан, ымпыгын-чымпыгын чуолкайдыы сатаан, билсэн-көрсөн кэлэктиипкэ бэркэ табыллан киирбитэ. Манна ким даҕаны кими даҕаны дьүһүнүнэн-бодотунан, омугунан буолбакка, дьыалатынан, үлэтинэн сыаналыыр үгэһэ олохсуйбута ырааппыт эбит этэ. Ол иһин даҕаны кини Бэриэтин «кыра уҥуоҕун, бүрэ дьүһүнүн» баардылаабакка, билиитин-көрүүтүн сыаналаан олус убаастыыллар, билинэллэр эбит.

Сардаана дьээбэлээн, таптаан «кыра уҥуох, бүрэ дьүһүн» диэн ааттыырын манна ким да билбэтэ. Оттон кини кэргэнэ табаарыстарын, кэллиэгэлэрин ортотугар «маленький большой человек» диэн сыаналанар таптал ааттааҕын Сардаана билбэтэ. Ким кэпсээн билиэҕэй? Кини кимниин да чугастык билсиһэ илик этэ.

Бэриэт үлэтигэр ситиһиилээх, араас куораттарынан айаннаах, саҥа арыйыылары ырытар, ол тула дьүүллэһэр элбэх түмсүүлээх, ону дьиҥ олоххо киллэрэр элбэх түбүктээх этэ. Кини бэйэтэ эмиэ кандидатскайы бэлэмниирэ буолан баран атын дьоҥҥо көмөтө, сүбэтэ-амата, аны сырыылара олус элбэх бириэмэни сииллэрэ. Онон кини ити дьыалата тардыллан иһэр, уһуур чинчилээҕэ.

Былырыын институт тэрийбит улахан научнай-практическай конференциятыгар Уһук Илин уонна Сибиир сибээһин үлэһиттэрэ кэлэн кыттыбыттара. Манна сыыппаралаах сибээс ситимигэр баар үлэни ырытыы, сыаналааһын түмүгэр улахан сэҥээриилэр баар буолбуттара. Кэлбит ыалдьыттар ити хайысхаҕа хайдах кыттыһар, институту кытта бииргэ үлэлиир санаалары тобулар наадатын аһаҕастык эппиттэрэ. Үгүс кэпсэтии быыһыгар Бэриэт аата элбэхтик иһиллибитэ, сыанабыл улахана биллибитэ.

Быйыл Саҥа дьыл кэнниттэн Чита уобалаһыттан төлөпүөннээн соһуппуттара: командировкаҕа дьон тиийэрин, онно туох кыалларынан кини көмөлөһө, сүбэлии сатыырыгар көрдөспүттэрэ. Хаһан кини аккаастаан көрбүтэ баарай, ылыммыта. Кэлбит дьон үс хоммуттара, элбэҕи билсибиттэрэ, ыйыталаспыттара.

– Бэриэт Сидорович, у нас есть серьезный разговор, – диэн бүрээт киһитэ Баатыр Александрович командировка бүтэһик күнүгэр, күнүскү эбиэт кэмигэр, тыл көтөхпүтэ. – Может, вечерком посидим в кафе или ресторане, поговорим?

– О чем, какой разговор? – Бэриэт муодарҕаабыта.

– Там и узнаете.

– Ладно. Раз человек просит, отказывать нельзя.

Болдьоспут кэмҥэ остуол тула иккиэйэх эрэ буолан биэрбиттэрэ. Анараа икки киһи суохтара. Ону Бэриэт ыйыппытыгар, бэйэлэрэ туспа дьыалалаахтар, интэриэстээхтэр диэн ханарытан кэбиспитэ.

Баатыр Александрович сааһырбыт киһи, маччайбыт сүүһэ ып-ыраас тараҕайын кытта силбэһэ килэрийэрэ, кыараҕастыҥы кылдьыылаах харахтара сытыытык кыҥастаһаллара. Төбөтө санныттан үргүлдьү үүммүт курдук ыгыллан олорон, олоппоһугар тиэрэ мэтэрийбитэ, кыратык тыыллаҥнаан ылбыта. Онтон кэпсэтиитин саҕалаабыта:

– Бэриэт Сидорович, эйигин манна таптаан, билиигин, дьүккүөргүн билинэн Вперед диэн ааттыыллар эбит дии. Олус үчүгэй эбит итинник эриэккэс ааты нуучча омуктан хайҕабыл, билинии быһыытынан истэр! – кини олоппоһугар хонос гына түспүтэ. – Эйигин киһи, үлэһит быһыытынан олус таба быһаарар аат!

– Наһаа оннук буолбатах буолуохтаах, – Бэриэт сэмэйэ баһыйан хайдах эрэ табыгаһа суох балаһыанньаҕа киирбитин билинэн ити тыллары ыһыктыбыта. – Табаарыстарым, уолаттар Бэриэт диэн сахалыыны сөбүлээбэккэ дуу, өйдөөбөккө дуу быһатытан ааттаабыт быһыылара. Дьиҥинэн, истэргэ куһаҕана суох, – эмиэ да сөбүлүүр санаалааҕын биллэрбитэ.

– Вперед Сидорович, мин эмиэ инньэ диим, атыҥыраама. Мин бүгүн конфиденциальнай кэпсэтиини ыытарга улахан боломуочуйалаах, министиэристибэттэн сорудахтаах кэлэн олоробун, – кини үрүүмкэлэргэ ханньаах кутуталаабыта. – Эйигин кытта билсибит, кэпсэппит, ыстатыйаларгын аахпыт биһиги кэллиэгэлэрбит эн тускунан үчүгэй өйдөбүллээхтэр, исписэлиис быһыытынан үрдүк сыананы быһаллар. Мин эмиэ кинилэргэ толору кыттыһабын.

Бэриэт кэпсэтиини соһуйа истибитэ, кулгаах уонна харах буола түспүтэ. Истэргэ, биллэн туран, үчүгэй этэ. Ол эрээри ыалдьыт ырааҕы эргитэ, таайтара сатыыра биллэрэ. «Дьэ, онон…» диирдии, кини киһитин сирэйин-хараҕын кэтээн тонолуппакка одуулуу олорбута.

– Эн наһаа кытаанахтык, киһини хам баттыырдыы көрүмэ, – Баатыр Алексанрович көрдөһөр кэриэтэ саҥатын сымнаппыта, хараҕын куоттарбыта. Болотуогунан ылан сирэйин-хараҕын соттуммахтаабыта. – Ыл, бу үрүүм-кэни эһиги үлэҕит ситиһиилээх уонна сир аайы тарҕанарын, бары бииргэ түмсэн үлэлиир туһугар иһиэххэ, – иһитин утары уунан охсуһуннаран баран иһэн кэбиспитэ, оҕурсуну ылан сиэн кирдиргэппитэ уонна салгыы туох диэн саҕалыаҕын толкуйдуу хаастарын түрдэһиннэрэн, умса нөрүйэн олорон чэйин сыпсырыйбыта.

Олохтоох киһи кэпсэтии ис хоһоонун, туох эрэ улахан көмө наада буолбутун сэрэйбитэ.

– Бэриэт Сиидэрэбис, биһиги уобалас сибээһэ аныгы сайдыыны кытта тэҥҥэ хардыылыы сатыыр. Ол ордук эһиги институту кытта бииргэ үлэлиир кэмтэн сыыдамсыйда. Сибээс инники кэскилин эн миигиннээҕэр ордук билэ олордоҕуІ, – диэбитэ киһитэ уонна тохтоон хаалбыта. Онтон утары көрөн олорон: – Чэ, онон-манан эргитэ барбакка быһаччы этэбин: эйигин биһиги уобаласка үлэҕэ ыҥырабыт, үс хостоох дьиэ биэрэбит, үлэлиир усулуобуйаны, эн хайдах этэргинэн, тэрийэбит, кэргэҥҥэр үлэни, оҕоҕор уһуйааны хааччыйабыт. Үлэ көрүҥүн эн салалтаны утары көрсөн олорон бэйэҥ быһаарсаҕын. Биһиги уобалаһы эн билбэт киһи буолбатаххын.

Ити тыллар кэннэ остуол тула уу чуумпу сатыылаабыта. Бэриэт итинниги эрэ истиэм дии санаабатаҕа… Кини туох эрэ көмөҕө наадыйбыттар диэн толкуйу тобулан олороро.

– Даа, соһуччу этии буолла, – аны кини сиһин көннөрөн тиэрэ мэтэрийбитэ, быар куустан, уоһун чорботон балайда олорбута. – Истэргэ сүрдээх үчүгэй. Биһиги институппут ити этэр, саҥа саҕаланар дьыалабытыгар бу эргин сүрүн тэрилтэ ээ. Онно мин бэркэ оннубун булан сөбүлүүр дьыалабынан дьарыктанабын. Сойуус үгүс іріспүүбүлүкэлэрин, Арассыыйа киин сирдэрин кытта ыкса сибээстээх үлэ барар. Ыл да, ону быраҕан эһиэхэ барар уустук буолара буолуо, – Бэриэт Сиидэрэбис соһуйбута бэрдиттэн били кыараҕас харахтара балайда кэҥээбит этэ, дьикти этииттэн иэдэстэрэ итийбэхтии кытарбыттара, икки илиитинэн баттаҕын үөһэ анньыммахтаабыта, атахтарын кумуччу тардан олоппос анныгар симэ сатаабыта.

– Соһуччу этии. Ону мин өйдүүбүн. Эн толкуйдаа, кэргэҥҥин кытта сүбэлэс. Сөбүлэһэр буоллаххына уобалас салалтата институту кытта бэйэтэ кэпсэтиэҕэ, – ити тыллары кытта Баатыр Александрович үрүүмкэни ылбыта. – Бэриэт Сиидэрэбис, мин этэр тылларым барыта салалтаны кытта сөбүлэһиллибитэ, онно итэҕэй. Эн бэйэҥ сөбүлэһэриҥ эрэ наада. Туох да ыксатыы суох. Кэтэһэбит, – диэн баран бинсээгин түөһүн сиэбиттэн визитка кумааҕыны таһааран остуолга ууран утары анньыбыта…

Төрөөбүт Сахатын сириттэн кинини эмиэ интэриэһиргээбиттэрэ.

Сибээс бу уһук хоту сиргэ мөлтөҕө. Оттон сайдар наадата чахчы этэ. Манна олохтоох каадыр диэн олус кэмчитэ. Кэлии исписэлиистэр баһылаан-көһүлээн олороллоро. Кинилэр сүрүннээн үөһэттэн ыйыы-кэрдии соругун толоруунан муҥурданар этилэрэ. Сайдыы программатын оҥоруу, олоххо киллэрии үрдүк билиилээх, сатабыллаах соҕуруу исписэлиистэр көмөлөрүнэн бара сатыыра. Ол эрээри туох барыта олус ыарахан сыаналаах, ону таһы-нан іріспүүбүлүкэ киэҥэ, айылҕатын усулуобуйата олус ыарахана барыта кыттыһан өтөрүнэн улахан хамсааһын тахсыах чинчитэ суох курдуга. Ол кэмҥэ соҕуруу дьону кытта тэҥҥэ аахсар, билиитинэн өссө чорбойон ылар кыахтаах ыччат баара биллибитэ. Ону дойдуга ыҥырарга этии баар буолбута.

Бэриэт ити этиилэри барытын институт лабораториятын салалтатыгар эппитэ. Манна кинини олох ханна да ыытар санаалара суоҕа уонна ол кинилэргэ ночооттооҕо, оттон Впередка исписэлиис быһыытынан кэскилэ суоҕа биллэрэ. Кинини кытта кэпсэппит салалта, табаарыстара итини барытын өйдөтөн быһаарбыттара.

Саха сиригэр кини билиҥҥи дьарыктанар таһымыгар сөп түбэһэр үлэ суох, оннук тэриллэ илик уонна ол тэриллиэ ыраах диэн эппиттэрэ. Оттон Чита уобалаһын Новосибирскайы кытта тэҥниир сыыһатын бары бэлиэтээбиттэрэ.

Новосибирскайга бу сотору кэминэн дьиэ биэрэр кыах толору баара биллибитэ. Онон Бэриэт Сиидэрэбис онно-манна аралдьыйбакка инники хардыылыыр наука кирбиититтэн тэйбэтигэр сүбэлээбиттэрэ…

* * *

Былырыыҥҥаттан ыла Бэриэт ийэтэ Оппуруоһа ыарытыйар буолбута: иинэн-хатан мөлтүөх курдук буолан барбыта. Куоракка көрдөрбүттэрэ да, улаханнык тугу да быһаарбатахтара. Онон, быйыл Новосибирскайга аҕалан бэрэбиэркэлэппиттэрэ – хара үлэ ыарахана, итии-тымныы охсуута, бэйэ туһа диэн санааны умнан түүннэри-күннэри унньуктаах түбүк содула обургу буолан биэр-битэ. Ноорунан моһуогурбут, сүрэх мөлтөөбүт уонна бүөр үлэтэ соччото суох буолан, бары кыттыһан кэрбиир суолга турбуттара биллибитэ. Эпэрээссийэлиир айылаах туох да суох курдуга, оттон эмп арааһын, дьэ, балайда суруйбахтаабыттара. Элбэҕэ да сүрэ, онон да тотуох айылаах курдуга.

Бэриэттээх Сардаана ыал буолуохтарыттан сайын аайы Оппуруоһаҕа тиийэн, бииргэ төрөөбүттэр мустан оттоһоллоро, сир астыыллара. Дьиэ ис-тас үлэтигэр, сүөһү көрүүтүгэр көмөлөһөн, Оппуруоһа тылынан, олус абырыыллара. Бэриэт үбүнэн-харчынан төһө кыах баарынан көмөлөһөрө.

Быраат Сиидэр дойдутугар, Барҕа оскуолатыгар физ-ругунан үлэлээбитэ хас да сыл буолбута. Үлэтигэр сирдэрбэтэ. Оскуола оройуон спартакиадатыгар бириистээх миэстэттэн түспэтэ. Сиидэр Сиидэрэбиһи оҕолор сөбүлүүл-лэрэ, кини тылын өрүү ылыналлара. Бэртээхэй спорт-былаһаакканы бэйэлэрин күүстэринэн тутан олоххо киллэрбиттэрэ. Нэһилиэк ыччата мантан арахсыбат буолбута.

Барҕатааҕы аймах олоҕун сүрүннээччи, дьаһайааччы Сиидэр этэ. Былырыын кэргэннэммитэ. Учууталлыы кэлбит Бүлүү кыыһа Пашалыын олохторун холбообуттара. Оҕолоно иликтэрэ.

Балтылара Фрося тыа хаһаайыстыбатын техникумугар, Надя университекка учуутал идэтигэр, оттон икки кыра уол оскуолаҕа үөрэнэллэрэ.

Бэриэт ийэтэ ыалдьарын олус ыараханнык ылыммыта. Кини аттыгар баар буолар баҕатын иһигэр сэмээр иитиэхтиир курдуга. Манна эбии кини сахалыы тыына, урааҥхайдыы кута дойдутугар талаһара биллэр буолан барбыта…

Олох-дьаһах араас эриирдэрэ өйү-санааны араастаан оҥкуллуур буоллахтара. Ол эрээри ылыммыт дьаһал барыта сөп буолбат эбээт, сороҕор…

Арай дойдубар кэлбэккэ, ийэм барахсан тылын ылынан, институкка хаалан науканан дьарыктаммыт буоллар туох-туох буолуо эбитэ буолла?!

Читаҕа барбатах баҕас сөп. Новосибирскайдааҕы доҕоттор сүбэлэрэ, дьиҥинэн, сөп эбит. Дойдубар кэлэн да диэн ийэбэр чугаһаатаҕым эрэ дии, Дьокуускайга үлэҕэ ананан. Ийэм эрэйдээх сылтан кыратык чорбойбута, Орто дойдуттан бараахтаабыта. Арай бастакы сыллар утаа уҥуоҕар тиийэн соҥуоран турарым, сибэкки дьөрбөтө ууран санаабын алы гынарым. Күн сирин көрдөрбүт тапталлаах ийэбин аһыйар санаам хам ылан ытаан ыларым. Буолбуту туох төннөрүө баарай! Кэм-кэрдии аастаҕын аайы туох барыта урадыйа уоскуйар, тыыннаах киһи түбүгэ элбиир. Онон буоллаҕа, ийэм уҥуоҕар тиийэр суолларым кыарыыллар, оһо быһыытыйаллар. Сырыы хас эмэ сылларынан быһытталанан аҕыйаан иһэллэр. Сылдьыбатаҕым ыраатта.

Кииммин түһэрбит түөлбэбэр, өбүгэм дойдутугар сүрэх-быар, өй-санаа, урааҥхай дууһам өрүү тардыһар буо-лан чугаһаатаҕым.

Ийэм барахсан Барҕатыттан ханна да ыраата сатаабатаҕа. Быйаҥнаах быстыбат быйаҥын илэ билэрэ. Ол быйаҥтан кини ыччаттара үйэ тухары тиксэ сылдьыахтарыгар баҕарарын кистээбэт буолара. Төрөппүт оҕолоро дойдуларыттан букатын тэйэн хаалыахтарын баҕарбатын куруук этинэрэ, санатара. Ийэм ити санаатын сааһыран истэх аайы эргитэ саныыр буолан барбытым.

Дьэ, ол иһин даҕаны, дойдум диэки эргиллэр санааны тобуллаҕым. Уонна, онтон көмө баар буолуоҕар эрэн-нэҕим. Онон төрөөбүт түөлбэбин кытта сибээһи үлэнэн-хамнаһынан олохтуур санааны тобулбутум сөп курдук этэ ээ… Ону баара бу дьаабыланан сыттаҕым. Аны кэлэн тиийэр-түгэнэр ыарыыра чуолкай!

Бэриэт Сиидэрэбис итини санаат бэйэтин мөҕүттүбүтэ: «Тохтоо, бүт… санаама!» – диэн булгу дьаһайбыта. Ол кэннэ үтүө кэмнэригэр, Новосибирскай ыырдарыгар төн-нүөх буолан иһэн, дойдуга оччотооҕу үлэ-хамнас түрүлүөнүгэр тиийэн хаалбыта.

Оо, оччотооҕу олохтоох сибээс үлэтигэр күннээҕи кыһалҕа, араас уһук сирдэргэ үөскээн тахса турар түбүк хам ылара туохтааҕар да күүстээх эбит этэ. Онон наука эрэ, үөдэн эрэ! Барыта умнуллубуттара, төһө да өй-санаа сөбүлэспэтэҕин иһин!..