Текст книги "Таптал уонна дьүккүөр"

20

Бэриэт хайыа баарай?! Сымната сатаан баар кыһалҕаны, моһуоктары кэргэнигэр, оҕолоругар кэпсээбитэ.

Соһуйуу баара. Дьиксинии ханна барыай – дьиэ кэргэн дьонун өйүгэр ол бигэтик хатаммыта. Болот санаатын син биир хатылаан быктарбыта:

– Иһэ-таһа булкуллубут дьыалаҕа киирэр сэрэхтээҕэ биллэрэ. Аны быыбарыҥ даҕаны умнууга хаалбатах буолуохтааҕа көстөн эрдэҕэ.

– Үлэни көдьүүстээхтик тэрийиигэ халбаҥнаабат быраабыла, бэрээдэк наада. Киһи кэннин хайыспакка үлэ-лиэхтээх, – предприниматель уол Афоня биирдэ этэн кэ-биспитэ. – Субсидиялара, дотациялара бэриллэр бэрээдэгэ сыл аайы, сороҕор сылга биирдэ баҕас уларыйар быһыылаах буолбат дуо! Уонна кэлэн ханнык гарантиялаах тэрээһин үлэ баар буолуой. Суох буоллаҕа! – кини ити кэннэ туран хостон тахсыбыта, эмиэ туалет аана тыаһаабыта.

Ити уол кэнники кэтээн көрдөххө, дьиибэ идэлээх. Туох-тан эрэ хомойдо, кэлэйдэ, хоргутта – турар, барар, туалеты булар. Сырыы аайы наһаа хабаҕырбат ини, арааһа, бэйэтиттэн көҥөнөн кэҥии-уһуу ити диэки талаһар.

Сардаана Афанасьевна салалтаттан наһаа хомойбута. Эрэннэрэн баран олус дөбөҥнүк албынныыр эбиттэр, ону ааһан сырыы аайы ону-маны уларыталлара дөбөҥүттэн. Хайдах итинник дьаһаналларый? Ол иһин даҕаны өнүйбэттэрин итэҕэйбитэ. Көнөтүнэн быһаарбыта.

Ама быыбар дьыалатын аныаха диэри соһо сырыттахтарай диэн көнө муҥутаан Бэриэт ылымматаҕа. Ылымматаҕа диэн алҕас буолара дуу? Уолун тылларын ырыта сыаналаан баран «буолуон да сөп» диэн санааны булан ылбыта. Ону киэр илгиэн баҕарара да, сатана син биир санаппытынан бу тиийэн кэлэрэ. Дьэ, интэриэһинэй?! Соһулла-сыһылла сылдьыа дуо, ама?

Били төлөөмөөрү буолуо, иккистээн диэн ааттаан биэр-бит кирэдьииттэрин оһорунар кыһалҕаттан, ыксаан Бэриэт Сиидэрэбис даачатын атыылаабыта. Сир сыаналанан, оҥоһуута куһаҕана суох буолан син сыанаҕа турбута. Төһө да хараһыйдар, «һуу» диэн сүрэҕин уоскуппута. Хан-нык баҕарар улахан дьыала сиэртибэлээх буоларынан бэйэтин бэйэтэ алы гына эрэ сатыырга тиийбитэ.

* * *

Бэриэт дойдутугар тиийэн үлэҕэ булкулуннаҕына эрэ араас моһуоктаах кыһалҕаларын умнара. Үлэнэн үлүһүйдэҕинэ, үлэ үмүрүйэрин көрдөҕүнэ сэргэхсийэрэ, ол тула санаата-оноото эргичийэрэ. Ону-маны ырытарга соло да суох буолара.

Арай киэһэ оронун буллаҕына, төһө да сылайбыт буоллар, утуйан биэрбэккэ эрэйдэнэрэ. Били араллааннар бу тиийэн кэлэннэр өйүн-санаатын ытыйбытынан бараллара. Ол ытылҕан утуйар диэни умуннарар күүһэ, киниттэн ыйыта соруммакка, күннэтэ күүркэйэрэ. Дьэ, ити, кини бэйэтэ эрэ илэ билэр эрэйдээх моһуогар кубулуйбута…

Быйыл от үүнүүтэ олох үчүгэй. Куһаҕан да буолбута суох, Барҕа барахсаҥҥа. Элбэҕи оттоон хаһаанар уонна кыра да буоллар сиилэс угар соруга туран отчут манна элбэх: кыыһа Сардаана, кийииттэрэ Күннэй, Ольга оҕолорун кытта, быраат Сиидэр, күтүөт Мэхээлэ хамаандалара мустан үлэ бөҕө. Манна эбии Сардаана Афанасьевна быраата Афоня кыра уолун Ваняны, 10-с кылааһы бүтэрбит бухатыыры илдьэ кэлбитэ. Онон үлэ күүһүрбүтэ.

Бэриэт дьаһалынан бүгүн сиилэс угаллар. Бу саҥа холонуу дьыалата этэ. Былырыын алта да үс миэтэрэлээх кыра техника киирэн тахсар миэтэрэттэн эрэ ордук дириҥнээх иин хаһан ытыыстаан бэлэмнээбиттэрэ. Ытыыс маһа үрдүк. Ол тула били таһаарбыт буордарын кутан үрдэтэн хайбыттара. Намыһах үүнүүлээх оту оҕустараат, тутатына кыракый тыраахтар сыарҕатыгар тиэйэн аҕалан ииҥҥэ симэн тэбистэрэн иһэллэр. Уустуга суох үлэ эбит. Бэриэт кэрийэ сылдьан бары үлэҕэ кыттыһар: мунньуллубут оту тиэйсэр, ииҥҥэ оту тэбистэриини дьаһайар, сүүрэр-көтөр, биир сиргэ тохтоон турбат.

Инчэҕэй оту симэн, үлтү тэбистэрэн томтойбутун кэннэ салапаанынан бүрүйэн охсуллубут отунан, мутукчанан баттатан кэбиспиттэрэ. Дьэ, хайдах буолар? Кыһын сиэтиэхпит. Маннык былыргылыы саҕалааһын түмүгэ көстүөҕэ. Үчүгэй буоллаҕына салгыы дьарыктаныахпыт диэн буолбута.

Бэриэт Сиидэрэбис санаатыгар бааһына зеленкатын, ол кыаллыбатаҕына оту комбайынынан үлтү кырбатан сиилэстиэн баҕарара. Ол ордуга чахчы. Комбайн харчыта суох, көстүө эрэ көстүмүө эрэ. Эмиэ биир таабырын…

Кини эбиэт кэмигэр төбөтө ыалдьыбыта, сэниэ эстибит курдук буолбута, аһаабатаҕа. Дьонун үлэҕэ утаарар саҥатыгар тыла булдьуйа быһыытыйбыт этэ. Тугу эрэ куһаҕаны сэрэйэн куттанарын билбитэ. «Сыта түһүөм» диэн хаалбыта. Кыыһа Сардаана аҕатын сирэйэ-хараҕа мөлтөөбүтүн, хараҕын уота сыппаабытын ытырыктата көрөн маныы хаалбыта. Бэриэт туруох буолан иһэн, кыаммакка охтон түспүтэ…

Сардаана олус соһуйан тугу гыныан булбакка булумахтана түспүтэ. Фросяны хаһыытаан ыҥырбыта. Көмөлөөн ороҥҥо сытыарбыттара, уу биэрэн көрбүттэрэ. Бэриэт испэтэҕэ. Хараҕын быһа симэн баран сытара, хамсаабата.

Быраас Балбаараны ыҥырбыттара. Хата баар буолан бэрт дөбөҥнүк кэлбитэ. Дабылыанньаны мээрэйдээбитэ, иһиллээбитэ, хараҕын арыйан көрбүтэ, этин-сиинин туппалаабыта. Ол кэннэ тута укуол биэрбитэ, иккини.

– Оҕолоор, балаһыанньа уустук. Инсульт. Биллэрэ охсуохха, көмө көрдүөххэ, санриэйис, – диэн быһаарбыта.

Сардаана ытаабытынан, сирэйин саба туттан туран ыгдаҥнаан барбыта. Фрося кыыһы уоскута сатыыра. Ол быыһыгар төлөпүөн үрдүгэр түһэн куоракка Бэриэт кэргэнигэр эрийбитэ. Аймалҕан, түрүлүөн биирдэ оргуйа түспүтэ.

Фрося бу туран Балбаара биэнсийэҕэ тахсан баран дойдутугар кэлэн биэлсэрдии сылдьарын таҥара бэлэҕин саҕа санаабыта. Кини үчүгэй быраас, истэр тухары. Аны сайдыы кэлэн суотабай сибээс баарыгар олус махтанан уоскуйбут курдук буолбута, оҕотун уоскута сатыыра.

Сардаана Афанасьевна ыарахан сонунтан дөбөҥнүк өрүһүммүтэ. Табаарыстарыгар Владимир Ефимовичка бил-лэрэн көмөлөс диэн көрдөспүтэ. Владимир билсэр киһитин доруобуйа харыстабылын миниистирин кытта кэпсэппитэ. Сатаннаҕына сатанар, табылыннаҕына табыллар ээ, туох эрэ имнэммитин курдук. Үтүө санаа, сырдык баҕа, ыраас, чиэһинэй үлэ хаһан да, хайаан да туох эмэ өйөбүл түгэнигэр тиксэр аналлаахтар. Айыыһыттар дьаһаллара оннук буоллаҕа буолуо…

Бүгүн Барҕаттан чугас дэриэбинэҕэ санриэйис көтөөрү турарын билэн, таарыйа Бэриэт Сиидэрэбиһи ылар дьаһалы биэрбитин миниистир эппитэ. Үөрүү өрөгөйө диэн манна баар буолбута.

Бэриэт Сиидэрэбис бааттаах эбит. Оттон ити баат чороҥ соҕотох буолар туһа суоҕа. Ол туһунан дьоно кытта саныыр буолбуттара. Ону ыҥыран күн тахсыыта сөһүргэстээн олорон, ытыстарын холбоон, нэлэччи тута ситэрэн үөһээ айыылартан көрдөһөллөрө…

Сардаана Афанасьевна эрдэттэн кэргэнэ туохха эрэ моһуогурбутун тута сэрэйэр буолара. Ыйыталаһа, чуолкайдаһа сорунара. Ол эрээри Бэриэт киниэхэ толору кэп-сээбэтэ, быһыта-орута быһааран табыллыаҕынан түмүктүүрэ. Оттон кини көрөрө, сэрэйэрэ ээ, барыта кэпсиирин, баҕарарын курдук буолан испэтин. Кэргэнэ эрэйдэнэрин билэрэ. Оттон Бэриэт буоллаҕына бу дьыалаҕа кинини кытыннара сатаабата, харыстаан. Бэйэтэ да эрэйдэнэрин сөбүнэн ааҕан.

Кэлиҥҥи кэмҥэ Бэриэт утуйара олох мөлтөөбүтэ. Ону биллэрбэт буола сатыыра. Оттон дьахтар киһи, хоонньоһо сытар холоонноох доҕорун билбэтэ баара дуо. Билэр бөҕө буоллаҕа. Кини Бэриэти көрдөрүн, бэрэбиэркэлэт диэн хаайара элбээбитэ. Өйдөтө сатыыра – доруобуйа диэн, үлэнэн да үлүһүйбүт киһиэхэ, бастакы суолталааҕын, кини эрэ баар буоллаҕына санаабыт санаа хоту үлэ-хамнас ситиһиллиэн сөбүн. Ону истиэх бэйэлээх буолууһу дуо? Эр дьон диэн, дьэ, дьиибэ айылҕалаах дьон. Өһөстөрө иччэтэ, өйдөөбөттөрүн муҥа, эбэтэр букатын кэлбит саҕа быстах санааларын оччото дуу диэн кини таайа сатыыра. Ону сороҕор дорҕоонноох соҕустук ахтан да ааһара. Бэриэт ылынара ээ. Уонна оттон көһөрдөр көһөрөн иһэрэ. Туох диэн өй-санаа төбөтүгэр симиллэ сылдьарын өҥөйөн көрбүт киһи баар ини диэн кытта санаан ылара.

Сардаана куттанар буолан барбыта. Онтуката ити буол-лаҕа, сэрэйбит курдук…

Мэйиитигэр хаан туруута, геморрогическай инсульт. Хата эрдэ киин балыыһаны булан өрүһүннэ. Улахан күүстээх эмтэр көмөлөһөн. Икки ыйы быһа дьоно-сэргэтэ манаан олорбуттара, күүстээх массаас, этин-сиинин сииктээх таҥаһынан аалыы дьайдаҕа. Тыла олох булдьуйан хаалан үчүгэйдик иһиллибэт буолбута көнүүгэ барда. Тупсан иһиэҕэ дииллэр. Бастаан хаама сорунуу кыһалҕалаах буолан биэрбитэ: атахтарын кэргэнэ, оҕолоро сыҕарытан биэрэллэрэ, кыра оҕолуу хаамарга үөрэнии дьаабыта буолбута.

Дьэ, ыарыы диэн сүрдээх…

Үчүгэйэ диэн өй-санаа ситимэ быһытталамматах. Ол ситим этэҥҥэ курдук. Сыппаабатах. Өй-санаа буоллаҕа – олоххо саамай быһаарар күүс!

21

Бэриэт Сиидэрэбис балыыһаҕа үс ыйтан ордук сыппыта.

Сатаан хаампат, саҥарбат, аһыы соруммат, туохха да кыһаллыбат ээл-дээл санаалаах наһыылканан оронун булбут киһи ити кэм устата кыанар киһиэхэ маарынныыр, ону-маны анаарар, толкуйдуур, сыыһатын-халтытын ырытар киһи буолан тахсыбыта.

Ити улахан кыайыы. Онно Бэриэт булгуруйбат санаата улахан төһүү буолбута. Ону быраастар ураты бэлиэтээн, итинник санаанан бэйэҥ доруобуйаҕын көннөрөргө дьулус диэн эппиттэрэ. Ону билинэн Бэриэт физкультуранан дьарыктаныы анал программатын быраас уонна табаарыстар көмөлөрүнэн оҥорбута уонна онтукатын халбаҥнаабакка тутуһар. Санаата бөҕөх – ыарыы умса баттаабата. Кыайтарбат туһугар охсуһар бигэ санаалаах.

Балта Фрося кэргэнинээн Мэхээлэлиин сахалыы-махалыы санаанан салайтаран аймаммакка эрэ саҕаламмыт дьыаланы өрө туппуттара. Үлэ баран иһэр. Кыстык саҕаланыытыгар сиилэстэрин боруобалаан үүт ыаһына эбилиннэ. Били уотууга туруорбут уон идэһэлэрин үрдүкү суорка туттулар. Үчүгэй диэн хайҕаатылар. Хортуоппуй, хаппыыста эрдэтээҥи сакаас быһыытынан былдьаһыгынан барда. Үбү биэрэр салаа инникитин туһунан күтүөт Мэхээлэ бэйэтэ араас толкуйдары сыымайдаан эрэр. Оттон биэс ордубут идэһэни бэйэ аймах сиирин таһынан атыылаатылар. Бэрт хамаҕатык баран харчыга турда. Үүт харчыта кэллэ. Мантан ыла хойутааһына суох кэлиэ диэн эрэннэрдилэр.

Дьэ, итини барытын балыыһаттан тахсыбыт, сэргэхсийбит көрүҥнэммит Бэриэккэ үөрэ-көтө дакылааттаабыттара. Кини сэргэхсийэ түспүтэ, ону-маны ыйыталаспыта, ыйыы-кэрдии биэрэрин умнубатаҕа.

Дьонноох-сэргэлээх, атастаах-доҕоттордоох буолан бу үлүгэр ыарыыттан өрүтүннэҕим эбээт. Үөһээ айыылар наһаа куһаҕаннык санаабат буолан, от атах тэбэн көмө кэмигэр оҥоһуллан чыып-чаап дии сырыттаҕым. Ити аата өссө даҕаны уһуур эбиппин. Олох туһугар этириктэһэрбин салгыырбар анал дьаһал ылбыт курдук саныахтаахпын. Олох туһугар диэхтээн, оттон тыыннаах сылдьар туһугар этириктэһэрим буолуо дии…

Олох диэн охсуһуу диэн сөпкө да этэллэр. Ол охсуһууга охсуһуохха эрэ диэн киирэн биэрэр адьынат дуу, майгы дуу охсуутун, бэйэҕэ ночоотун, дьэ, өйдөөбүтэ буолан эрэбин. Били өлөн баран өйдөммүт үһү диэбиккэ дылы. Оҕом, Болотум, өйдөтөр тылларын истиэм баара дуо, суох буоллаҕа. Истибитим, ити дьыалаҕа ылсыбатаҕым буоллар бу айылаах буолбаппын. Ол баҕас чуолкай!

Иннэ-кэннэ буккуллубут дьыаланы билбэккэ ылсыы, биэрэр-биэрбэт көмөлөрүн эрэнии, тойон-хотун сымнаҕас, ханан да муннуга суох сымыыт курдук төкүнүк ньылбаархай тылларын итэҕэйии сиэтэ миигин! Атын туох да абааһы миигин тыыппат, булбат…

Салалта тоҕо кыра дьон, үлэ киһитин туһугар халбархай буолан иһэрий? Оттон бэйэлэрин тустарыгар хал-баҥнаабат чиккэ буолан, мүччүрүйбэт итэҕэйсиигэ киирэн итинник үлүгэрдээх харчы хамсыыр, хармааҥҥа киирэр ини…

Аан дойду эстибэт буоллаҕына тыа сиригэр эргиллиэхтэрэ. Ханна барыахтарай?! Аҥаардас химия аһынан сылдьыбат инибит. Айылҕа бэйэтин аһыттан ордугу айбаттара буолуо…

Итэҕэл, эрэнсии дьиэ тиэргэнин иһинэн эрэ ыырданар гына ама кыарыа дуо? Оо, дьэ, оччоҕо иэдээн буолаарай?! Эс, ама оннук буолбат ини. Үйэлэргэ чочуллубут сиэр-майгы өтөрүнэн эргийэн кэлэн оннун булан айылҕа киһилиин, киһи киһилиин эйэ дэмнээх сыһыана кэлэр ини, ама. Кэлиэ, кэлиэ-э!

Сайдыы үрдүү турар, эргиллэн кэлэр төгүрүк иилии суоллаах дииллэр буолбаат, учуонайдар…

Үөрэх билиитин өрө туппут Бэриэт Сиидэрэбис билии дьиҥ олоҕу кытта сибээһэ суоҕа улахан алдьатыылаах буо-ларын бу кэнники сылларга этинэн-хаанынан билбитэ.

Били космос сибээһин кытта тэҥҥэ үөһэнэн дайа сылдьыбытын, оттон сир үрдүгэр, дьиҥ олоххо барытын айылҕа дьаһайарын, кини эрэ үтүөнү уунарын илэ итэҕэйбитэ.

Онон салалта аллараа үлэ араас эридьиэһин билбит эрэ буоллаҕына үрдүк үктэллэринэн дабайыахтааҕын итэ-ҕэйбитэ. Оннук эрэ буоллаҕына эн киниттэн дьоһун, дуос-пуруннаах дьаһаллары кэтэһэргэ тиийэҕин.

Күүскэ ыарыйдахха, кыһалҕаны биллэххэ ханнык баҕарар киһиэхэ туох эрэ айыы санаа арыллар, ырытар дьоҕур саҕыллар дииллэрэ кырдьык быһыылаах…

22

Бэриэт дохсун дьүккүөрүнэн тэрийбит дьыалатыттан доруобуйа туругунан букатыннаахтык тэйдэ.

Барыта санаа хоту табылынна: хотону, сүөһүлэри баҕастары, атыылаһааччы көстөн, иэстэр-күүстэр барыта ыпсарыллан, саҥа хаһаайын көстүбүтэ. Онно үлэһиттэринэн олоххо сыыстарбыт, араас дьаллыкка оҕустарбыт, онтон өрүһүнэ сатыыр дьон буолаллар. Дьыала хара үлэтин барытын балта Фрося дьаһайар, онно эппиэттээх үлэһит буолла.

Илэ өйүнэн толкуйдаан, үтүөнү эрэ ыатарар санаатыгар бас бэринэн, тоҕус уонус сыллар кэннилэриттэн олохсуйбут, сыллата баай-тот өттүгэр бөҕөргүү, кэҥии турар систиэмэни ситэ ырыта сыаналаабакка, Бэриэт Сиидэрэбис, бу үлүгэрдээх моһуокка бэйэтэ киирэн биэрбитэ. Хата барытыттан босхолонно. Утуйар да тубуста, аһыыр-сиир биир оннук, оннооҕор кэлиэн-барыан баҕарар баҕата күүһүрбүтэ. Сити кэмтэн саҥата-иҥэтэ чуолкай буолан иһэрин таһынан кимиилээх, тахсыылаах буолбута. Доруо-буйа тута көнө сатыыр суолга үктэммитэ.

Киһи барахсан санаатынан ээ. Мээнэҕэ «киһи санаа кулута» диэн эппэттэр, өбүгэ саҕаттан.

– Дьэ, Бэриэт, «впередтаан» бүттүбүт, – хоонньоһо сытар холооннооҕо, сэргэстэһэ сытар сэгэрэ Сардаана барахсан биир күн эбиэккэ эрдэ оннун булан миини ньуосканан булкуйа олорор кэргэнин кэлэн кэнниттэн кууһан ылбыта, оройуттан сыллаан сырылаппыта уонна күлэн лэһигирээбитэ.

– Кырдьык, сөп буолла буолуо, – сэгэрин илиилэрин харбаан ылбыта, уоһугар даҕайбыта. – Дьэ, мин даҕаны дьүккүһэн биэрдим: эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар диэни билбэхтээтим.

Сардаана Афанасьевна бу эбиэккэ анаан туран остуолга Бэриэтин утары олорбута, кэккэлэһэ олорор миэстэтиттэн уларыйан.

– Хайа, эн тоҕо итиннэ тэйиччи олордуҥ? Миэстэҥ манна буолбатах этэ дуо? – Бэриэт аттынааҕы олоппоһун сымнаҕас олбоҕун таптайталаабыта.

– Бүгүн анаан-минээн уларыйан утары олордум. 61 сааһын томточчу туолбут «тапталлаах оҕонньор» дьү-һүнүн-бодотун дьүүллээн-дьүһүннээн көрөөрү, аһыыр иҥсэтин кэтээри-манаары, ыраахтан олорон харахпынан имэрийээри, – Сардаана ити тылларын кэннэ үөр да үөр буолбута, күлэн тиистэрэ кэчигирээбитэ.

– Ээ, арба, кырдьык бүгүн төрөөбүт күнүм этэ дуу?! – Бэриэт дьиҥнээхтик соһуйбута. Төрөөбүт күн диэн баарын умнубута ыраатта, хаһан бэлиэтээбитин да өйдөөбөт. – Алта уон биирим буолла дуо? – ымаҥнаабыта, устунан бэрт чуумпутук күлэн күһүгүрээбитэ. – Ээ, өссө да эдэр эбиппин. Оҕо оҥорор саас буоллаҕа дии. Өбүгэлэрбит барахсаттар аҕыс, тоҕус уоннарыгар оҕо оҥороллорун туһунан сэһэн-сэппэн элбэх ээ.

– Оннук. Эдэргин. Этэҥҥэ буоллубут диэххэ. Бэттэх диэки кэлэбит, онтукабыт наллаан тупсан иһэр. Аны кэлэн туох да буолбаппыт, – Сардаана ис сүрэҕиттэн үөрэн ытыстарын бэйэ-бэйэлэригэр сууралыы имэрийбитэ, ол кэннэ түөһүгэр ыбылы сыһыаран Бэриэтин тобулу одуулуу, хараҕынан имэрийэ олорбута.

– Оттон төрөөбүт күнү хайдах бэлиэтиибит?

– Бу киэһэ бары мустуохпут. Оҕолор, сиэннэр кэлэллэр…

Бэриэт Сиидэрэбис күнүс уулуссанан хааман салгын сиэбитэ, дьиэ иннинээҕи былаһааккаҕа олорон кыра дьон араас дьээбэлэрин кэтээн сэргэхсийбитэ.

Киирэн оронугар сытан эрэн ону-маны эргитэр санаатын сыымайдаабыта. Өс киирбэҕиттэн соһуйбута, ону-маны улаханнык ырыта барбакка тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕө соруммутуттан. Санаа хоторо ээ, дьүккүөр даҕаны, буоларын курдук, дохсуна.

Дьыалаҕа ылсыһан баран, эрийсиилэр саҕаланааттарын кытта бэйэтин иһигэр: «Тыл барда – бас барда!» – диэн андаҕар кэриэтэ этиммититтэн сөҕөр уонна ону санаан кэллэҕинэ, куттанар ээ, этэ-сиинэ күүрэр, титирэстиир да кэмнэрдээх.

Билиҥҥи кэмҥэ уолҕамчы быһыы-майгы алдьатыылаах буолуон сөбүн этинэн-хаанынан биллэҕэ, сэрэниэххэ наада эбит…

Хайдах наар сэрэнэ сылдьыаххыный? Сэрэхэчийэ, чугуруҥнуу сылдьар киһиттэн туһалаах тахсыбата буолуо, арааһа, диэн түмүгүн кытта «оччоҕо хайдах?..»