Текст книги "Таптал уонна дьүккүөр"

17

Барыта санаабыт, кэпсэппит, эрэннэрбит курдук буолбатаҕа. Бэриэт моһуоктара эрдэттэн саҕаламмыттара уонна салҕанар суолу тутуспуттара. Тоҕо, туохтан кини хантан билиэ буоллаҕай?!

«Дьылҕа Хаан соруйан бэрэбиэркэлиир, тургутар» диэн өйү булунан, кини туруулаһары күннээҕи дьыала быһыытынан ылыммыта.

Кирэдьиити икки төгүллээн биэриини бааннары кытта сөпсөһөн, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бэйэтэ көҕүлээбитэ Бэриэккэ охсуулаах буолан биэрбитэ. Бырыһыанын төлөһүү биир эрэ кирэдьииккэ сатанар диэн буолбута. «Хайдах икки кирэдьиити тэҥинэн төлүөхпүтүй? Биири да төлүүрбүт үчүгэй буолбатах дуо?!» – диэн өссө өс саҕа буолбуттара. «Хайдах кирэдьиити аҥаардыы сылдьаҕыт, барытын биирдэ биэрэргит ордук этэ», – диэн Бэриэт атыҥыраабыта ээ. Онно олох да баардылаабакка төлөнөрүн эрэннэрбиттэрин эт кулгааҕынан истибитин хайдах умнуой?! Сымыйа, албын буолан тахсыбыта.

Сатаммат үһү! Ол сатаммата эрдэттэн биллибэтэх үһү дуо? Биллэрэ эбитэ буолуо ээ. Оннооҕор Бэриэт хайдах эрэ сөбүлээбэтэҕэ, биири икки гынары. Дьэ, буолар да эбит! Бу Бэриэт бастакы соһуйуута, хомойуута этэ.

Аны ол быыһыгар үтүө санаалаах, көмөлөһөр баҕа-лаах дьон барахсаттар баар буолан биэрбиттэрэ. Газовиктар тойонноро, уруккуттан билсэр омук табаарыһа Арнольд Степанович кини саҕалааһынын биһирээбитэ:

– Сидорович, абсолютно правильное решение, – Бэриэт үлэни саҕалаабыт кэпсээниттэн өрө көтө түспүтэ. – Это будет началом возрождения якутского села. Ой, как захирели деревни, ой, как захирели-и! Начинай смело. Мы в стороне не будем.

– Если что, обращусь, куда денусь, – Бэриэт да түмүгэ судургу этэ. – Молоко, мясо наше экологически чистое. А как вкусно, пальчики оближешь! Вы лучше меня знаете.

– Конечно, Сидорович. На севере свои продукты нужны. Завозного я не одобряю, не воспринимаю. Нет, нет!

Ити кэпсэтииттэн сыл аҥара эрэ ааспыта. Трансформатор боппуруоһун Арнольд Степановичка эппитигэр тута көмөлөһөбүн диэн буолбута. Арыый эргэ диэн ааттаан сыанатын лаппа чэпчэппитэ. Аахсыыта этинэн, арыынан буолар буолбута. Кыаҕырары кэтэһэрин этэн: «… в рассрочку», – диэн түмүктээн Бэриэти кууһан ылбыта, ситиһиини баҕаран саннын таптайбыта.

Дьэ, үтүө дьон баар. Көр, ити омук киһитэ барахсан саха тыатын сирин туһугар ыалдьа сырыттаҕа. Баар ба-лаһыанньаны көрө сылдьан айгырааһыны көтөҕөргө кө-мө хайаан да наадатын биллэҕэ. Наада диэтэҕэ – көмөлөстөҕө!

Эрэннэриилэри кини итэҕэйэрэ. Кыра эрдэҕиттэн оннук иитиллибитэ. Олоххо даҕаны баччааҥҥа диэри эрэл уонна итэҕэл ханна баҕарар ураты миэстэни ылар этэ. Дьон икки ардыгар итинник бигэ сыһыан баар буолан итэҕэйсэн үлэлээһин хаһан да кыайыылаах-хотуулаах буолааччы.

Оттон аныгы олоххо эрэннэрии моһуоктары үөскэтэр кэмэлдьилэммитин Бэриэт өссө да билэ илигэ. Оннук буолуоҕун санаан да көрбөт бэйэтэ утары тугу эрэ толкуйдуур наада эбит диэн өйгө кэлбитэ. Дьиҥинэн, онтуката да суох, эбии үбү-харчыны булууну толкуйдуур, тобулар наадатын эрдэттэн санааҕа тута сылдьара.

Хотуларга уу, угут мэһэйдээн, илин эҥээргэ курааннаан от атыыта кэҥээбитэ. Ону учуоттаан Бэриэт хара маҥнайгыттан от үлэтигэр улахан болҕомтотун уурбута. Быйаҥнаах тулата үйэ тухары быйаҥ – сүрэҕэлдьээмэ эрэ! Кини үс сыл устата бу программаҕа кыттыһан оттоон бэйэтин массыынатынан кыһалҕалаахтарга тиэйэн илдьэн биэртэлээбитэ. Онон син харчыласпыта. Ити араас ороскуоттары сабарга улахан тирэҕинэн буолбута.

Хотон тутуута бүппүтэ. Бэртээхэй диэн, сырдык от күөҕэ дьүһүннээх уораҕай бөһүөлэк кытыытыгар дьэндэс гына түспүтэ. Министиэристибэ тустаах бырагыраамма иһинэн маннык, быйаҥы утары уунуохтаах тутуулар ороскуоттарын 80 % оһорор. Кыратык күүтүүлээх эрэ диэн буолбута. Онон эрэннэрии баара. Онно өссө Бэриэт доҕоро, бырабыыталыстыба үлэһитэ Владимир Ефимович ытаһа буолан тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта иккитэ кэпсэппитэ. Киниэхэ бэрт итэҕэтиилээхтик быһааран биэрэллэрэ, Бэриэт Сиидэрэбиһи олох умнубаттарын эппиттэрэ. Онон көмө баар буоларыгар эрэл, итэҕэл күүстээҕэ.

Биирдэ баран эттэххэ, уһук сиргэ маннык тутуулары бастакы уочарат өйүөхтээхтэр, көмөлөһүөхтээхтэр. Аны ону ис сүрэҕиттэн көҕүлүүр, бэйэтэ тутар, холобуру көрдөрөр киһи баар, бэйэтинэн тылланар. Министиэристибэ олох хаан дьыалата буоллаҕа. Ол иһин да хорсуннук: «…Кэтэс, кэлиэҕэ. Итинник буолааччы…» – холкутук эппиэттэһэр, харахтарын кистээбэккэ утары көрөр, ымайар буоллахтара. Бэриэт санаата итинник судургу көнө этэ. Онон көһүтэри даҕаны улаханнык ыарырҕаппат буола сатыыра.

Дьэ, ол эрээри көһүтүү уһаан барбыта…

Хотон тутулунна. Онно сүөһү киириэхтээх. Бэриэт аймахтарын сүөһүтүн аҕалан симэн кэбиһиэн сүөргүлээбитэ. Судаарыстыбаны албыннааһын буолан тахсар. Дьиҥинэн сир аайы оннук дьаһаныы баарын кини бэркэ диэн билэрэ. Ону сөбүлээбэтэ буолан баран саҥарбата: «Бэйэлэрэ даҕаны эрэй-муҥ бөҕөнү көрө, туох эрэ дьаһалы тобулан ханнык эмэ көмөнү мүччү туттарбыт киһи диэн арааһы толкуйдуу сатыыр дьону туох диэн көннөрөн, өйдөөҕүмсүйэн», – диирэ.

Кини баҕата – удьуор сүөһүлэри булуу. Ол сүөһүлэр үүттэрэ-астара дэлэй. Аны оҥоһук сиэмэлээһиҥҥэ үөрүйэхтэр. Онон ити дьыаланы тутатына ылсыһар баҕалааҕа.

Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киирсэн илин эҥээр-тэн сүөһү атыылаһарга дуогабардаспыта, үөрбүтэ-көппүтэ. Онтуката тоҕо эрэ эмиэ табыллыбатаҕа. Туох эрэ уларыйыы тахсан ол сүөһүлэртэн мэлийбитэ. Ону-маны ыйыталаһан, быһаарса сатаабыта. Илинэ, арҕаата сатаан аттарыллыбатах дьыала диэн манна баар эбит. Оннооҕор ким чуолкайдык быһаарара биллибэтэ. Бииртэн биир хонтуораҕа, хоско, киһигэ көһөрөн иһии элбэх да буолан биэрбитэ. Соруйан гынар курдуктара, арай кини өйдөөтөҕүнэ. Муҥур уһугар ымпыгын-чымпыгын сатаан быһаарбатаҕа. Тохтуурга күһэллибитэ. Онтон атын да дьыала элбэҕэ, кыһалҕа мунньуллан дьапталҕаланар эбит.

Ыксааһын буолбута. Сүөһү көстүбэккэ хотон биир сыл кураанах кыстаабыта. Аны племенной эрэ сүөһү диэн санааны тохтоппута. Сүөһү эрэ буоллун диэх курдук балаһыанньа үөскээбитэ.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сүөһү ахсаана аҕыйаан иһэрин тохтотор соругу туруоран сүөһүнү чугастан ылсыһар-бэрсиһэр анал уураах тахсыбыта. Онно судаарыстыба өттүттэн харчынан көмө бэрээдэгэ олохтоммута. Дьэ, киһи эрэ сөбүлүүр, сүөһүлэниэн-астаныан баҕарар киһиэхэ бэртээхэй тирэх дьаһал тахсыбыта.

Бэриэт Барҕатыгар аны хаан ыарыыта баара биллибитэ. Дэриэбинэ иһинэн атыылаһыы бобуллубута. Чугастааҕы дэриэбинэлэртэн аҕалыы соруга турбута.

Сүөһү атыытыгар ити көмөҕө тиксээри ыйыталаспыта. Субу түгэҥҥэ харчы суоҕунан кирэдьиит ыларга сүбэлээбиттэрэ, харчы киирдэр эрэ төлөһөрү эрэннэрэн… Бэриэт эмиэ кирэдьиит ылбыта. Хотон иччилэммитэ, үлэ-хамнас саҕаламмыта. Үлэһит дьон күө-дьаа саҥата, ынах маҥырааһына, соторунан ньирэй мэҥирээһинэ хотону сэргэхсиппитэ. Үлэ дьоно сынньанар хосторугар тэлэбиисэр көрөллөрө, араадьыйа истэллэрэ. Аһыы диэн ааттаан дьиэҕэ барыы тохтоон, үлэлиир сиргэ тэриллибитэ.

Үчүгэйэ сүрэ. «Биримээнэ киинэҕэ көстөрүн курдук» диэн номох дэриэбинэҕэ тарҕаммыта. Үлэ дьоно үлэҕэ баҕаларын уһуктуута саҕаламмыта биллибитэ.

Бэриэт дьонуттан санаата көтөҕүллүбүтэ. Сөптөөх хайысханы таба тайаммытыгар итэҕэйбитэ…

Дьэ, доҕоор, буолар да эбит! Эмиэ туох эрэ табыллыбат, уларыйар-тэлэрийэр, сатаммат! Барыта сата баһа! Сүөһү атыытын харчыта киниттэн куоппута, мэлийбитэ. Туох эрэ атын уларыйыы тахсыбыт, эмиэ. Онно кини сөп түбэспэт буолан хаалбыт. «Эбиитин эмэһэҕэ тэп!» диэбиккэ дылы, били хотон ороскуотун оһорунар харчы даҕаны суола кыараабыт, олох да кэлиэ суох курдук буолбут.

Арай улуус салалтата Бэриэт тэрээһинин эрдэттэн биһирээбитин ситэрэн өйөөбүтэ, аҕыйах да буоллар харчы ыһыктыбыта.

Бэриэт Сиидэрэбис кэмниэ кэнэҕэс, лаппа күүскэ сүүскэ оҕустарбыт тэҥэ, дөйөн хаалбыт курдук буолбута.

Оннооҕор бэйэтин бэйэтэ итэҕэйбэт санаа охсуллубута. «Бу кырдьык дуу, сымыйа дуу, оонньуу дуу?» диэн өйүгэр батарбат боппуруостары булан ылан ырыыппалаан барбыта. Туох даҕаны өйдөнөр ситими булан ылбатаҕа. Барыта соруйан курдуга…

Кини ордук оҕолорун, дьиэ кэргэнин албыннаабыт саҕа санаата олус улахан ыарык буолбута. Баччааҥҥа диэри этэҥҥэ олорбут ыалы туораттан кэлэн соруйан аймаабыт курдук балаһыанньа тахсан кэлбитин, онно кини, бэйэлээтэр бэйэлээх аҕалара, быһаарар оруолу ылбытын олус ыарыылаахтык ылыммыта.

Үлэлиир эрэ баҕанан салайтаран, үтүөнү эрэ оҥорор өйү өрө тутан, аныгы үйэҕэ дойдутун сэргэхситэр, холобур буолан дьонун батыһыннарар баҕаны эрэ урутатан дьаһаммыта олох да сыыһа буолан дьүһүлэммитэ сүрэ бэрдэ!

Тыа сирин олоҕо ыараабытын ким бары билинэр. Ону биир кэлимник тупсарар сорук турбутугар кини үөрбүтэ ээ. Ол иһин даҕаны онно кыттыһарга санаммыта. Кыттыһар диэн буолуо дуо, бэйэтинэн дьыаланы хамсатар, дьонун-сэргэтин батыһыннарар өйү-санааны тобулбута. Этэҥҥэ буоллаҕына үтүктээччи, батыһааччы баар буолуоҕа чахчы.

Онтубут этэҥҥэ буолуохтааҕар дьалкыйа дьуоҕурар суолга тахсыах курдук буолаары гыммытыгар Бэриэт Сиидэрэбис дууһата айманан, өйө-санаата быһытталанан барбыта.

Ол эрээри ханнык да балаһыанньаҕа, кыбычыыҥҥа онтон тахсар суоллар хайаан да көстүөхтээхтэр, көстөөччүлэр диэн санаатын кини ыһыктыбатаҕа: «Туруулаһабын, бэриниэ суохтаахпын. Саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой. Онон ньоҕойдоһобун, киирсэбин. Үлэлиибин, үүтү үрүлүччү ыахха. Ол харчы даҕаны, харчы! Мыынан олоруллубат. Көстөн иһиэ. Хойутаан да кэлиэ буоллар, үтүөҕэ эрэниэххэ. Төбө олоруута сыыһа буолбатах буоллаҕына, син биир ас-үөл оҥоһуутугар сирэйдэринэн эргиллиэхтэрэ…»

18

Бэриэт бу сарсыарда, куолутунан, эрдэ турбута. Күн гиэнэ ырааһа, сылааһа буолбут. Халлааҥҥа биир да былыт суох, салгын иһийэ чуумпурбут. Үтүөкэн күн үүммүтүттэн үөрэн икки илиитин даллатан, күн диэки утары уунан уруйдуу айхаллаан сүгүрүйэ төҥкөннөөбүтэ.

Бэстэр быыстарынан оргууй сиэлэ сүүрбүтэ, ол кэннэ үгэс быһыытынан аарыма бэһин тиийэн ыбылы кууһан туран тугу эрэ сибигинэйбитэ. Бүгүҥҥү сэрээккэ сып-сап курдук түргэнник бүппүтэ. Кини ханна, туохха эрэ ыксыыр курдуга буолан баран, тугун да быһааран билбэтэ. Ону ырыыппалыы да сатаабатаҕа.

Сарсыардааҥҥы аһылыкка итии чэйи сырылата олорон Бэриэт кэргэнин сэрэппитэ:

– Сардаана, мин билигин кумааҕыларбын бэрийиэм, бэрээдэктиэм. Эбиэккэ куоракка киириэм. Биир дьыалабын дьиэбиттэн ылан, ону-маны көннөрүөм этэ. Онон, эбиэти арыычча эрдэлэтиэххэ эрэ. – Бэриэт ити тыллары оргууй, көрдөһөрдүү быктарбыта. Кини туох эрэ толкуйдарга түбүгүрэ сылдьара сирэйиттэн-хараҕыттан көстөрө. – Киэһэ хойутуубун, кэлиэм суоҕа, куоракка дьиэбэр хонуом.

– Бүгүн киэһэ иккиэн мырааҥҥа тахса сылдьарбыт дуу диэн санаалаах этим, эйигин сэргэхситээри, ону-маны сахалыы-махалыы ыаһахтаһаары.

– Оо, бэрт да буолуо эбит, дьиҥинэн. – Бэриэт чэпчэки баҕайытык сэгэс гына, ымайа түспүтэ. – Оо, оҕом сыыһа, Сардаанам барахсан, – диэбитинэн туран кууһан сыллаан ылбыта.

– Дьыала ыксаллаах буоллаҕына, кытаат. Мырааммытыгар хаһан баҕарар тахсыахпытын сөп бөҕө буоллаҕа.

– Оннук. Мин бүгүн санаабыт санааларбын ситтэхпинэ, чуолкайдаатахпына табыллар. Барҕаҕа аттаныахха диэри аҕыйах хонук баар. Тахса сылдьыахпыт, һыллыай! – Бэриэт аһаан бүтэн махтанан олоппоһуттан туран кэлбитигэр, кэргэнэ өрүсүһэ соҕус:

– Арба, бу киэһэ кыра уол кэлэ сылдьыах буолан эрэрэ. Эйиэхэ наадалаах курдук саҥалаах этэ.

– Миигин дьиэбэр хонорбун этээр. Улахан наадалаах буоллаҕына булуо. Дойду соботуттан буһараар эрэ. Собо сиэхпин баҕардым.

– Сөп, мин даҕаны баҕарабын…

Бэриэт Сиидэрэбис куораттааҕы дьиэтигэр кэлэн киирээри туран почта дьааһыгын көрбүтэ. Онно, соһуйуон уонна муодарҕыан иһин, силиэстийэлэртэн ыҥырыы сурук баар буолан биэрбитэ.

Тугуй бу? Бэбиэскэни илиитигэр нэлэччи тутан туран: «Туох айылаах бу дьыалата баар буолла? – диэн ону-маны эргитэ саныы, – чааһынай дьарыкпыт дьыалата буолуохтаах, онно туох сокуонун кэстим, тугу сыыстым?» – диэн санаатын кытта дьиэҕэ да киириэхтээҕин умнан таалан балачча турбута…

Дьиэҕэ киирэн бары дьыаланы умнан остуолга кэлэн бэбиэскэтин тэлгээн, имэрийэ көннөрө олорон, кэнники сыллардааҕы олоҕун, сырыыларын барытын сыымайдыы, уочаратынан ырыта олорбута буолан баран тугу да булан ылбакка, хайдах эрэ кыйаханыах санаата кииртэлээбитэ.

«Бээрэ хайыыбын, бу кумааҕыны?» – кумааҕытын балайда тэлимнэппэхтээн баран, суумкатыгар уган кэбиспитэ: «Туох силиэстийэтэй? Тугу гыммыт үһүбүнүй? Туох сымыйа кумааҕытын манна аҕалан уктулар? Оннук наада буолбут буоллахпына бэйэлэрэ булуохтара!» – балачча кыйахаммахтаан баран эмиэ да холкуйбут курдук буолбута, уоскуйбута.

Бэбиэскэ аадырыһын өссө сыныйан аахпыта. Аадырыс киниэнэ, аата суола эмиэ сөп – киниэхэ?! Саарбахтыыр төрүөт суох курдуга. Хайдах буолабын оччоҕо диэн санаа үүйэ-хаайа тутан барбыта. Олох, тугун-ханныгын быһаарбатахха, киһи нус-хас сылдьар балаһыанньа суоҕа биллэн барбыта – Бэриэт Сиидэрэбис атын туох да дьыалаларга төбөтө үлэлии сатаабатын билбитэ.

Били бүгүн дьарыктаныахтаах кумааҕыларын ылан эргим-ургум туппахтаабыта, арыйталыы, саамылыы сатаабыта буолан баран хараҕар бэбиэскэ эрэ элэҥниир этэ. Туох да улахан туһа тахсыа суоҕун билэн, кумааҕылары суумкатыгар уктан кэбиспитэ.

«Суох, чэ, кэбис. Бастаан бу биллибэт дьыаланы быһаардахха табыллар эбит», – диэн санааҕа букатыннаахтык кэлбитэ. Ону быһаарарга өй-санаа сытыырхайыыта наада буолан быһыылааҕа, Бэриэт чаанньык оргутан, кофе оҥостон, ону сыыйа сыпсырыйа, толкуй тобула олорбохтообута.

Куорат борокуротууратын дьиэтигэр тиийэн бэбиэскэтин көрдөрөн, ыйдаран киирбитэ. Кэбиниэт хаһаайына суоҕа, дьыалатынан куорат иһигэр барбытын эппиттэрэ буолан баран хаһан кэлиэҕин билбэттэрэ.

Пиэйжэр диэн сибээс тэрилинэн, Бэриэт Сиидэрэбис силиэдэбэтэл уолу кытта суруйсан чуолкайдаспыта, кэтэһэр буолбута. Балтараа чаас курдук кэтэспитин кэннэ кэлбитэ. Соторунан хоско ыҥырбыта.

– Бэриэт диэммин. Бу бэбиэскэ тутаммын, тугу даҕаны өйдөөбөт дьыалабын быһаарса кэллим.

– Уйбаан диэммин, – эдэр баҕайы саха оҕото силиэдэбэтэл, аҕа киһини Бэриэти үтүктэн, эбэтэр ытыктаан дуу, бэрт судургутук аатын эрэ эппитэ. Бэрт номоҕон дьүһүннээх, сымнаҕас куоластаах, сытыы харахтаах, ор-то уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх киһи утары хааман кэлэн илиитин биэрбитэ, дорооболоспута. – Олор. Билигин быһаарсыахпыт.

Силиэдэбэтэл быһаарыытынан дьыала ис хоһооно бэрт моһуоктаах буолан биэрбитэ.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үбү-харчыны туһаныытыгар үлэтин уочараттаах бэрэбиэркэтигэр 400 тыһыынча солкуобай көмө бэрээдэгинэн тиэхиньикэ атыылаһарыгар көспүтүн булбуттар. Ону туоһулуур докумуоннар бааллар эбит, күөх бэчээттээхтэр. Барыта орун-оннугар, киһи сымыйарҕыыра суох курдук. Арай биир дьээбэлээх – харчы көспүтэ син балайда буолбут даҕаны, ону туһаныы туһунан Бэриэт Сиидэрэбис ханнык да отчуота суох. Көспүт харчы туттуллубута саарбахтаммат. Махталы кытта хайа эрэ уталытыллыбат наадаҕа туттулуннаҕа. Тоҕо, аныахаҕа диэри, туттуллубута от-чуоттамматый? Бачча улахан көмөнү ылан баран, олох умнан кэбиһэн отчуоттаабат олох өйдөммөт. Биэрбит дьон, сэрэйдэххэ, син хаста да санаппыттара буолуо дии?!

– Дьэ, Бэриэт Сиидэрэбис, дьыала ис хоһооно итинник. Барыта өйдөнөр. Арай туран эн өттүгүттэн сыһыан олох өйдөммөт буолан тахсар, – силиэдэбэтэл уол бэрт чуолкайдык быһааран биэрбитэ. Онон утары ыйытыгар киһи туох да диэн омнуолуура суоҕа.

– Эн кэпсээҥҥинэн оннугар тахсар, – Бэриэт олох өйдөөбөт дьыалатыттан улаханнык соһуйан харахтара кэҥээбитэ, туох диэҕин билбэккэ уостара ибигирээбитэ, кыйахаммыт майгытыттан иэдэһин тириитэ тардыалаһан сүүрэкэлиэх үлүгэрэ буолбута. – Дьэ, доҕоор, буолар да эбит! Оччотугар мин харчы сиэбиппин, ону билиммэт буолан олорор эбиппин дии-и?!

– Оннугар тахсар, – кыйахаммыт сирэйи-хараҕы көрө олорон силиэдэбэтэл муодаргыы соһуйбута. Бэриэт итиччэ элбэх харчыны хайдах өйдөөбөт? Олох ылбатах курдук туттаары гынарый? Сүрүн?! Кыракый да буоллар, суобас диэн баар буолуохтаах буоллаҕа дии?! – Ону хайдах быһаараҕын?

– Мин быһаарыым диэн судургу буоллаҕа дии. Итиччэ харчыны, ити ыйар дьыалаларыгар хаһан да ылбатаҕым. Бу саҥа истэбин, итиччэ үлүгэр харчыны миэхэ көмөҕө утары ууммуттарын. Абыраабыттар да эбит, доҕоор?! – Бэриэт Сиидэрэбис абатыйбыт тылларын бэрт үөннээхтик түмүктээн күлэн ымаҥнаабыта.

– Бай да, доҕоор?! Олох мэлдьэһэҕин дуо, оччоҕо?

– Мэлдьэһиминэбин, ылбатах суолбар.

– Оттон бу докумуоннар эйиэхэ харчы барбытын туоһулууллар ээ.

– Көстөрүнэн оннук. Дьиҥ дьыалатыгар сымыйа ээ, сымыйа.

– Эс, хайдах оннук буолуой? Министиэристибэ судаарыстыбаннай докумуоннарыгар мин оччоҕо итэҕэйиэ суох-таахпын дуо? Оччоҕо эн кыһыл тылгар итэҕэйиэхтээхпин дуо? – бу сырыыга силиэдэбэтэл кытаанахтык эппитэ.

– Итэҕэйимэ, мин кыһыл тылбар итэҕэй диэбэппин ээ. Бэрэбиэркэлээҥ ээ. Мин ылбатах харчыбын хайдах ыллым диэн моонньубар быа тардына олоруохпунуй? Санаан көр ээ. Саха оҕотоҕун дии. Саха хаһан маннык баламаттык сымыйалыы сорунуоҕай, ылбыты мэлдьэһэн! – бу сырыыга Бэриэт куолаһыгар кыйаханыы кыллара илибирээн ааспыттара.

Бу кэннэ тута баттаһа Бэриэт Сиидэрэбис чэпчэки сыа-налаах хотон бырайыагыттан саҕалаан кирэдииттэри биэ-риини хайдах эриэхэбэйдииллэрин, эппит тылларын дорҕооно сүтэ илигинэ араас уларытыылары киллэрэллэрин, үлэни-хамнаһы тэрийиини судургутутар оннугар уустук исхиэмэлэри толкуйдуур адьынат баарын, төһө кыалларынан үлэ киһитэ «тойоттортон тутулуктаах» буола сатыыры эрэ тобулар толкуйдар, салалта өйүгэр-санаатыгар олохсуйан эрэрин өрүкүйбүт, кыйахаммыт уоҕар дорҕоонноохтук быһаара сатаабыта.

– Бу кэлин кэмнэргэ министиэристибэ салалтатыгар дьиҥ оҥорон таһаарыыны билбэтэх, бэҕэһээҥҥи устудьуоннар, эбэтэр ханнык эрэ тойон-хотун ыччаттара, аймахтара мустар буолан эрэллэрин элбэх киһи этэр-саҥарар, ол сыыһа диэн бэлиэтиир ээ, – Бэриэт ити тыллары силиэдэбэтэли өтөрү көрөн олорон, «ону эн билбэккин дуо?» диэххэ айылаах утары ыһыктыбыта.

– Дьэ, ону билбэтим. Мин ону ырыппаппын.

– Оннук ээ. Ким да тугу да ырыппат, төрдүн-төбөтүн билиэн баҕарбат, билэ да сатаабат.

– Биһиги үлэбит уратылаах. Сокуон тутуһулларын, туоларын ситиһэбит, хонтуруоллуубут.

– Дьиҥинэн сөп, туох да диэбэппин, сокуон үлэһиттэрин. Эйиэхэ, эдэр киһиэхэ, маннык эппиэттээх үлэһиккэ биири бэлиэтээн этэбин – билиҥҥи салалта араас таһыма эппиэтинэһи бэйэтигэр ылына сатаабат, наар үөһэттэн дьаһалы эрэ кэтэһэр суолга таҕыста. Ол кинилэргэ табыгастаах. Үөһэттэн үүрүү-үтүрүйүү күн аайы кэлбэтэ чахчы. Онон онуоха-маныаха диэри сынньаныахха сөп. Куруубайдык эттэххэ, оргууй наллаан сылдьыахха сөп. Бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун. Оннук салалта тугу даҕаны түргэнник-тарҕаннык быһаарбат, өссө уһатар-кэҥэтэр буолан иһиэҕэ.

– Сөп. Чэ, наһаа кэҥээмиэххэ. Биһиги бэрэбиэркэлиэхпит. Төрдүгэр-төбөтүгэр тиийэ сатыахпыт…

Бэриэт Сиидэрэбис дьиэтигэр кэлэн арыый да уоскуйбут буолбута. Кини сөрү диэн сөхпүтэ – харчы тоһутаары эппиэттээх судаарыстыбаннай тэрилтэ сымыйа дьыаланы оҥороруттан, онно сирэйэ-хараҕа суох сананар уонна оҥорор эбиттэриттэн. Ким эрэ кыра киһи оҥордоҕо буолуо дии, ханнык эрэ улахан тойон дьаһалынан.

Дьэ, буолар да эбит!!! Ээ, буолар, буолар. Дьэ, итинник хонтуора аайы уоран эрдэхтэрэ. Хоруупсуйабыт?! Итини утары тойоттор бэйэлэр охсуһар ааттаахтар. Уорууну саамай үөһээлэр тэрийэллэр буолуохтаах. Оччоҕо эрэ сатанар буолуо дии. Оттон аны ол үөһээлэр охсуһалларын туһунан сорунан аҕай кэпсииллэр. Олох киһи өйдөөбөт, кэлэйэр дьоно.

Эдэр уолу үчүгэй үлэһит тахсыыһы диэн сыана быспыта.

Оннук да буолбута.

Бэрэбиэркэ түмүгүнэн харчы барыыта кумааҕыга эрэ буолбута. Дьиҥнээх аадырыһыгар тиийбэтэҕэ чуолкайдаммыта.

Арай итини бэрэбиэркэ булбатах буоллун? Оҕурдук ким эрэ иҥэриниэ эбитэ буоллаҕа?!

Бэриэт Сиидэрэбис ити дьаабыны иҥэн-тоҥон билэ сатаабатаҕа, кэлэйбитэ оччо этэ.

19

Бэриэт Сиидэрэбис баар ыарахаттары, тахсан иһэр моһуоктары барытын бэйэтин иһигэр тута сылдьыбыта. Кимиэхэ даҕаны кэпсиири, ырытыһа сатыыры наадалааҕынан аахпатаҕа. Ону кини судургу көнө майгыта көҥүллээбэтэ: «…Этэҥҥэ үлэлии сылдьар дьону араас кыһалҕанан аймыыр сыыһа, ол мин, тэрийээччи кыһалҕам…»

Барҕаҕа өрүү кэлэрэ. Үлэ хаамыытын, олох сүрэҕин-быарын тэбиитин истэ, билэ, бэрэбиэркэлии сылдьара.

Микроавтобус «уаз» массыына сырылаччы айанныыр. Кыһын устата тэпсиллибит суол оллура-боллура мэлийэн көммүтэ, айанныырга чэпчэкитэ сүрдээх.

Утары тыгар күн уотун сылааһар угуттанан массыына олбоҕор тиэрэ мэтэрийэн, хараҕын быһа симэн олорон Бэриэт Сиидэрэбис уолун Болот сэрэхэдийэ сэрэппит тылларын сыымайдыы испитэ. Итини этэн эрдэхтэрэ: «Чоппуускаҕыттан үөрэн», – диэн. Сөп этии, дьиҥинэн. Ону биһиги соччо баардылаабат бэйэлээхтэрбит диэн бэйэтин сэмэлэнэр курдуга буолан баран олох булгуччу ылыммата. Бэриммэт инибин диэн бөҕөх санаатын урутатара. Кини эмискэ баҕайы хабаҕырбытын билбитэ, массыынаны тохтоппута.

– Мэхээлэ, олус да үчүгэй күн буолбут, – массыынаттан тахсан иһэн күтүөтүн кэпсэтиигэ ыҥырбыта. Утуйа сатаабыта буолан, бэйэ санаатыгар баттатан, куораттан тахсан баран кыракый сэһэни-сэппэни аахсыбатахха, кэп-сэлэ суох айан буолла.

– Саас барахсан ыларын ылан, кимэрин кимэн иһэр буоллаҕа эбээт. Дьэ, үтүөкэн күн буолбут. Салгын кыратык да хамсаан көрбөт.

– Дойдум барахсан салгынныын атын ээ. Бу чэбдигин, ырааһын, – Бэриэт көҕүрэттэ туран дириҥ бэйэлээхтик салгыны эҕирийбитэ. – Куобах суола дэлэйбит, бу диэки хамсаабыт быһыылаах. Солоҥдо да суола көстүтэлиир.

– Утуйа иһэр курдук этиҥ дии.

– Утуйарым быыһыгар кылахачыта иһэбин, хараҕым кырыытынан.

– Бу эбэ быйыл сиэттэ. Балыга тупсубут аҕай, бөдөҥө диэн биир оннук, – диэтэ Мэхээлэ Мохулу күөл иэнин эргиччи көрө туран. – Быйыл мас көтөрө да баар. Көр, оол нөҥүө кэчигирэһэн олороллорун.

– Хайа, элбэх баҕайылар, уонтан лаппа тахсалар, – Бэриэт саҥа аллайа түспүтэ. – Дойдум баарын көрдөрө тоһуйар буолаахтаатаҕа, – Бэриэт астыммыттыы туттан массыынатыгар киирбитэ.

Саас кэллэ. Аны үс хонугунан Былаҕачыанайап. Ол күн хайдах буолара элбэҕи быһаарар. Тыалырымыан, хатааһыны эрэ аҕалымыан наада.

Суол модьоҕото ириэрбэхтээбит. Аар тайҕа кыһыҥҥы саҕынньаҕыттан сыбыдахтанан, хараара барыарар модун киэлитин төннөрбүт. Арай онон-манан бэс мастар күөх лабаалара олус сэргэхтик, киһи хараҕын сымната көстөллөр. Суолу кырыйа үүммүт талахтар бөлкөйдөрүн кэрийэ чыычаахтар көтөн тырыкынаһаллар, туох эрэ аһы булан тоҥсуйан кэҕиҥнэһэллэр. Аҕыйах тураах баара мастар төргүү мутуктарыгар олорон таҥнары өҥөйөн массыынаны батыһа көрө хаалаллар. Айылҕа барахсан кэрэтин, үтүөтүн барытын айанньыттарга көрдөрө көрсөр буоллаҕа. Ити барыта уһуктуу, тыллыы бэлиэтэ буолан кими баҕарар сэргэхситэр, эмиэ уһугуннарар. Айылҕа уонна киһи быстыбат ситимин силигэ итиннэ сыттаҕа.

– Фрося, төрүөх быйыл баҕас үчүгэй дии? – Бэриэт ньирэйдэр миэстэлэригэр кэлэн биир тарбыйахха илиитин эмтэрэ туран ыйытта. – Хас буолла?

– Сүүрбэ биэс буолла. Аны иккини кэтэһэбин, ороһу дьон буолар буоллулар. Икки эрэ кытарах. Быйыл олох үчүгэй. Бары этэҥҥэлэр, – балта Фрося оргууй кэпсиир.

– Оҕуспут Бэдирээт олох үчүгэй эбит, – Сэмэн Уйбаныап көлүөһэлээх таачыкатын соспутунан бу тиийэн кэлбитэ. – Бэрт тиҥэһэни атыыласпыккын. Хата, хайдах мүччү туппуттарай диэн мин муодарҕыыбын. Эдэр буолан бэйэтин көрдөрө илик эбитэ буолуо.

– Чэ, бэрт. Оннук эрэ буоллун. Таачыка үчүгэй ини?

– Адьас үчүгэй эбит. Хайдах манныгы эрдэ толкуйдамматаҕай дии саныыбын ээ, сопхуос саҕана. Тулуппаппын. Аны хайыыгын диэ? Таһаарбыт саахпын таптайан, көннөрөн суол оҥоробун. Тоҥор. Ол суолунан өрө анньан таһааран чөмчөтөн иһэбин. Былыргы курдук алааһы биир гына сүөкүү сылдьыам дуо! – сып курдук Сэмэн өйө, дьаһала кырдьык сып курдуктар.

– Бэриэт, ити туттар сүөһүлэри күһүн уотар гына дьаһаныах баар этэ. Хахха оҥорон олох туспа аһатыахха наа-да, хадаҕалаан. Былыргылар уотар сүөһүлэрин хотоҥҥо киллэрбэттэр ээ, – Фрося эккэ үлэлэһэр санаатын итинник быктарбыта.

– Сэмээн, ити этиини иһиттиҥ?

– Истиэм эрэ дуо? Билэн сырыттаҕым, сүбэбит итинниккэ тиэртэҕэ дии. Туспа хаһаа, күрүө наада.

– Сөп эбит. Дьэ эрэ, уол оҕото саҕалаа.

– Саҕалаабыппыт. Маһын киллэрдибит. Сирин быһаардыбыт. Эн ол сири докумуоннууруҥ эрэ наада. Аатырар Ыраас сыһыы илин куртаҕынан иһирдьэ наһаа үчүгэй обургу ырааһыйа баар ээ. Онно сананан олоробут, – Сэмэн обургу олох да сып курдук быһаарталаан баран сылдьар эбит.

– Үтүөкэн, бүөм сир. Тыал-куус күүлэйдиир кыаҕа суох. Олох сүөһү уотарга анаммыт курдук дойду, – Фрося сириттэн астыммыт харахтара кылапачыйа түспүтэ.

– Сөп, сөп. Ону билэн буоллаҕа. Биһиги кыра сылдьан онно ыстааптанар, мутугунан, титиригинэн дьиэ-уот бөҕө туппут сирбит. Наһаа үчүгэй. Оҕо сааспыт бүөм сирэ аны баайы-дуолу тоҕуорутар сир буолууһук, – Бэриэт олус диэн үөрэн балтын кууһан ылбыта, оттон Сэмэн көхсүн, саннын таптай да таптай буолбута.

– Бэриэт, оҕуспутугар эн ааккын биэрээри гынан баран хайдах эрэ саллан тохтоон хаалбыппыт, – Сэмэн эйэ дэмнээх кэпсэтии баарын туһанан ити син дьээбэлээх дьыала диэбитин быктарар түгэни туһаммыта. – Онтон маарыннатан Бэдирээт диэбиппит, – уонна бэтиэхэлээх баҕайытык күлэн күһүгүрээбитэ.

– Оо, бай, ол тоҕо биэрбэтигит? Мин сөбүлээн буоллаҕа. Баайы-дуолу кырыы кырыытынан айа, оҥоро турар оҕуспут мин ааппын ылара туох омнуолаах буолуо буоллаҕай?! – хаһаайын олох да түөһүн мөтөтөн икки ытыстарынан имэрийэ турбута. – Бэрт буолуо эбит. Бэриэттээн оҥоро сылдьарыгар аата да көмөлөһүө этэ, – дии-дии, күлэн лэһигирэппитэ. – Чэ, буоллун. Бэдирээт да куһаҕана суох.

Ити кэнниттэн сынньанар хоско киирэн кэпсэтии салҕаммыта.

– Үүт ыаһынын кыһын эмиэ тохтоппокко сылы быһа эргиччи ыахха наада. Оччоҕо эрэ көдьүүстээх буолуоҕа, – Фрося бүччүм санаатын быктарбыта. – Онон оҥоһуу сиэмэлээһини толкуйдуох баара. Онуоха диэри Бэдирээт үлэтин эрдэттэн көҕүлүүрү кыайыахха баар эбит. Хайдах эмэ сордонор, эрийсэр инибит.

– Оҥоһуубут дьыалата уһуур буолла быһыылаах. Араас кыһалҕа көстөн иһэр, – Бэриэт сыҥааҕын имэрийтэлээбитэ, харчы ыгыытын санаан кыйаханыах буолан иһэн кыатаммыта. Дьонугар биллэрэр үтүөнү аҕалбата чахчы. – Умнубаппын. Кэмэ кэлиэ.

– Умнума. Үүтү ыахпыт. Ити соһо сылдьар ыыр аппарааппыт бэрт эбит. Отучча ынаҕы баҕас мин бэйэм кыайабын. Кэҥиэххэ диэри Сэмэн биһикки тук курдук кыанабыт. Мишаны аҕалан көмөлөһүннэрэбит. Иккиэ буолан үчүгэй, өйдөһөбүт. Сэмэн хамнаһын кыратык үрдэтиэх баар этэ.

– Чэ бээ, көрүөхпүт. Сайын сайылыккар оҕолоруҥ баалларыгар бэйэҕит дьаһаныаххыт. Быйыл ол уотар сири оҥорууну таһынан хортуоппуйга уонна хаппыыстаҕа болҕомто күүһүрдэҕинэ табыллар. Атыыга былырыын бэркэ барбыта. Быйыл иэммит арыый кэҥиир. Үгүөрү үүнээйини ылан харчы оҥордоххо табыллар. Ити үлэни барытын Мэхээлэ Сэмэнинээн кыайдахтарына сатанар. Эн уолгун Мишаны аҕатыгар быйыл да сыһыарар инигин?

– Сыһыаран буоллаҕа. Иккиэн арахсыспат дьон, кинилэр.

– Хортуоппуй, хаппыыста уутун кыайдахха үүнүүһүктэр. Ити бэрт дьыала, үпкэ-харчыга улахан көмө, – сып гынар Сэмэн үлэ туһунан кэпсэтиигэ хараҕа олох уоттанар буолбут, санаата-оноото кэлбит көрүҥнээх. Били иһэрэ да олох аччаата. Итини Бэриэт саныы олорорун таайбыт курдук. – Үлэлээн сэргэхсийии баар. Били маанылаах аспын даҕаны, сороҕор, умнар буолан бардым ээ, – бэйэтиттэн бэйэтэ сонньуйбута быһыылааҕа, эмиэ күлэн күһүгүрээбитэ.

Үлэ күөстүү оргуйара. Үтүө холобур буолар суолга тахсыбыта…

Арай иэһи төлөһөргө элбэх харчы барара. Ону балта Фрося эрэ билэрэ уонна убайын, бэйэтэ да муунтуйа сылдьар киһини, өйөөн туох да диэн кыһарыйан тыл быктарбата. Кини убайын харыстыыра. Этэҥҥэ сырыттахпытына, илиибит-атахпыт кыайарын тухары уҥа-хаҥас бырахсар инибит диэн санааны тутуһара.

Бэриэт этэрин курдук, син биир аһыыр аска эргиллиэхтэрэ. Оннун булан иһиэҕэ диэн боростуой үлэ киһитэ Фрося оҕолуу итэҕэйэр, ыраас санаатын син биир инники күөҥҥэ илдьэ сылдьара.