Текст книги "Сыналганнар – сынатмый"

«КИЛӘЧӘК БҮГЕН ДӘ АНАЛАР КУЛЫНДА»

(Әңгәмәдәш – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты рәисе Ринат Закиров)

– Ринат Зиннурович! Халкыбызның үткәнендә, милли үсешебездә татар хатын-кызының тоткан урынына бәя биреп, сез ниләр әйтер идегез?

– Гомер бакый халкыбыз яшәешендә хатын-кызларыбыз, үзләренең гүзәл сыйфатлары белән, милләтнең горурлыгы гына түгел, терәге-таянычы да булган. Татар халкының милли азатлык өчен көрәш тарихын алыйк: халык хәтере ватан сагына баскан ир-егетләребез янәшәсендә меңнәрчә туташ һәм ханымнарыбыз язмышын сынландыра. Риваятьләрдә яшәүче Алтынчәч белән Каракүз, Бөек Биләр җирендә актык тамчы каннарына каршы көрәшеп, дошманга бирелергә теләмичә, соңгы сәгатьләрендә кошка әйләнгән кызлар образы… Казан ханлыгының соңгы мәликәсе – азатлык өчен көрәшүчеләрнең байрагына әверелгән, чынбарлыктан риваятьләргә күчкән мәшһүр Сөембикә… Каһарман ханым-туташлар аннан соң да бихисап булды. Горурлыкмы? Әлбәттә. Аянычмы? Һичшиксез.

Мәгърифәт өлкәсендә дә байтак безнең каһарман җаннарыбыз. Үз акчаларына кызлар өчен махсус уку йортлары ачкан Маһруй Галиева, Суфия Җантурина, Гайния Яушева, Фатиха Аитова – нәкъ менә шундый затлар. Әлбәттә, алар янәшәсендә һәрвакыт таяныч булырдай, ярдәм кулы сузарга әзер олпат ир-егетләребез торган. Исмәгыйль Гаспралы, Шиһабетдин Мәрҗани, Һади Максуди, Фатих Кәрими, Гобәйдулла һәм Габдулла Нигъмәтуллин-Бубилар, Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Риза Фәхретдин, Ибраһим Терегулов, Мозаффар Мөштәри һәм башкалар, һәм башкалар. Милләтебезнең шундый уллары ярдәмендә татар кызлары, ана телендә югары белем алырлык уку йорты булмауга карамастан, Петербург, Мәскәү, Казан университетларына керүгә ирешкәннәр. Сара Шакулова, Сафия Сыртланова, Зәйнәп Габдрахманова, Әминә Алиева кебек туташларыбыз Парижның Сорбонна университетына, Женева, Истанбул университетларына барып белем алганнар. Башка телдә укысалар да, үзебезнең татар халкына хезмәт иткән алар. Шуңа күрә үзләрен бүген милләт аналары дип зурлыйбыз да.

Менә соңгы елларны гына алыйк: милли хәрәкәт, дәүләт эшләре дисеңме, мәгърифәт-мәдәният дисеңме – һәркайсын фидакяр ханым-туташлардан башка күзаллау мөмкин түгел. Бүген мөгаллимәләр, табибәләр, мәгариф һәм сәламәтлек саклау өлкәләрендә эшләүчеләрнең 80–90 % ын хатын-кызлар тәшкил итә. Бу бит гүзәл затларыбызның искиткеч җәмгыяви көчкә ия булуын раслый.

Әйтеп үткәнемчә, татар тарихы битләрендә милләт өчен җан атып йөрүче ханым-туташларыбыз шактый. Ләкин кайсы гына гасырда яшәсәләр дә, алар татар хатын-кызларына хас сыйфатларны югалтмаган. Акыллы, тыйнак, белемле, уңган бу асыл затлар – халкыбызның йөз аклыгы.

– Сезне якыннан белүчеләр холкыгыздагы күп сыйфатларыгызга соклану белдерәләр. Һәр кеше – тәрбия җимеше. Тәрбия дигәнбез икән, иң элек безгә гомер бүләк иткән әнкәйләрне искә алабыз. Һәркем өчен әнисе – тормыш өлгесе. Сезнең әниегез нинди кеше иде?

– Һәркайсыбызның күңел түрендә, мөгаен, үз әнисенең кабатланмас образы яшидер. Минем әнием, Харис кызы Кәримә, Чистай районының Дүртөйле авылыннан күрше Нарат-Елга авылына, ишле гаиләгә килен булып килә. Әтиебез Зиннур белән бергәләп алты бала тәрбияләп үстерделәр. Җиденчегә репрессияләнгән туганнарыбызның баласы, сигезенчегә әтинең бертуган сеңлесеннән калган ятим дә сыйды. Менә шул ишле гаиләнең үзәге әни иде. Бүген аның турында искә алу миңа рәхәтлек тә бирә, моңсу да булып китә. Әни исән чакта үзебезнең тарафтан күрсәтеп өлгерелмәгән кадер турында да уйлыйм. Ихтирам һәм хөрмәтне тоеп яшәде алар югыйсә. Тормыш тәҗрибәсе туплый барган саен, узган гомер юлының яңа төсмерләре ачыла бара, үзеңә кирәкле киңәш эзләп тә, әтиле-әниле чорларга кайтып әйләнәсең. Балачак – иң самими, гөнаһсыз вакыт. Ул чактагы кайбер мизгелләр минем дә күңел дәфтәренә онытылмаслык матур хатирә булып язылган.

Безнең якның халкы гомер бакый бакчасында бәрәңге үстергән. Кайберәүләр, бәлки, ышанмас та, бәрәңге бакчасын һәм әнине калебемә сеңдергән беренче хатирәм үтә сабый чагыма карый минем. Көзге көн. Әнием мине, бәләкәй баланы, юрганга төреп алып чыккан да, бәрәңге сабаклары өстенә, кояшка каратып утыртып, бәрәңге казый. Көн якты, күзем кояшка чагыла, әни якында гына – мин боларны әле дә яхшы хәтерлим. Бераз үсә төшеп, инде кул астына керә башлагач, аңа булдыра алганча ярдәм итү, ул әйткәнне тырышып эшләүләрем истә. Әниемнең яргаланып беткән кытыршы куллары рәхмәт әйтеп, башымнан сыйпагандагы сүзсез дә аңлашыла торган рәхәт мизгелләрне сагынам…

Безнең әни аш-суга бик оста иде. Тәмле ризык яисә мич ашы пешерсә, беренче табадан безгә авыз иттерә дә берәребездән тирә-күршедә яшәүче ялгыз әбиләргә күчтәнәч тараттыра. Аларга утын ярырга яисә башка эшләренә булышырга кирәк булса да, әни безне йөгертә иде. Туганнар, күршеләр, авылдашлар арасында бер-береңә ярдәм итүнең әһәмиятен балачактан ук белеп, күреп үскән балалар без.

Сигезенче классны тәмамлагач, тугызынчыга күрше авылга йөреп укыдым. Нарат-Елгадан берүзем идем. Һәр дүшәмбе таңнан торып, аркага котомка асып, җәен җәяүләп, кышын чаңгыда юлга чыгам. Әнинең авыл башына кадәр килеп, мин күздән югалганчы басып карап торуы – күңелдә бик нык уелып калган сурәтләрнең берсе. Хәзер дә Мирсәет Сөнгатуллин башкаруындагы «Җәяүле буран» дигән җырны ишетүгә, күз алдымда шушы күренеш яңара.

Мин – авыл баласы. Ә авыл баласының чит мохиткә, шәһәр тормышына килеп керүе – психологик яктан бик авыр нәрсә. Әти-әни корган оядан чыгып китә алмый азапланган меңләгәннәрдән берәү мин дә. Укырга да кирәк, китәсе дә килми. Ул ояда бик җылы, уңайлы иде. Анда һәрвакыт татулык, дуслык, бер-береңә хөрмәт яшәде. Бер түбә астындагы унөч кешелек гаиләнең җылы мөнәсәбәтләрдә яшәвендә әниебезнең роле бәяләп бетергесез иде.

– Элек авыл баласы күп очракта әби кочагында, әби-бабай тәрбиясен алып үскән. Ә бүгенге яшьләр, гаилә корышка, аерым торырга тырышалар, башка чыгалар. Оныклар да әбиләрдән ерактарак үсә, аларның тәрбиясе җитми сыман тоела…

– Әлбәттә, заманы башка, бүгенге әбиләр заманга «яраклаштылар», күпләр тәрбия мәсьәләсен үзләреннән бөтенләй алып ташладылар дип саныйм мин. Оныклар тәрбияләүдә әбиләрнең читләшүе – замана китереп тудырган бер ситуация. Авылдагы әбиләрне дә, шәһәрдәгеләрне дә карчык дип булмый хәзер. Карчык дип әйттермиләр дә әле алар үзләренә! Пенсия яшендә булсалар да, күбесе эшли, дөнья куа. Ләкин бөтенесен заманга сылтап калдырсак, гаделлеккә хилафлык итү булыр иде.

Без Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетында, Россия киңлекләреннән татар хатын-кызларын җыеп, гамәли конференция уздырган идек. Җәмгыятьне борчыган проблемаларны, шул исәптән әлегесен дә алга куеп, ачыктан-ачык сөйләштек, чишелеш юлларын эзләдек без анда.

Әбиләр тәрбиясе ул – зур тормыш мәктәбе. Әти-әнигә хөрмәтне әби тәрбияли, балага бу дөньяда әти белән әнинең иң төп урынны алып торучы кешеләр икәнен дә ул аңлата. «Әтиегез кайтканчы», «әниегез кушканча булсын» дип әйтүләр әкренләп үзенекен эшли. Динне, халкыбызның гореф-гадәтләрен, милли йолаларны әбисенең гамәлләре, мөнәҗәт-җырлары, кушып сөйләгән мәкаль-әйтемнәре аша сеңдерә бала. Кешенең дөньяга карашы шул көндәлек тормыш аша формалаша. Бабайлары исән-сау булган балалар тагын да бәхетлерәк. Әби-бабайларның балалар тәрбияләүдәге роле элек зур дәрәҗәдә булган, һәм ул бүгенге көндә дә шулай булырга тиештер дип саныйм.

– Моннан ике ел элек Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты каршында «Татар гаиләсе» фонды оештырылды. Фондның максатларын тагын бер кат аңлатып китсәгез иде.

– Милләтнең алтын баганасы булган татар гаиләсе бүген кризис кичерә. Ә гаиләне борын заманнан хатын-кызларыбызның асыл сыйфатлары тотып торган. «Оясында ни күрсә, очканында шул була» ди халкыбыз. Гаиләдән туган тел китә бара. Тел белән бергә милләтне милләт иткән күпме җәүһәрләр җуела. Гаиләгә татар гаиләсенә хас булмаган, безнең халык өчен әхлаксызлык саналган ят гадәтләр килә.

Татар гаиләсендәге тәрбия гомер-гомергә үзенең бөтенлеге һәм эзлеклелеге белән аерылып торган. Ана сөте белән сеңгән миһербанлык, җылылык, бишек җырларыннан күчкән моң һәм аһәң, әби-бабайларның хикәятләре аша үзләштерелә торган әкияти образлар һәм, ниһаять, гаилә учагында ныгытылган хезмәт сөючәнлек – болар барысы да милли тәрбиянең какшамас нигезләре. Гаилә корганчы, татар кызлары болар турында күбрәк белсеннәр иде, дим. Киләчәк тормышларында менә шул гореф-гадәтләрне, милли йолаларыбызны куллансыннар иде. Тагын бер мөһим нәрсә: физик яктан көчле, сәламәт милләт кенә киләчәккә ышаныч белән карый ала. Баланы бишектән игелекле гамәлләр белән мавыктырып, физик яктан чыныктырып үстерергә кирәк. Бу – яңа буынны заман чирләреннән сакларга, һичшиксез, ярдәм итәр иде. Кыскасы, безнең халыктагы борынгыдан килгән асыл сыйфатлар – ярыш рухы, көрәштән курыкмау, җиңүгә омтылыш яшәргә тиеш.

Бөтендөнья татар конгрессы унбиш елдан бирле милләт тормышы өчен шактый гына уңышлы эшләр башкарды. Милли йолаларны, гореф-гадәтләрне тормышыбызга кайтару, җәмгыятьтә гаиләнең ролен, дәрәҗәсен арттыру максатыннан оештырылды «Татар гаиләсе» фонды. Гаилә программасы да кабул ителде. Фондның рәисе итеп Туфан ага Миңнуллинны сайладык. Россия Юстиция министрлыгында теркәлү уздык. Төбәкләрдә хәзер «Татар гаиләсе»нең дистәдән артык филиалы барлыкка килде.

Бүгенге көндә гаилә турында күп сөйләнә. Россия Президенты Владимир Путин да киләсе елны «Гаилә елы» дип игълан итү турында сүз чыгарды. Бу безнең дөрестән дә хак юлда икәнебезгә тагын бер кат инандыра. Аек гаилә тормышы булдыру, дингә йөз белән борылу, балаларга, оныкларга тел һәм милли йолаларны тапшыру – болар барысы да иң беренче чиратта гаиләдә генә гамәлгә аша. Әйткәнемчә, татар гаиләсе – милләтне тотып торган төп багана. Без менә шуны аңлап эш итәргә тиеш тә.

– Ринат Зиннурович, бездә бит катнаш гаиләләр дә шактый…

– Әйе, ассимиляция турыдан-туры катнаш никахларга барып тоташа. Татар башка милләт кешесенә өйләнсә дә, кияүгә чыкса да – нәтиҗә бер. Шагыйрь әйтмешли: «Татардан да, башкорттан да урыс туа – вәт бәла!» Еш кына яшьлек мәхәббәтенең күзләре сукыр, зиһене чуалган була, ләкин өйләнешеп күп тә үтми, күзләр ачыла башлый. Катнаш никахлар беренче нәүбәттә таркала. Олыгая барган саен, һәр милләт вәкиле үз диненә, үз мәдәниятенә, кыскасы, үз тамырларына тартыла – монысы да катнаш никахларны таркатучы бер факторга әверелә.

Белгәнегезчә, катнаш никахларның орлыгы катнаш балалар бакчасында һәм мәктәпләрдә ярала. Шуңа күрә милли тәрбиянең өзлексез дәвамы бакчаларда да, мәктәптә дә булырга тиеш. Рус мәктәпләрендә укыган татар балаларына бергә булу һәм аралашу аеруча зарур. Аралашу, бер-берең белән элемтәдә тору сибелеп яшәгән татар милләте өчен, гомумән, мөһим. Шөкер, бүген моның мөмкинлекләре дә артты. Яшьләребез Интернет челтәрен бик тиз үзләштерә. Татар сайтлары да байтак. Аларның күбесе яшьләрне таныштыру, кавыштыру белән дә шөгыльләнә. Кайбер төбәкләрдә, мәсәлән, Мәскәүдә, Саратовта, татар яшьләре клублары уңышлы гына эшләп килә…

Мәктәп, мәгариф – милли тәрбиянең икенче бер баганасы, татарның киләчәге өчен мәктәпләрдә милли рух яшәү зарур.

– Инде сезнең теләкләрне дә ишетик…

– Без, шактый катлаулы чорда яшәсәк тә, күңелебезне боектырмаска, авырлыклардан куркып калмаска тиеш. Татарның тормышы беркайчан да җиңел булмаган. Ачлык-ялангачлык елларында да әниләребезнең, татар хатын-кызларының күңел җылысы, эшлекле-назлы куллары киләчәкне саклап калды. Шуңадыр татар әле дә яши, оптимистик рухын югалтмый, өметен сүндерми. Киләчәк бүген дә аналар кулында. Алар дөрес тәрбия, аң-белем биргәндә генә, балаларыбыз халкыбызның ышанычлы дәвамчылары булачак. Ә безгә «Җәннәт – әнкәйләрнең аяк астында» дигән гыйбарәне истән чыгармаска кирәк.

«Сөембикә», 2007, ноябрь

КАСЫЙМОВЛАР АВЫЛЫ

Удмуртия төбәге татарларының тарихы бик еракка барып тоташа. XIV гасырда Идел буе Болгар дәүләте халкының бер өлеше төньяк Удмуртиягә күчеп киткән, һәм 1361 елда болгар татарларының Карья ханлыгы барлыкка килгән. Озак гасырлар дәвамында фин-угор, славян халыклары белән яхшы мөнәсәбәттә, милли үзенчәлекләрне, рухи байлыкларны саклап югалтмыйча яшәгәннәр.

Хәзерге көндә Удмуртиядә 110 000 татар яши. Милләттәшләребез бу республикада яшәүчеләрнең 7 % ын тәшкил итәләр. Бүген дә биредәге халкым татарлыкны саклап калырга тырыша. Республиканың 26 мәктәбендә татар теле фән буларак укытыла. Ижевскиның үзендә татар гимназиясе эшли. Милли басма – «Яңарыш» газетасы дөнья күрә. Телевидениедә «Безнең вакыт», «Хәерле кич», балалар өчен «Күңелле кыңгырау» тапшырулары чыгып килә. Татар язучыларының ана телендә 20 дән артык китабы дөнья күргән. Ел саен милли бәйрәмебезне – Сабан туен – зурлап уздыралар. Ижевск, Сарапул, Воткинск, Глазов шәһәрләрендә татар ансамбльләре иҗат итә. Удмуртия мөселманнарының Диния нәзарәте 30 га якын мәхәлләне берләштерә, 20 дән артык мәчет гөрләп эшли.

Барлык милли оешмаларны берләштереп торучы Татар милли-мәдәни автономиясе эшли. Аның җитәкчесе – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты әгъзасы, Удмуртиянең атказанган журналисты Ирек Шәрипов.

Безнең ата-бабаларыбыз да Удмуртия җирендә дус-тату яшәгәннәр, аларның дәвамчылары да бу матур традицияне саклап гомер итәләр.

* * *

Удмуртиянең төньягындагы Балезино районында, урман эчендә, борынгы татар авылы – Кистем яши. Биредә минем берничә тапкыр булганым бар. Килгән саен, бу якларда яшәгән милләттәшләребезнең мәдәниятле, мәгърифәтле, динле булуына инанып кайтам.

Тарихи чыганакларга караганда, авылның башлангычы Касыйм ханлыгына барып тоташа. Ә исеме турында төрле риваятьләр сакланган. Шуларның берсе болайрак. Биредә яшәүче татарларны чукындырырга миссионерлар килә. Авыл халкы аларны кыйнап җибәрә. Шуннан берәү, «кистем» мин аларны дип, удмурт авылына барып сөйләгән, ди. Менә шуннан бу татар авылына «Кистем» дип исем кушканнар, имеш.

Бу төбәккә килгән бабаларыбыз, урманнарны чистартып, чәчүлек җирләре әзерләгәннәр, иген иккәннәр. Тик табигатьнең кырыс шартлары, җирнең кызыл балчыклы булуы игенчелеккә алга китәргә мөмкинлек бирмәгән. Халык һөнәрчелек, сәүдә белән шөгыльләнә башлаган. Тиз арада авылда зур базар төзелгән. Монда Түбән Новгород, Иваново, Казан, Петербург, Урта Азия илләреннән килгән сәүдәгәрләр сату иткән. Әлеге һөнәр кардәшләребезгә мул тормышта яшәргә мөмкинлек биргән.

Бүгенге көндә Кистемдә 900 гә якын кеше яши. Күпчелекне, әлбәттә, милләттәшләребез тәшкил итә. Араларында удмуртлар, бисермәннәр дә бар. Болар – күрше авыллардан Кистемгә килен булып төшүчеләр. Алар татар телен, авыл халкының гореф-гадәтләрен үзләштереп бетергәннәр. Авыл халкы, нигездә, затлы, зыялы нәселләрдән.

Удмуртия белән безнең вакыт аермасы бер сәгать. Ә бу авыл халкы исә Казан вакыты белән яши. Тагын бер кызык нәрсә: Кистем авылы кешеләренең 99 % ы Касыймов фамилиясен йөртә. «Укучыларның барысы да диярлек Касыймов фамилиясендә. Шуңа күрә без балаларга исеме һәм әтисенең исеме белән дәшәбез. Ә безгә апа-абый дип эндәшәләр», – диләр укытучылар. Мәктәптә бүгенге көндә 114 бала белем ала.

Мәктәптә иң кадерле урын – мөгаен, музейдыр. Ул 1992 елда ачыла. Хәния апа Касыймова авыл кешеләре ярдәме белән бик бай материал туплаган. Хәзер инде ул лаеклы ялда. Аның эшен яшь тарихчы, авылның имамы Илмир хәзрәт дәвам итә.

Авыл элек-электән мәгърифәтле, укымышлы була. Музейда гарәп язуында бик күп китап саклана. Алар арасында Коръәннән алып әдәби әсәрләргә кадәр бар. Шуларның иң борынгысы – 1859 елда Гали Мостафа улы тарафыннан күчереп язылган «Мөхәммәдия» китабы. Биредә шулай ук авылның данлыклы шәхесләренә дә зур урын табылган. Алар үзләренең авылдашлары белән хаклы рәвештә горурланалар. Ибраһим Вәлиулла улы Әхмәров 1912 елда туа. Һөнәре буенча физика һәм математика укытучысы. Ибраһим йолдызларны биш бармагы кебек белгән. 1939 елның 14 апрелендә, лекциядән кайтканда, ул күктә билгесез комета күреп ала. Шунда ук район үзәгенә йөгерә һәм Пулков обсерваториясенә кометаның урнашкан градусларын хәбәр итеп телеграмма юллый. Бу ачыш ил, дөнья күләмендә таныла. Һәвәскәр астроном ЮНЕСКОның Халыкара медале белән бүләкләнә. Удмуртиянең атказанган укытучысы Ибраһим ага 1987 елда 75 яшендә вафат була. Бүгенге көндә галәмдә Әхмәров исемле комета, татар йолдызы «йөзә».

Казанда Бертуган Касыймовлар урамы бар. Абыйлы-энеле Галиулла белән Сәмигулла Касыймовлар – Татарстан тарихында тирән эз калдырган җәмәгать эшлеклеләре, галимнәр – Кистем авылы егетләре икән. Галиулла ТАССР Эшче-крестьян инспекциясе халык комиссары була, Татарстан хөкүмәтенең беренче төркеменә кертелә. Шәхес культы корбаны. Энесе Сәмигулла хезмәт юлын үз төбәкләрендә гади укытучыдан башлый, төрле сикәлтәле юллар аша үтеп, Татарстанның Госплан комитеты рәисе дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә. Казанның энергетика институты белән җитәкчелек итә. 1968 елда дөнья куя. Татарның менә шундый зыялы уллары ул – бертуган Касыймовлар.

Нурислам Зәйдулла улы Касыймов Киров педагогика институтын тәмамлаган. Глазовта физика укытучысы булып эшләгән. Штанга күтәрү буенча Удмуртия чемпионы. Сеңлесе Әминә Зәйдулла кызы – нәфис гимнастика буенча СССРның спорт мастеры.

Хәзерге көндә татар җыр сәнгатендә үз юлын эзләүче җырчыбыз – Финляндиядә яшәүче Җәмилә Низаметдин дә Кистем кызы. Ул җибәргән хатлардан, открыткалар һәм гаилә фоторәсемнәреннән музейда почмак та эшләгәннәр. Җәмиләнең үзе язган шигырьләрен, җырларын да җыялар.

Татар дөньясына Кистем авылы биргән шәхесләр арасында Франция, Алжирда француз телендә кибернетика һәм информатика укыткан галим Рифкать Касыймов, техник фәннәр кандидаты, Уфа авиация институты доценты Разия Касыймова, Россиянең атказанган геологы Хикмәтулла Арсланов, бөтен гомерен балалар укытуга багышлаган Социалистик Хезмәт Герое Закир Хәсәнов, Кистем авылының шәҗәрәсен төзегән тарихчы Гыйльман Касыймовлар бар. Бүгенге көндә Удмуртиянең урман хуҗалыгы министры Рафис Касыймов, Дәүләт Советындагы 12 татар депутаты арасында ике Касыймов та нәкъ менә Кистем авылыннан. «Казанда сөйли торган «Татар радиосы»ннан яңалыклар җиткерүче Марат Касыйм да безнеке», – диделәр миңа, сөенеп, Кистемдә.

Бу төбәктә элек-электән динле халык яшәгән. Бүген дә шулай. Авылның имамы – гыйлемле яшь мулла, Татар дәүләт гуманитар институтын һәм «Мөхәммәдия» мәдрәсәсен тәмамлаган Илмир хәзрәт Касыймов. Ул саф татар телендә сөйләшә. Илмирны авылда олысы да, кечесе дә хөрмәт итә. Аны Бөтендөнья татар конгрессының IV съездына бертавыштан делегат итеп сайлау да нәкъ менә яшь имамның абруе турында сөйли.

Архив документларыннан күренгәнчә, авылда XIX гасыр башында 3 мәчет була. Беренчесе 1829 елда төзелә. Беренче указлы муллалар Фәхретдин Чәчәков һәм Габделгалим Насыйров 119 малай һәм 80 кызга үз өйләрендә белем бирәләр, дин тарихын, гарәп язуын өйрәтәләр. Аннары, еллар узгач, муллаларның игелекле эшләрен уллары дәвам итә. 1894 елда Кистемдә мәдрәсә ачыла. Шул ук елда авыл мәчетен дә яңарталар. Аны Госман хаҗи төзетә. 1903 елда авылда көчле янгын чыга. Кистемнең өчтән бер өлеше янып бетә. Бу вакытта Госман хаҗи юлда була. Бу коточкыч хәбәрне ишеткәч: «Әгәр дә минем йортым исән калса, авылда яңа мәчет төзетәчәкмен», – дип сүз бирә. Ходай рәхмәте белән, хаҗиның йорты исән кала. Авылда яңа мәчет салу эше 1905 елда тәмамлана. Бу мәчет Кистем авылына бүген дә иман нурын сибеп тора.

Удмуртия Президенты Александр Волков катнашында узган республика татар иҗтимагый оешмалары җитәкчеләре, мәдәният, мәгариф хезмәткәре җыелышында Кистем авылы клубы мөдире Светлана Касыймова, Президент программасы буенча Мәдәният йортының түбәсен япканга, республика җитәкчесенә рәхмәтен җиткерде. Клубта берничә ансамбль иҗат итә. Татар җыр-моңнарын, биюләрен, шигъриятен һәрчак халыкка җиткереп, милләтебезнең телен, динен, мәдәниятен, гореф-гадәтләрен саклап килгән менә шундый авыл көн күрә Удмуртия Республикасында.

«Кәеф ничек?», 2007, декабрь

«АВТОВАЗ» КАЛАСЫНДА

Язгы тыныч иртә. Машина тигез юлдан алга җилдерә. Салонда магнитофоннан Резидә Шәрәфиева җырлый. Шофёрыбыз Иван татар җырларын яратып тыңлый, әле алай гына да түгел, кушылып җырлый да. Самара өлкәсеннән, 270 елга якын тарихы булган Тольятти каласыннан кайтып киләбез. Кая гына барсам да, халкымның булдыклы, талантлы, укымышлы икәнлегенә инанып кайтам.

Язгы кояш нурлары күзне чагылдыра. Ә мин уйларым белән бу шәһәрдә узган көннәрне, очрашкан кешеләрне барлыйм.

Эше барның ашы бар

«АвтоВАЗ»да миңа берничә тапкыр булырга туры килде. Килгән саен, Тольяттиның үзенчәлекле шәһәр булуына инанам. Ул Үзәк, Комсомол, Автозавод районнарыннан тора. Алар шәһәрнең өч почмагында урнашкан. Каланы икегә бүлеп, яңа һәм иске шәһәр дип атыйлар. Уртада – урман. Урман эчендә кунакханәләр, шифаханәләр, ял итү урыннары. Мәһабәт Жигули таулары әллә кайдан күренеп тора.

«АвтоВаз» төзелеше башлангач, элеккеге Советлар иленең төрле төбәкләреннән бирегә килеп урнашкан халык арасында татарлар да шактый була. Бүген бу шәһәрдә милләттәшләребезнең саны 40 000 нән артык. Һәр җирдәгечә, туган телебез юкка чыга барган чорда, Тольяттида яшәүче кардәшләребез, татарлыкны саклап калу максатыннан, Россия законына нигезләнеп, 2001 елның февралендә Татар милли-мәдәни автономиясен оештыралар. Автономиягә җитәкче итеп бертавыштан Җәмил Рәхимҗан улы Вәлиуллин сайлана. Җәмил үзе – Татарстанның Нурлат районы Яңа Әмзә авылы егете. Бүгенге көндә ул – Тольяттидагы «Зур Татарстан» сәүдә йорты директоры, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының бюро әгъзасы. БТК ның 2007 елның декабрь аенда узган IV съездында Җәмил Рәхимҗан улына Татарстан Президенты Минтимер Шәймиев, татар милли тормышында башкарган барлык хезмәтләрен искә алып, Рәхмәт хаты тапшырды. Бу – Җәмил Вәлиуллин эшенә генә түгел, әлеге җирлектә яшәүче халкыбыз тормышына югары бәя.

Тольяттига килгәч, без, әлбәттә, беренче эш итеп Татар милли-мәдәни автономиясе бинасы ишеген кагабыз. Бик күп төбәкләр өчен көнләшерлек бина ул. Түбәсендә Татарстан әләме дә җилферди. Бинага килеп керешкә, милли, җылы рух урап ала. Милли тормыштагы һәр эшнең башлангычы монда туа, җанлана. Автономия каршында татар эшкуарларын берләштергән Координацияләү советы эшли. Яшьләрне аралаштыру, очраштыру, татар гаиләләре төзү өчен, төрле кичәләр оештыруны җанландырып җибәргәннәр. Автономия каршында эшләп килүче иҗади коллективларга яңа концерт костюмнары тектерткәннәр. Әлбәттә, милли эшкә акча да түләнми, үзең өчен файдасы да юк кебек. Бу эш белән үз халкын яраткан, милләтенең фанаты булган кеше генә шөгыльләнә ала. Ә автономия җитәкчесе Җәмил Вәлиуллин – нәкъ шундый кеше.

Иман йорты

Тольяттига иман нуры сибеп утыручы Җәмигъ мәчете – бу калада яшәүче һәр татарның горурлыгы. Ярты гектар мәйданны биләгән, 2500 кешене сыйдырырлык бу иман йорты дүрт ел дәвамында төзелеп, 2007 елның декабрендә ачылды. Әлеге эшнең башында хезмәт ветераны, шәһәрнең Аксакаллар шурасы рәисе, җитмеш сигез яшьлек Харис Хәйдәр улы Диниулов тора. «Кайсы ташның кая куелганын, кайсы кадакның кая кагылганын беләм», – ди Харис ага.

Мәчетнең тышкы күренеше генә түгел, эчке ягы да зәвык белән эшләнгән. 25 пәйгамбәрнең, 4 хәлифнең исемнәре мәчет стенасына алтын хәрефләр белән язылган. Ир-атлар, хатын-кызлар өчен аерым намаз заллары, гарәп телен, дин сабакларын өйрәнергә теләүчеләр өчен бүлмәләр бар.

Мәчетнең имам-хатыйбы – Татарстанның Чирмешән районы Иске Кади авылы егете Ислам хәзрәт Гомәров. 2000 елдан бирле ул гаиләсе белән Тольяттида яши. Шушы вакыт эчендә хәзрәт биредәге татарларның ихтирамын һәм хөрмәтен яулап өлгергән. Хатыны Альбина ханым белән кызлары Әминә, уллары Әмирдә дә туган телгә, татар тарихына, ислам диненә карата мәхәббәт тәрбиялиләр. Милли тормыштагы һәр эш Ислам хәзрәтнең хәер-фатихасы белән эшләнә. «Соңгы елларда милләттәшләребез ныклап дингә тартыла башлады. Җомга намазларына 400 ләп кеше җыела. Араларында яшьләрнең дә күп булуы сөендерә. Ә Ураза, Корбан гаетләре вакытында халык мәчеткә сыеп бетә алмый», – ди хәзрәт.

Якшәмбе мәктәбе

Менә дүрт ел инде шәһәрнең 81 нче мәктәбендә Якшәмбе татар гуманитар мәктәбе эшли. Моңа хәтле мәктәп турында ишетеп кенә белә идем, үз күзләрем белән барып күргәч, бу эш белән шөгыльләнүчеләрнең фидакярлегенә, булганлыгына, тәртипкә исем китте.

Биредә җиде яшьтән җитмеш яшькәчә 120 кеше белем ала. Татар телен өйрәнергә йөрүчеләр арасында башка милләт кешеләре дә бар икән. Укытучылары – Тәнзилә Таһир кызы Хәйруллина. Ул үзе Татарстанның Нурлат районыннан. Арча педагогика училищесын тәмамлаган, бүгенге көндә Әлмәттә мөселман мәдрәсәсендә укый. Якшәмбе мәктәбендә укучы балаларның кызыксынучанлыгы, укытучыларына хөрмәт йөзләренә чыккан.

Тольяттида татар балаларына үз мохитләрендә белем бирүче тагын бер уку йорты бар. Ул – Олимпия прогимназиясе. Бакча-мәктәптә Мода театры эшли. Анда йөрүчеләр милли киемнәрдән шәһәрнең Мәдәният йортларында чыгышлар ясыйлар. Самараның «Ялкынлы яшьлек» ансамбле белән Казанга килеп, Камал театры бинасында башкалабыз тамашачысын да шаккатырганнар иде. Ә милли костюмнар тегәргә Тольятти Татар милли-мәдәни автономиясе ярдәм итә икән. Мәктәптә «Татар өе» почмагы да бар. Директорлары Светлана Пунченко әйтүенчә, киләсе уку елыннан, милли-мәдәни автономия белән берлектә, татар теле түгәрәге дә ачарга телиләр.

Сәнгатькәрләр

Быел Тольяттида беренче тапкыр «Уйнагыз, гармуннар!» һәм «Татар җыры» бәйгеләрен берләштергән «Язлар моңы» фестивале узды. Әлеге чарада миңа да катнашырга туры килде. «Беренче коймак төерле була» дигән халык мәкален белсәм дә, шәһәрнең Татар милли-мәдәни автономиясе уздырган «Язлар моңы»н да «төер» күрмәдем. Бәйге тоткан 60 ка якын конкурсант арасында Тольяттиның үзеннән, өлкәнең Самара шәһәреннән, Камышлы районыннан, Ставрополь районының Сускан авылыннан да милләттәшләребез бар иде. Тольяттиның филармония концертлар залында ул көнне тальян моңы, татар җырлары, халкыбыз биюләре хакимлек итте.

Тольятти милли-мәдәни автономиясе уздырган тагын бер милли бәйрәмебез – Сабан туена да тукталасым килә. Моннан ике дистә еллар элек бу шәһәрдә милләтпәрвәрләребез тарафыннан кабат торгызылган бәйрәмебезне автономия оештыра башлагач, ул бигрәк тә җанланды. Шәһәрнең уртасында, Идел елгасы буенда уза Сабантуй. Мәйдан һәр елны өлкәнең якын-тирә авыллары, шәһәрләрендә яшәүче 50 000 нән артык милләттәшләребезне үз кочагына җыя. Шунысын да әйтергә кирәк: Тольятти татарлары, беренчеләрдән булып, 2001 елда ук Сабантуйда исерткеч эчемлекләр сатудан баш тартты.

Автономия шәһәрдәге татар рәссамнары белән дә ныклы элемтәдә тора. Ринат Бикташев – шундый талантлы милләттәшләребезнең берсе. Ул 1982 елда Куйбышев инженер-төзүчеләр институтын тәмамлагач, Тольяттиның архитектура идарәсенә яшь белгеч буларак эшкә килә. Аннан «АвтоВАЗ»да эшли. 1987 елдан бирле Самара өлкәсе Ставрополь районының баш архитекторы. Ринат әфәнде – СССР Архитекторлар берлеге әгъзасы, Россиянең почётлы төзүчесе. Самара өлкәсендә, шулай ук Россиянең башка шәһәрләрендә узган күргәзмәләрдә катнашкан рәссамның узган ел тагын бер хыялы тормышка ашты. Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты һәм Тольятти шәһәре милли-мәдәни автономиясе белән берлектә «Казан» милли мәдәният үзәгендә Ринат Бикташевның шәхси күргәзмәсе узды.

Әлеге күргәзмәдә Тольятти кызы Лариса Хафизованың да эшләре урын алган иде. Лариса – шулай ук искиткеч талант иясе. Милләттәшебезнең картиналары Тольятти, Мәскәү, Самара, Ульяновск, Казан шәһәрләрендә, Франция, Германия, АКШта узган күргәзмә-бәйгеләрдә катнашып җиңү яулаган.

Татарские Выселки-Бритовка-Сускан

Бер авыл исеме бу. Тольяттидан 14 чакрым гына ераклыкта урнашкан авыл менә шулай берничә исем йөртә. Аңа 1765 елда патшабикә Екатерина II идарә иткән чорда нигез салына. Бу җиргә Пенза, Сембер якларыннан сөрелгән татарлар килеп урнаша, алар терлекчелек, игенчелек, яшелчә үстерү белән шөгыльләнгәннәр. «Усал халык яши ул авылда», – дигәнне ишеткәнем бар иде. Авылга аяк баскач, халыкның мул яшәгәнлегенә игътибар итәсең. Дөрес, үзгәртеп кору җилләре кайчандыр миллионер булган колхозны тараткан. Шулай да безнең татар югалып калучылардан түгел. Авыл халкы турында безгә: «Тольятти базарын тота алар», – диделәр. Шәһәр халкын авыл хуҗалыгы продукциясе белән тәэмин итүләренә ишарә икән.

Бүген биредә 2500 кеше яши, 70 % ы – татарлар. 3 мәчет бар. Урта мәктәптә 180 бала белем ала. Шуларның 92 се – безнең милләттән. Кырык ел дәвамында мәктәп белән Равил Садриев җитәкчелек иткән. Авыл музеен да Равил әфәнде төзегән. Татар теле һәм әдәбияты дәресләре укытуны да шушы мөхтәрәм зат тырышлыгы белән уку программасына керткән булганнар. Ул вакытта балаларга ана теленең асылына Клара апа Сирачева төшендергән. Бүген ул лаеклы ялда. Аның эшен дәвам иттерүче алмаш бар барын, кызы Зөлфия Шамил кызы – татар теле һәм әдәбияты укытучысы. «Татар теле беркайчан да бетмәячәк. Син ана теле укытучысы бул, дип, Зөлфияне Равил абый институтка җибәргән иде», – ди Клара апа. Ләкин бүген инде мәктәптә татар теле һәм әдәбияты укытылмый икән. Равил абый да безнең арада юк, урыны җәннәттә булсын.

Сусканда балалар музыка мәктәбе эшли. Анда Наҗия Мусина җитәкчелегендә «Алтынчәч» фольклор ансамбле иҗат итә. «Шәһәрнең милли-мәдәни автономиясе, аның җитәкчесе Җәмил Вәлиуллин безгә һәрвакыт ярдәм итеп тора, без аңа рәхмәтлебез», – ди музыка мәктәбе директоры Елизавета Сафиулова. Мәктәптә 120 бала сәнгать серләренә төшенә. Узган ел 60 мең сумлык грант та отканнар әле.

Авылда Татар милли-мәдәни үзәген төзегәннәр. Җитәкчесе – Ставрополь районы Җыелышы депутаты Рифкать Низамов. Халкымның мул тормышта яшәүләренә, милли рухны сакларга тырышуларына сөенеп, кабат юлга кузгалдык. Алда безне яңа очрашулар көтә…

«Татарстан яшьләре», 2008, май