Текст книги "Сыналганнар – сынатмый"

ЗУР ЧИРЕКЛЕ АВЫЛЫ

Авыл тарихы…

Авыл тарихы белән безне Усман хәзрәт Рәфиков таныштырды. Аның сөйләвенчә, авылга якынча 1600 еллар тирәсендә нигез салына. Төмән губернасы якларыннан унике гаилә Рызлейка елгасы буена, Ак яр тау итәгенә килеп урнаша. Агачтан йортлар салалар. Башка диндәге күрше авыл халкы белән аңлашылмаучанлык килеп чыккач, бу гаиләләр елганың икенче ярына күчеп, Зур Чирекле авылына нигез салалар. Ул Идел буе зонасының иң биек ноктасы булып санала. Бабайлар, авыл кору өчен, табигатьнең иң матур почмагын сайлый белгәннәр. Таулар исә салкын төньяк җилләреннән дә саклаган. Гөмбә, җиләккә бай урман, суның якында булуы да халыкның яшәеше өчен уңайлы шарт тудырган. Ул заманда елганың тирәнлеге 2 метрга кадәр җиткән. Яр буйларын камышлар әйләндереп алган җирләр сазлыклы, черки күп була. «Авылга исемне дә «черки» сүзеннән чыгып биргәннәр», – дип аңлатты Усман хәзрәт. Авылга нигез салган аксакалларның зираты билгеле. Ул хәзер кыр уртасында. Гомер-гомергә зират урынына кагылмаганнар. Төнлә кыр эшләрен башкарганда, тракторчылар, башларына чалма кигән изге җирне саклаучы руханиларны күреп, куркып тракторларын калдырып киткән очраклар да булган икән. Бүген авыл халкы аны койма белән әйләндереп алган, изге урын итеп күз карасыдай саклый.

Тора-бара авыл үсә. Халкы арта, заманадан артта калмаска тырыша. Россиядә барган төзелешләр бу авылга да кагыла. Мәскәү – Самара тимер юлының бер тармагы Зур Чирекле авылы кырыеннан узарлык итеп төзелә. Бу, әлбәттә, авылның үсешенә зур йогынты ясый. Күп халыкка эш тә чыга.

Дин…

Авыл гомер-гомергә ислам дине кануннарын хөрмәтләп яшәгән. Патша Указы белән 1800 елда Зур Чирекленең беренче мөфтие итеп Юсуп Юсупов билгеләнә. Беренче мәчет төзелә, мәдрәсә ачыла. Мәдрәсәдә, дин гыйлеме белән бергә, татар, гарәп, рус телләрен дә укытканнар. Тора-бара беренче мөфтинең эшен оныгы Гани Юсупов дәвам иткән, ул авылдагы икенче мәчетне корган. Соңыннан өченче мәчет төзелә. Әлбәттә, революциядән соң дин өлкәсендәге кискен борылышлар бу авылны да читләтеп үтми, өч мәчет тә җимерелә. «Ләкин, мәчетләрне җимереп кенә, халкыбызны диннән аера алмадылар. Ул безнең йөрәгебездә», – ди авыл халкы. Ходай рәхмәте белән, үзгәртеп кору чорында авылның өч мәчете дә кабат торгызыла. Аларның берсен – Камил хәзрәт мәчете, икенчесен Усман хәзрәт мәчете дип атап йөртәләр. Өченчесе – Али мәчете. «Бу мәчетебезне 2000 елда Алиебыз төзетте, рәхмәт яугыры», – ди авыл картлары. «Ниятем бар, мәчет салдырырмын дигән идем, ярдәм итмәссеңме икән?» – дип, миңа мөрәҗәгать иткәч, бик теләп алындым төзелеш эшенә. Ул мине хаҗга да алып барды, рәхмәт Али дустыбызга», – ди унҗиде ел мәчетләр рәисе булып эшләгән хезмәт ветераны Рафил абый Шәфиев.

Али Муса улы Сөләйманов – шушы авыл егете, Асия апа белән Муса абыйның уллары. Хәзерге вакытта Самарада яши. Самарадагы 2 нче икмәк заводының генераль директоры. «Кечкенәдән дини йолаларны күреп, үтәп үсте балаларым. Шуңа күрә алар динне хөрмәтлиләр, безне, әти-әнине, кадерлиләр, Аллаһка шөкер», – ди Асия ханым. Мәчетне ул зур итеп, 1000 кеше сыярлык итеп төзеткән. Мәдрәсәсе дә бар. Өлкәннәр дә, яшьләр, балалар да биредә ислам дине нигезләрен өйрәнәләр. Барлык хуҗалык эшләренә киткән чыгымнарны да Али Муса улы үз өстенә алган.

Халык тормышы…

1000 нән артык хуҗалыгы, 3500 кешесе булган Зур Чирекледә һәркем заманадан артта калмаска, үз эшен булдырырга тырыша. «Райондагы эшкуарлык эшенең күбесе безнең татар егетләре кулында дигән», – иде Умәр Сәит улы, безне авыл белән таныштырып йөргәндә. Биредә агач эшкәртү цехы, тегермән, куй көтүләре тотучылар шактый. Фермерлар да юк түгел.

Әсгать Ягудин 1000 башка якын сарык тота. Һәр көн 10–20 баш сарык чалып, халыкка хәләл ит җиткереп тора. «Корбан вакытында бик күп җирләрдән килеп алалар», – ди Әсгать Хәйретдин улы. Ә сарык тоту өчен, авылда мөмкинлекләр бар.

Шушы авыл егете Арслан Гафаровның ипи заводы бар. Анда 25 төрдәге икмәк ризыклары әзерләнә, һәм ул төрле авылларга җибәрелә икән.

Аббас Айбулатов – агач эшкәртү цехының хуҗасы. Авыл уртасындагы күлне чистартканнар. Хәзер анда балыклар җибәргәннәр.

Хәмит Нугайбеков унбер елдан бирле туганнары белән бергә тегермән тота. Монда югары, беренче, икенче сортлы он җитештерәләр. Әзер продукцияне Самара, Ульяновск, Пенза өлкәләренә озаталар. Авыл халкына да бик уңайлы. Мондый булдыклы егетләр күп Зур Чирекледә. Алар үзләренә хезмәт итәләр, халыкка да булышалар, милли тормышта да актив катнашалар.

Бу төбәктә Фәрит абый Юмаев белән дә таныштык без. «Кулларында алтын коя» диләр андый осталар турында. Ул үзе слесарь, үзе мичче, үзе агач остасы, үзе гармунчы, үзе җырчы да. Саный китсәң, тагын әллә нинди һөнәрләре бардыр әле. Без килгәндә, ул остаханәсендә халкыбызның борынгы һөнәре – комган эшләү белән мәшгуль иде. «Заказым күп, бик теләп алалар комганнарны», – ди Фәрит абый. «Остазың кем синең?» – дигән соравыма ул: «Мине тормыш өйрәтә», – дип җавап бирде. Хатыны Әлфия апа белән җиде бала үстергәннәр. Җәмәгате вафат булган. Балалары, уналты оныгы барысы да Мәскәүдә. «Юанычым – һөнәрем», – ди ул. Кирәксә, кулларына гармунын ала да рәхәтләнеп җырлап җибәрә, биеп ала. Ульяновск өлкәсендә узган милли-мәдәни чараларда да ул бик актив катнаша икән.

Менә шулай авыл үз көнен үзе күрә. Хакимияткә ялынып, кемнәндер көтеп утырмыйлар биредә. Халкы мескенләнә белми, горур алар. Булдыра торган татарлар яши Зур Чирекледә. Янгын сүндерү постын да мәчет каршында үзләре оештырганнар. Ике машина, өч янгын сүндерүче исәпләнә. Фәрит Бадаев һәм аның уллары Шамил белән Наил һәрвакыт сакта. Егетләр уяу, машиналары сафта.

Безне көн дәвамында озатып, авылдашлары белән таныштырып, алар башкарган эшләргә сөенеп, горурланып йөргән кеше үз ягының патриоты – «Симбирка» җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьнең генераль директоры Умәр Сәит улы Айбулатов булды. «Биредә мин туганмын, үскәнмен, яшим. Гаилә кордым, балаларым биредә үсә. Туганнарым, дусларым, әтием – сугыш һәм хезмәт ветераны – Зур Чирекледә. Халкы тырыш, булдыклы авылымның. Ничек инде шул авылны ташлап читкә китеп була ди?! Мин туган авылымны бик яратам», – ди район Советы депутаты, бюджет комиссиясе җитәкчесе, эшмәкәр Умәр Сәит улы. Авылның җирләре дә, колхоз бетте дип, буш ятмый. Эшлекле егетләр кулында җирләр. Шуларның берсе – Умәр Айбулатов. Аның колхозы да, сәүдә үзәге дә, ягулык станцияләре дә бар. Барлык булганы белән ул үз авылын саклап калырга, булдыра алганча ярдәм итәргә тырыша. «Бездә булдыклы егетләр күп. Бергәләп Сабантуйлар уздырабыз, Корбан, Ураза гаетләрен зурлап билгеләп үтәбез. Мәктәпкә, балалар бакчасына ярдәм итәргә тырышабыз. Рәхмәт барыбызга да», – ди. Ул өч баласы өчен – үрнәк ата, хатыны Равилә өчен – терәк. «Николаевка районының иң яхшы кешесе» исемен алган ир-егет тә ул. «Халкыбыз гомер-гомергә дәрәҗәле булган. Кая татар – шунда уңыш, шунда зур эшләр башкарыла. Киләчәктә дә шулай булсын», – ди Умәр Айбулатов. Мондый матур теләкләр белән һич кенә дә килешмәү мөмкин түгел.

Мин, Зур Чирекле авылы халкы белән танышкач, кабат халкымның иманлы, мәрхәмәтле һәм гаять тырыш икәнлегенә инанып кайттым.

«Татарстан яшьләре», 2010, октябрь

АЙБАГАРЛАР ИЛЕНДӘ

Казан карлы-буранлы иртәсе белән озатып калган иде, ә Белозерье авылы безне якты кояш нурлары астында каршылады. Тау башыннан ук балкып күренгән, җемелдәгән карларның аклыгына төренеп, күккә ашкан горур мәчет манараларының күплеге Белозерье авылында яшәүчеләрнең динле-иманлы икәнлеге турында сөйли. Тагын күзгә иң нык ташланганы – биредәге йортларның гаҗәеп матур, ныклыгы, зәвык белән төзелгәнлеге. Ике-өч катлы бу өйләр хан сарайлары кебек күркәм, һәрберсенә күз салган саен, йорт хуҗасының уңган, тырыш икәнлегенә шик калдырмый.

Белозерье – күп гасырлык тарихы булган татар авылы. Ул Россиядәге иң зур авылларның берсе. Ак күл буена милләттәшләребез XVII гасыр урталарында килеп урнашалар. «Әби-бабайлар авылның исемен шуннан чыгып сайлаган», – диләр авыл аксакаллары. Бүген алар авылларын, үзләренчә яратып, «Азюрка» дип йөртәләр. «Ак күл» дип, үзебезчә генә атаган булсалар, күңелгә тагын да ятышлы булыр иде кебек…

Тарихи мәгълүматларга караганда, 1775 елда Белозерьеда 127 гаилә яшәгән. 1913 елда авылда 3 мәчет һәм 6 кибет булган. Октябрь революциясеннән соң манаралар киселеп, мәчетләр җимерелсә дә, дин әһелләре тырышлыгы белән авыл халкы Коръән сүрәләре йогынтысыннан читләшмәгән, дини гореф-гадәтләрне саклап калган. Үзгәртеп кору җилләре исеп, мәчетләрне яңадан төзергә мөмкинлек тугач, 80 нче елларда Белозерьеда беренче мәчет торгызыла. Әкренләп мәчетләр авылның һәр урамында төзелә. Бүген, авылның бәрәкәтен арттырып, 8 мәчеттән көненә биш тапкыр азан тавышы яңгырый. Халыкның 99 % ы намазда. Хаҗ кылып, иманнарын яңартып кайтучылар да шул чама. Белозерье татарлары бу дөньяда, бәхетле булу өчен, малдан, байлыктан бигрәк, иманлы булуның мөһимрәк икәнен аңлап яшиләр.

Безне Белозерье белән авыл башлыгы Гафур Әбдрәшитов таныштырып йөрде. Мордовиянең башкаласы Саранскидан 25 чакрым ераклыкта гына урнашса да, авыл шәһәрләшмәгән, үз мохитен саклап кала алган. Татар авылларының һәрберсенә хас булганча кунакчыллар. Үзләренә килгән һәркемне зурлый, хөрмәтли беләләр.

Әбдрәшитовлар гаиләсе дә безне үз туганнарыдай якты йөз, тәмле тел, өстәл тулы ризык белән каршылады. Белозерьеда бернәрсәгә игътибар иттек: биредә яшәүчеләр, ата-баба йоласыннан читкә тайпылмыйча, төпчек малайны төп йортта калдыралар икән. Бу нигездә дә шулай. Галәв абый белән Мәйсирә апаның төпчек уллары Гафур ата-анасы нигезендә төпләнеп калган. Бүген инде ул үзе – дүрт бала атасы. Хатыны Рәсимә белән өч кыз, бер ул үстерәләр. Гаиләләре белән намазда. Нәсел дәвамчылары – уллары Мөслим тугач, ата-бабаларыннан калган гореф-гадәтләрне истә тотып, балага исем кушу мәҗлесе оештырганнар. Гаиләдә ир бала туса – ике, кыз бала дөньяга килсә, бер корбан чалып, туганнарны, якын дусларны табынга дәшәләр Азюркада. Бу йола аларда «бәбәй боткасы» дип атала икән.

Инде алдан әйткәнемчә, авыл зур, барысы 680 хуҗалык, 3000 кеше исәпләнә. Барысы да – татарлар. Халык саны гел арту ягында. Узган ел авылда, мәсәлән, 26 кеше бакыйга күчкән, 49 бала дөньяга килгән. Яңа урамнар калыккан. Кайчандыр авылдан китеп, хәзер кире кайтырга теләп җир сораучылар да бар икән. Авыл халкы, берсеннән-берсе уздырып, каралты-кура сала, хуҗалыклардагы машиналар саны инде 500 дән артып киткән. Гаҗәпләнерлек тә, сокланырлык итеп тә яшиләр Белозерьеда.

Авылның киләчәге нинди икәнен белергә теләгән кеше иң беренче чиратта мәктәп ишеген шакый. Без дә шулай иттек. Хәтерлим: моннан ике ел чамасы элек монда булганда да, мәктәпкә кергән идем. Бу юлы ул безне күпкә үзгәреп каршы алды, әйтерсең аннан нур бөркелеп тора. Башларына ак яулык бәйләгән укучы кызлар тыйнак кына исәнләшеп узалар. Татарча, әлбәттә! Малайлар да килгән кунакларга хөрмәт белән карыйлар. Мәктәптә яңа директор. Менә ел ярым белем йортын шушы авыл егете Равил Саяф улы Миняев җитәкли. Авылдашлары өчен җан атып йөрүче җитәкче мәктәптә авыл музеен булдырган, уку-укыту юнәлешендә дә үзгәрешләр керткән. Соңгы елларда татар теле һәм әдәбияты буенча алар Мордовия Республикасында гына түгел, Россия күләмендә дә алдынгылар рәтендә. Менә быел да Әдилә Фатих кызы Янгличеваның укучысы Ләйлә Янгличева ана теленнән республика күләмендә беренче урынны алган, хәзер Россия күләмендә узачак олимпиадага әзерләнә. Татар теле һәм әдәбияты укытуга зур игътибар бирелә мәктәптә. 1–5 нче сыйныфлар атнасына – биш, 6–9 нчы сыйныфлар – дүрт, 10–11 нче сыйныфлар өч сәгать туган тел серләренә төшенәләр икән. «Укучыларыбыз халкыбызның мәдәниятен, тарихын, гореф-гадәтләрен өйрәнсеннәр, телне белсеннәр, дип тырышабыз. Казан белән элемтәдә торабыз. Һәрдаим аннан педагоглар, галимнәр чакырып, семинарлар үткәрәбез», – ди мәктәп директоры. Саранск дәүләт педагогика институтының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә бүгенге көндә аларның 4 укучысе белем ала. Димәк, остазларының эшен дәвам итәчәк шәкертләре дә бар. «Бөтенроссия рус теле һәм әдәбияты укытучылары» бәйгесендә катнашып, мәктәпнең завучы Раилә Ипкаева икенче урынны алган. Монысы да мәктәп тарихында беренче тапкыр.

Спортка да зур игътибар бирә башлаганнар. Хоккей, мини-футбол, грек-рим көрәше буенча уңышлары мактанырлык. Мини-футбол буенча районда беренче урынга чыкканнар. Унике яшьлек Абделваһап Асаенов грек-рим көрәше буенча Россия буенча беренче урынны алган. Яшьләрнең буш вакыты кышын – хоккей, җәен футбол мәйданчыкларында үтә. Авыл уртасына зур шугалак ясап куйганнар. Хоккей буенча «Белозерье» командасы – республикада берничә ел рәттән лидер, диделәр. Горурланып, мактанып сөйлиләр алар җиңүләре хакында. Мәчетләр арасында да һәр елны спорт бәйгеләре оештырмыйча калмыйлар икән. Халкыбызның «Хәрәкәттә – бәрәкәт» дигән гыйбарәсенә таянып яши авыл халкы.

Белозерьеда халык саны елдан-ел артып тора, дип әйткән идем инде. Бүгенге көндә мәктәптә 360 бала белем ала, мәктәп яшенә кадәрге балалар саны да шул чама. Кызганыч, әлегә авылда балалар бакчасы юк, ләкин якын киләчәктә төзелер дип өметләнәләр.

Читтән караганда, Белозерье үзе бер дәүләт кебек. Монда эшсезлектән аптыраган кешене ялгыш та очратмассың. Халыкның төп шөгыле – кече бизнес, кем нәрсәне булдыра. Күпчелек фермерлык юлына баскан, авылда 170 фермер хуҗалыгы исәпләнә: бәрәңге, суган, кишер, шикәр чөгендере үстереп саталар, көнбагыш үлчәп төрәләр. Үзләренең автосервислары, машина юдыргыч салоннары, ягулык салу станцияләре эшләп тора. Көнбагыш мае ясау, трикотаж цехлары бар. Хәтта бәдрәф кәгазен дә үзләре җитештерәләр. Авылдагы ун шәхси кибетнең берсендә дә аракы да, тәмәке дә сатылмый. Исерекләр турында ишетсәләр дә, бу авыл балалары аның ниндилеген күреп белмиләр. Урамда башына яулык япмаган хатын-кызны очратмыйсың. Белозерьеда гаилә тоткалары – ир-атлар. Ә хатын-кыз – гаилә учагын саклаучы. Ул өйдә генә тора, ирен, балаларын карый. Бу – аның төп вазифасы.

Белозерье дигән исем көнбагыш яратучыларга күптән таныш, дип, һич икеләнмичә әйтергә мөмкин. Авыл халкының төп табышы бик күп еллар көнбагыш саналган. Азюрканың көнбагыш сатучы апаларын элегрәк Казанның колхоз базарында да еш күрергә булган. Заманалар үзгәрү белән, яшәеш тә алга киткән. Хәзер инде базарга чыгып, стаканлап көнбагыш сатучылар юк, эш заманча цехларга күчкән. Бүген дә халыкны җитеш, бай яшәтүче төп чыганак – көнбагыш, үзләренчә әйтсәк, айбагар. Аны хәтта икенче ипи дияргә дә була.

Яңа салынып яткан мәчеттән ерак түгел урнашкан бер бина янына килеп туктадык. «Иң тәмле көнбагыш биредә әзерләнә», – диделәр безгә. Ишегалдына килеп керүгә, кыздырылган тәмле көнбагыш исе борынны кытыклап алды. Бертуган Баймашевлар хуҗалыгы булып чыкты бу. Унике ир туган бергәләп үз эшләрен булдырганнар. Безне олы агалары Касыйм Әмин улы Баймашев каршы алды. Аның янына Равил белән Айсә дә килеп кушылды. Мин кергәндә үк, көнбагыш тутырылган капларга «Карпайские» дип язылган язуга игътибар иткән идем. «Безнең бабабызның бабасы Кармыш исемле булган. Шул сүздән Карпай дигән кушамат барлыкка килгән. Безне авылда «Карпай кавеме» дип атыйлар. Бизнесны башлагач, көнбагышны ике ел исемсез генә саттык. Аннан уйладык та, үзебезнең продукциягә «Карпай» дип куштык», – ди Касыйм ага. Мәскәүгә барып патент алганнар, логотипларын булдырганнар. 2002 елда нигез салынган эш инде шактый югары дәрәҗәгә күтәрелгән. Баймашевларның продукцияләре, Россия күләмендә һәм Халыкара күргәзмәләрдә катнашып, биш алтын медальгә ия булган.

Кайчандыр көнбагышны үзләрендә, Белозерье кырларында үстергәннәр. Хәзер инде аны игүчеләр сирәк, әзер айбагарны Россиянең көньяк районнарыннан, Волгоград, Ростов, Краснодардан кайтарталар. Монда ул чистартыла, кыздырыла һәм капларга тутырыла. Әлбәттә, көнбагышның кулланучыга барып җиткәнче нинди юллар узганын тулысынча күрсәтергә теләмәделәр, «анысы сер» диделәр. Без бары әзер айбагарларны пакетларга тутырганны гына күрә алдык. Баймашевлар цехында әзерләнгән, тутырылган көнбагышлар Россиянең бик күп төбәкләренә, шулай ук Германия, Португалия, Испания, Греция, Италия, Кипр, Англия кебек илләргә дә озатыла икән. Татар авылында әзерләнгән продукциянең дөнья илләренә таратылуын ишеткәч, кардәшләребез өчен күңелдә горурлык хисләре уянды.

Белозерьеда табыш китерүче тагын бер чыганак ул – терлекчелек. Кемдер итләтә сата, кемдер аннан колбаса, казылык ясый. Бу авылда ясалган казылыкны Россиянең күп кенә шәһәрләре базарларында очратырга мөмкин. Самара, Мордовия, Түбән Новгород, Саратовта яшәүче мөселманнарны инде җиде ел хәләл ит ризыклары белән тәэмин итүче Абдулбарый Халиковның колбаса цехында булдык. Биредә унике төрдәге ит ризыгы әзерләнә икән. Тәүлегенә 500–700 килограмм колбаса җитештерәләр. Цехта 5 кеше эшли. Абдулбарый әфәнде белән улы Рәис язга эшләрен киңәйтергә, яңа бина төзи башларга планлаштыралар.

Озын көн кичкә авышты. Аралашулар, яңа тәэсирләр бераз арытса да, күңелдә рәхәтлек. Мондый нык татар авыллары булганда, халкымның киләчәге өметле булачагына шик юк!

«Халкым минем», 2011, март

БӘХЕТ УЛ – ТУГАН НИГЕЗЕҢДӘ ЯШӘҮ

Телдән-телгә күчкән риваятьләр буенча, Денис авылының тарихы ерак дәверләргә барып тоташа. Авылга нигез салган кешеләр Чирмешән ягыннан күчкән болгарлар булган, дигән легенда да яши. Икенче легенда болайрак: 1742–1747 елларда рус дәүләте хәрби ныгытмалар төзегән. Шулвакыт бу якларга да 7000 солдат килеп урнашкан. «Динмөхәммәт бабай шулар белән бергә килгән булырга тиеш. Егерме биш ел патшага тугры хезмәт иткәне өчен, аңа 6000 гектар җир бүлеп бирелә, шунда ул авылыбызның беренче йортына нигез сала. Бабайлар, ул тегермәнче булган, дип сөйлиләр иде. Динмөхәммәт бабайның атлары, сыерлары гына түгел, хәтта чылбырга бәйләгән аюы да булган. Савыт-сабалары да алтын-көмештән булган, диләр. Ул ике тегермән тоткан. Тирә-күрше чуваш, мукшы авылларыннан да килеп, аның тегермәнендә ярма ярганнар. Башка милләт кешеләре өчен Динмөхәммәт исемен әйтү җиңел булмагандыр, мөгаен, шуңа күрә аңа Денис дип кенә дәшкәннәр. Шулай итеп, ул архив документларына да «Денис Николаев» булып кереп китә. Туган авылыбызның русча аталып йөртүе күңелне гел тырнап тора, җанга ятып бетми инде», – ди Равил абый. Шунысы да билгеле: ХХ гасыр башында Денис авылында 1200 йорт булган, 6 мәчет эшләгән. Ихсан хәзрәт мәдрәсә дә тоткан. Патша армиясендә хезмәт иткәндә, офицер дәрәҗәсенә күтәрелгән Зиннур Камалетдинов дигән бер авылдашлары туган авылында балаларга рус теле һәм математика укыткан.

1930 елны авылда «Марс» исемле беренче күмәк хуҗалык төзелә. «Авылыбыз халкы уңган, тырыш безнең. Сугышка кадәр үк, әле район үзәгенең үзендә дә булмаган чакта ук, Дениста электр станциясе төзиләр, авыл өйләрендә «Ильич утлары» балкый. 30 нчы еллардагы шәхес культы гына авыл халкына зур фаҗигаләр китерә», – ди авыл тарихчысы.

Денис авылы турында күп еллар дәвамында җыелган мәгълүматлар мәктәп музеенда саклана. Биредә һәр экспонатны күз карасыдай кадерлиләр. Башкача ярамый да, бу кыйммәтле хәзинәне түкми-чәчми киләчәк буыннарга илтеп җиткезәсе бар бит – үткәнен белмәгәннең киләчәге булмаячак.

Денис урта мәктәбендә бүгенге көндә 87 бала укый, аларга 17 укытучы белем серләрен төшендерә. Ана теле дәресләре атнага ике тапкыр керә. Бу бик аз, әлбәттә. Белем бирү, ни кызганыч, рус телендә булса да, шунысы сөендерә: тәрбия эшләре, читтәге татар авылларындагы кебек үк, Дениста да татар телендә алып барыла. Укучылар да бер-берсе белән туган телдә генә аралашалар.

Мәктәп үзенең элеккеге укучылары белән хаклы рәвештә горурлана. Денис данын еракларга җиткезгән ул укучыларның сурәтләре мәктәп диварларын бизәп тора. Алар арасында Рәшит Нурмөхәммәтов рәсеме дә бар. Рәшит – Тольятти шәһәренең Татар милли-мәдәни мохтарияты рәисе. 1987 елны аның чаңгы узышы буенча студентлар арасында СССР чемпионы булуын авылдашлары әле дә горурланып сөйлиләр. (Сүз уңаеннан, Дениста әбидән бәбигә кадәр – барысы да чаңгыда. Районда, өлкәдә узган чаңгы ярышларында җиңүчеләрне, чемпион булып калучыларны монда дистәләп, йөзәрләп кенә саныйлар.) Бүгенге көндә Рәшит эшкуарлык белән шөгыльләнә. Хатыны Наилә дә – шушы авыл кызы. Наиләнең әти-әнисе – илле ел иңне иңгә куеп гомер итүче Минәхтәм ага һәм Минниәсма апа белән дә таныштык без. Биш бала тәрбияләп үстергәннәр, барысына да югары белем биргәннәр. Бүгенге көндә сигез оныклары бар. Минниәсма апаны «авылыбызның шагыйрәсе» диделәр. «Беренче шигыремне Америка гаскәрләре Кореяга бәреп кергәч язган идем, – ди ул. – Шигырьләремдә – җан җылым. Мин аларны үзем өчен, балаларым өчен, оныкларым өчен дип язам. Бу шигырьләрем аларга киләчәккә хатларым булсын».

 
Авылымның өсте гөлбакчадай,
Төрле төстә калай түбәләр.
Туган йортыгызны танырсызмы,
Бәхет эзләп чыгып киткәннәр?
 

Ә менә бу шигъри юлларның авторы – хезмәт ветераны Габделхәй абый Шәйхетдинов.

 
Авылым минем, туган җирем,
Ачкан китап кебек ике ярың.
Манараңда балкый ярымаең,
Күк йөзендә таң йолдызың, тулган аең.
 

Дениста туган авылларына, туган җирләренә мәдхия җырлаучы үзешчән шагыйрьләр күп. Алар белән очрашу, сөйләшү сәфәребезнең тагын бер күңелле мизгеле булды. Иҗатка, сәнгатькә гашыйклар җыелганнар да… шигырь сөючеләр оешмасы төзегәннәр. Оешманың исеме җисеменә туры килеп тора – «Илһам чишмәсе». Аны авылның китапханәчесе Фәния Бәдретдинова оештырып җибәргән. Бер ел дәвамында эшлиләр икән инде. «Оешмабызга кырыктан алып сиксән яшькәчә кешеләр йөри, арабызда авыл башлыгы Әлфәт Залаков үзе дә бар», – диделәр. Һәрберсенең иҗатында туган якка мәхәббәт якты эз булып сузылган. Әлеге ихлас шигырьләрне укыйсың да яшәүнең мәгънәсен аңлагандай буласың: «Туган нигезне саклау, аннан аерылмыйча гомер итү – бу дөньяда иң зур бәхет», – дип яза денислылар. Алар белән берсүзсез килешәсең.

Без балалар бакчасына, анда тәрбияләнүче нәниләр янына да сугылырга өлгердек. Кечкенә денислылар безгә «Илһам чишмәсе» оешмасына йөрүче авылдашлары иҗат иткән шигырьләрне матур итеп яттан сөйләделәр. Еллар узар, шушы нәниләр арасыннан да шигырь язучылар булыр. Һичшиксез, шулай булыр – алма агачыннан ерак төшми ул! Ә бәлки әле, зур бер шагыйрь дә үсеп чыгар һәм Денис авылының исемен бөтен татар дөньясына ишеттерер! Ни генә булса да, бу сабыйлар киләчәктә туган авылларын күтәрүче, аны яшәтүче, данлаучы кешеләр булып җитлегерләр. Күңел шуңа ышана, өметләнә.

Сәфәребез җомга көнгә туры килгән иде. Денис авылында халыкка 2 мәчет хезмәт күрсәтә. Авылның яше-карты җомга намазына җыелды. Күңелләрне рухландырып, сафландырып, төзек, матур йортлар өстендә азан тавышы яңгырады…

Бу авылда дин кануннарын да үтиләр, мәдәниятне дә читкә тибәрмиләр. Мондагы халык фикеренчә, алар аерылгысыз, икесе дә адәм баласының җанын, рухын тәрбияли, дәвалый.

Юлыбыз – гөрләп эшләүче Мәдәният йортына. Денистагы «Чулпан» фольклор ансамбле һәм яшьләрнең «Мизгел» бию төркеме безгә күптән таныш. Икесе дә «халык ансамбле» исемен йөртәләр. Алар, авыл, район күләмендә генә түгел, башка төбәкләрдә чыгыш ясап та, тамашачыларны күп тапкырлар сөендерделәр инде. Самара өлкәсе Похвистнево районы Гали авылында узган фестивальдә без моның хаклыгын үз күзләребез белән күреп инандык. Денислылар, «Халкым минем» төбәкара иҗат фестивалендә катнашып, мәртәбәле урыннарны яуладылар.

Оста, һөнәрле кешеләр яши Денис авылында. Шундый бер кызыклы шәхес – кул эшләре белән шөгыльләнүче, тегүче Җәүдәт Фәтхетдинов белән якыннан таныштык. Ул иске ясалма мех туннарны сүтеп, бияләй, унты, башмак, итекләр тегә икән. «Егет кешегә җитмеш төрле һөнәр дә аз» ди халык. Бу Җәүдәт абыйга бик тә туры килә: булдыклы ир-егет, алдынгы тракторчы, балта остасы…

Дениста безне көн дәвамында Фәридә һәм Рәис Минхәировлар озатып йөрде. Матур парлар. Фәридә Казан дәүләт университетының тарих бүлеген, Рәис Казан дәүләт ветеринария институтын тәмамлаган. «Мин Фәридәгә дүртенче класста укыганда ук күз салган идем инде», – дип искә алып елмая Рәис. Ике яшь йөрәк 1987 елда кавыша. Унбер ат җигеп килен төшерә Минхәировлар! Ул вакыттан бирле шактый гомер узган. Мәхәббәт җимешләре – ике кызлары үсеп буй җиткән. Олысы Раушания Самарада берьюлы ике институтта белем ала, Нурияләре тугызынчы сыйныфта укый икән. Аларда ашаган бәлешнең тәме дә, исеме дә тел очында гына тора – үзләре уйлап чыгарган бу бәлешне Минхәировлар «Халкым минем» дип атаганнар.

…Инде юл кайтыр тарафка таба барылды. Ә аерыласы килми! Бу авылның хөрмәтле кешеләреннән дә, безнең өчен тансык булган табигатеннән дә. Тирә-юньдә инде барыбер яз хакимлек итә. Әнә юл кырыйларында карлар эреп, бозлар хасил булган, кар тәмам челтәрләнгән. Күңел инде язга каршы үзе йөгерә, сыерчыклы, умырзаялы, кояшлы язга. Боларны уйлагач, сулыш алуларга кадәр үк рәхәт булып китә… Бу гүзәллек белән без бары монда, авылда гына очраша алабыз, аны бары монда гына күрә алабыз!..

«Халкым минем», 2011, апрель