Текст книги "Амир Темур севган юрт"

YAKKABOG‘ – QADIM BOG‘

Shahar oromgohida bir mahalla bayrami o‘tkazildi. Rang-barang tomoshalar hammasi milliy turmush tarzimizdan olingan, go‘yo ha yot sahnaga ko‘chgan. Uning ijrochilari chollar, kampirlar, uy bekalari –noprofessional kishilar. Qolip (syujet)ga solingan hayot lahzasini to‘liq ifodalash oson emas, biroq tomosha gashtli bo‘layapti.

Charx yigirayotgan kampir xilvatda tanob tortganda, balki murgilab o‘tirarmidi? Ko‘pchilikning nazari unga g‘ayrat bag‘ishlagan, qoqsuyak qo‘llarida urchuq jadal aylanadi, berilib kuylayotgan qo‘shig‘i tobora baland o‘rlaydi. Uning holati yonidagi tengdoshida ham zavq uyg‘otdi shekilli, panog‘ini qo‘liga oldi. Qo‘shiq ham boshqacharoq jaranglay boshladi: «Eshon buvam kelsalar, o‘ynamoqqa zavqim bor».

Kelin mingan ot oldida qulochini keng yozib o‘ynab kelayotgan cholda 20 yoshli yigitning vajohati bor. Qizil durrani qiya o‘ragan boboning yoshi 80 dan oshgan, u chapak chalib, laparga jo‘r bo‘lmoqda, dikonglab chunon raqs etmoqdaki, hali zamon yiqilib tushadi, deysiz – qayerda, yarim soatdan buyon shu hangoma.

Maydon shodon qiyqiriqqa to‘lgan, xalq yoyilib bayram qilmoqda. Ko‘pincha katta-kichik sinovlar haqida gap ketganda, natija tilga olinadi-yu, ruhiy ustunlik qaysi tomonda bo‘lganligiga e’tibor berilmaydi. Holbuki, jamoaning yalpi kayfiyati (jangovarlik yoki tushkunlik) ko‘p narsani hal qiladi. Buyuk Temur qo‘shinini doim yuqori kayfiyatda ushlab turgan bo‘lsa ajab emas. Munkillab qolgan chol-kampirni irg‘ishlatgan kuchning sehri bobomizga ma’lum bo‘lgandir.

To‘y qilayotgan maydonda ulug‘ janglardagi «urho-ur»ning bir epkini kezib yurgandek bo‘ldi. Mezbonlar bugun huzurlariga «Temur ekspeditsiyasi» tashrif buyurganini bilishardi. Tomosha boshlanmasdan oldin o‘zaro muloqot bo‘lib o‘tdi. Har holda biz bu uchrashuvning samimiyligiga ishondik.

Muddaomiz – tarix kitoblarida qayd etilgan mashhur Xo‘jailg‘or qishlog‘ida tunash, uning yulduzlariga termilish edi. Bizga rahnamolik qilgan («o‘rab olgan» desam shakkoklik bo‘lar) mutasaddilar «Mana shu yer – Xo‘jailg‘or» deb «Leninizm» kolxozi idorasi atrofini ko‘rsatishdi. Ishonqiramadik. «Odamlar yashaydigan uylar ko‘rinmaydi. Hamma joyga Xo‘jailg‘orni ko‘chirib kelaversa bo‘ladimi?» «Bizda daraxtlar juda qalin, shu tufayli uylar ko‘rinmaydi. Ishonaveringlar. Yaqinda mana shu ko‘chani Amir Temur nomiga qo‘ydik». Ko‘ndik. Ko‘chlarni tashladik.

Mo‘ljallagan eng katta tadbirimiz – milliy odatlarimizdan kelib chiqib is chiqarmoqchi, bobomiz ruhlariga xudoyi o‘tkazmoqchi edik. Tadorikni boshlab yubordik. Mezbonlar bilan bir oz tortishib oldik – xarajat masalasida. Ular «tashvishlanmanglar» deyishdi, biz esa «xazinamiz bor, pul yiqqanmiz» deb turib oldik va, nihoyat, qo‘y olishga 150 so‘m (arzimagan) ulush qo‘shadigan bo‘ldik.

An’anaviy irim-rasmlarga amal qilib, qon chiqardik – qo‘y so‘ydik. Ma’rakaga odam ko‘p keldi, ularni qo‘lini chaydirib (suv quyib), sochiq tutib kutib oldik. Asfalt yo‘lga chodir-u ko‘rpalarimizni yoyib tashladik. Xo‘jalik, tuman rahbarlari biz bilan birga oyoqqa turib xizmat qilishdi.

Oxirida olti bora duoga qo‘l ochildi: Sohibqiron ruhi, jami o‘tganlar arvohi, zamonning tinchligi, O‘zbekiston kamoli, ekspeditsiya muvaffaqiyati, yoshlar baxti uchun domla Malik Murodov ijobat so‘rayverdilar, uch imom-xatib bosib duo beraverdilar. Ruhimiz ancha yengil tortdi, kayfiyatimiz ko‘tarildi, xuddi yangi kiyim kiygandek dimog‘imiz chog‘ bo‘lib qoldi.

Asta-sekin o‘zgacha qiyofaga kira boshladik, hamma jiddiy tortib qoldi.

Bizni maqsadimiz, asosan, machitlarga, qabristonlarga boshlardi. Ma’lumki, bu ikki go‘sha xalqimizda muqaddas hisoblanadi. Aytish mumkin, jahongir Amir Temur haqidagi xotiralar ana shu muqaddas joylarda yashiringan. Machitlarda ahli mo‘minning suhbati dini islom ravnaq topgan farahli kunlarga taqaladi. Qabristonlarda esa ma’lum yoki noma’lum avliyo dafn etilgan, ul zotning shajarasi ham Temur va Temuriylar davriga borib taqaladi – tirikligimiz o‘sha munavvar ayyomlardan shunchalik quvvat olgan ekan.

Xo‘jailg‘or qabristoni tashqi tomondan juda ko‘rimsiz, ya’ni diqqatni tortmaydi. Ichkarida esa minglab qabrlar (ularning egalarini xudo rahmat qilsin) qurshovida olis tarixga daxldor marmar qabrtoshlar, yozuvlar, sopol parchalari sochilib yotibdi.

Bu yerda katta daxma bor, u xo‘ja Abdurahmon sahoba (xo‘ja Abdurahmon Avf, xo‘ja Ilg‘or)ga taalluqli. Bu zotni islom dinini targ‘ib qilib kelgan arab qo‘shinlari ilg‘or (avangard) qismi lashkarboshilaridan, deyishdi. (Ekspeditsiya davomida Xo‘jaisporos, Xo‘jailmkoni qishloqlarida ham xuddi shunday o‘lchamli, qurilishi o‘xshash daxmalar borligini ko‘rdik).

Yaqin atrofda 4 qishloq, 5 tepalik, 7 chashma bor ekan. Chashmalarning biri (Chillabuloq) bo‘yida haykalga joy belgilanibdi. Tepaliklar esa ko‘zga tashlanmaydi – ular tekislab yuborilgan. Shunda qurol-aslahali odamlarning jasadlari chiqqan ekan. Katta jome masjidi ham buzib tashlangan, uning o‘rni tep-tekis bo‘lib turibdi. Shu yerda hamon juma namozi o‘qilar ekan. Qabriston chetidagi ariqda esa… temir tobutlar qalashib yotibdi. Afg‘onistondan askar yigitlar jasadi kelgan bu sovuq qutilarni ko‘rganda, beixtiyor yurak uvishadi.

Darxon qishlog‘iga yo‘l oldik. U yerda mahalliy o‘qituvchi Juman To‘xliyev uchta rivoyat aytib berdi.

1. Temur Shahrisabz taxtini egallay olmay sarson bo‘lib yurgan paytlarda bir kun shu qishloqlik keksa kampirnikiga tushadi. Kampir – Darxon momo mehmondorchilikka shavla pishiradi. Ochiqib o‘tirgan Temur ovqatning o‘rtasidan olib yeydi va og‘zi kuyadi. Kuzatib turgan momo: «Temurga o‘xshama-da!» deydi. Hayron bo‘lib, gapning ma’nosini so‘raganda «Temur ham sen kabi shoshib, Shahrisabzga hujum qilgandi, yengilib og‘zi kuydi. U oldin atrofdagi qishloqlarni egallashi kerak edi», deydi. Gap nimadaligini tushungan Temur shunday yo‘l tutadi va zafar qozonadi. Darxon momoga shu katta ariqdan pastki ulusning boj-xirojini bag‘ishlaydi.

2. Ishlari yurishmay turgan paytda Temurning esiga Darxon momo tushadi va navkarlarini maslahatga yuboradi. Momo hech narsa demay, bog‘idagi keksa daraxtlarni kesa boshlaydi. Temur ham qari lashkarboshilari o‘rniga yoshlarni tayinlab, maqsadga erishadi.

3. Hindistonni zabt etib qaytayotgan Temur shu yerga yetganda Darxon momoni eslaydi. Uni toptirib kelib, yana bir marta shavla pishirib berishini so‘raydi. «Shavlangiz shirin bo‘lmabdi», deydi bu safar jahongir tatib ko‘rib. «O‘shanda sen och eding, och qolib yeyilgan har qanday ovqat shirin tuyuladi», deb javob beradi momo.

Bu dalil – buyuk shaxsning ustozlaridan biri ayol kishi ekani – noyob hodisa, azaldan ham yurtimiz oqila ayollar vatani bo‘lganining isboti. Darxon qishlog‘i «Sharq yulduzi» kolxozi hududida, shu nomli ariq ham bor.

MULOHAZA

Cafarimiz kutilgandek o‘tmoqda. Firqa xodimi Yusupov boshliq homiylarimiz tashvishlarimizni baham ko‘rib, juda odamgarchilik qilishdi. Rayijroqo‘m muovini Xurram Tuymayev, hatto biz bilan toqqa borishga ham tayyor bo‘lib turibdi. Bizni uyushtirgan umumiy kayfiyat – avlodlar ruhi oldidagi qarzdorlikdan tashqari bobomiz Temur tufayli qarindosh bo‘lib qolgandek edik.

Yo‘l-yo‘lakay uchraydigan muammolarni hal qilishda uyushqoqlik, cho‘chimay mas’uliyatni zimmaga olish, qozonning og‘ir tomonini ko‘tarishga urinish kabi holatlar o‘zbekning to‘yidagi og‘aynilar, qo‘shnilarning jipsligini eslatardi. Xullas, hamma o‘zini Sohibqironning uzoq ajdodi deb bilar, bu mashvaratga halol ishtirok etishni xohlardi.

Ba’zan dil tubida cho‘kib yotgan xudbinlik hislari ham jazavaga kelib qolar, o‘zaro buyuk ajdodimizni talashish, unga o‘zini bevosita «payvandlab qo‘yish»ga urinish hollari ham uchrardi. Xususan, Temurning kindik qoni tomgan tuproq, deganda Ibn Arabshohning asarida Xo‘jailg‘or qishlog‘i ko‘rsatilsa-da, bu ma’lumot nisbiy, u aslida Keshning Shahrisabz mahallasida; Oktbyar posyolkasidagi Tarog‘li qishlog‘ida; Chiroqchi-Qarshi oralig‘ida; Muborakda – Zanjirli quduqda tavallud topgan, degan da’volar aytildi, bular atrofida munozaralar bo‘ldi.

Yakkabog‘da esa bir ziyolinamo kishi hammaning diqqatini o‘ziga tortib, manbalarda Temurning barlos urug‘idan, deyilgani xato, otasi – sayidlar avlodidan bo‘lib, barloslarning piri bo‘lgan, deb qoldi (o‘zi ham sayidlardan ekan). Hatto «falon rassom katta tog‘amga qa rab Ulug‘bek suratini chizuvdi, men esa Temurga o‘xshayman» deb sha’ma ham qildi. Bunday da’volarda qancha miqdorda haqiqat bo‘lishi mumkin, lekin asosiy masalaga daxli kam.

Ehtimol, Sohibqironning tug‘ilgan joyini ignaning uchidek aniqlik darajasida topish, urug‘ini belgilash qandaydir qiziquvchilar klubi uchun kerakdir, biroq bunday ma’lumotlarning fan uchun, xususan, merosxo‘rlik uchun zarracha ham ahamiyati yo‘q, deb o‘ylayman. Mabodo, shu yo‘nalishdagi munozaralarga zo‘r berilsa, ish absurd (betamizlik)gacha – ikki qishloqning bir-biri bilan yoqalashuvigacha borishi mumkin, lekin muddao hosil bo‘lmaydi. Biroq eng katta haqiqat shundaki, Amir Temur mana shu zaminda tug‘ildi, o‘sdi, yashadi, bizga vatandosh, qondosh, dindosh.

E’tiqodni bayroq qilib, buyuk jahongir haqidagi bor gapni jamoatchilikka ma’lum qilish xizmatiga – marhamat! Qolaversa, bobomiz otining izi qolgan har bir qarich joy tadqiqotga muhtoj, negaki, u yerda tariximizning bir parchasi yashiringan. Mana, Yakkabog‘ qishlog‘idagi Yodgor Valloma(t) madrasasi xarobasi. Butun qolgan ikki koshinli minora uch xil rangda, naqshlari ham hamohang emas. G‘isht terilishi, pardozlarda nafislik yetishmaydi, loyihasi o‘ziga xos (nishablikda qurilgan). Sho‘ro davrida hammom, aroq do‘koni, voenkomat bo‘lgan yodgorlik juda ayanchli holda, madrasa hujralari buzilib ketgan, hovli tashlandiq suprindixonaga aylangan. Yakkabog‘liklar uni Temur saltanati ilk davrida (yoki undan ham oldin), hali oliy imoratlar qurish tajribasi bo‘lmagan paytda bunyod etilgan, deb hisoblashadi. Bu gapda qanchalik haqiqat bor, bilmadim. (Yana afsus: yetti asr guvohi yemirilib, yo‘q bo‘lib borayapti. Qanisiz, madaniyatga taalluqli bo‘lsa, otning taqasini ham saqlovchi xalqlar?!)

Yoki Temurning oqsoqligi haqida ham turli taxminlar aytildi. Oyoq sinishini qaroqchilikda, jangda, deb o‘qigandik, Shahrisabzda Qiyomxon hoji kitoblarda ko‘rganlari asosida Temurning oyog‘i Buxoro yaqinida xandaqqa qulab singan (o‘smirlikda) va Qalmoq degan kampirnikida yotib davolangan, shu yerda atala (shavla emas) yeb og‘zi kuygan, deb qoldilar. Yakkabog‘da esa bolaligida ham oqsoq bo‘lganini, tepaga chiqishda kimo‘zarga quvlashmachoq o‘ynashsa, orqada qolib ketar, lekin har doim qalpog‘ini otib, birinchilikni olganini, o‘rtoqlariga «bosh oyoqdan ulug‘, mening bosh kiyimim marraga birinchi keldi», deb vaj aytganini so‘zlab berishdi.

Albatta, bu hikoyalar asl tarjimayi hol oldida yolg‘on, biroq xalqning o‘z farzandini e’zozlab, shunday naqllar ijod qilgani, ularning avlodlar osha yashab kelayotgani e’tiborga molik. Holbuki, jahongir haqida yuzlab rivoyatlar, matallar to‘qilganki, ular deyarli to‘planmagan, o‘rganilmagan. Bu – buyuk ajdodimizga nisbatan sovuq munosabat, uni xalq xotirasidan o‘chirib tashlash istagining ifodasi edi. Endi aybni yuvish fursati keldi.

TEMURBEK IZLARI BILAN

…Avtobusni tog‘ oldidagi Kaltaqo‘l qishlog‘ida qoldirishga to‘g‘ri keldi. Yana homiylarimizning himmati asqotdi. Ular kuchli yuk mashinasi topib berishdi. Ma’lum bo‘lishicha, bizni lash-lushlarimiz bilan bitta mashina toqqa olib chiqa olmas ekan. Ikkiga bo‘linishga to‘g‘ri keldi. Oldinda ketdim, ertaroq borib, ul-bulni tayyorlab turish kerak.

Tog‘ yo‘li tik, o‘nqir-cho‘nqir bo‘lishdan tashqari nihoyatda tor – bir izli. Qarshi tarafdan mashina kelib qolsa, nima bo‘larkan? Motor guvillaydi, zo‘riqadi, ba’zan g‘ildirak joyida aylanib qoladi, yuragimizni hovuchlab, bortga qapishgancha yuqorilaymiz. Ha deganda, tubsiz dara, uning qa’rida oqayotgan daryo ko‘rinaveradi. «Lochin» bo‘lmasak mayli edi, ishqilib xudo asrasin. Ba’zan qisqa tekisliklar to‘g‘ri kelib qoladi, mashina g‘izillab chopadi, tog‘ shamoli sochlarni taraydi, dimoqqa ufor hidlar uriladi. Yuqorilagan sari odam yorug‘lik dengizida g‘arq bo‘layotgandek sezadi o‘zini. Tog‘larda o‘zgacha munavvarlik, musaffolik bo‘ladi. Dimoq kuyishadi, bu havoning siyraklashayotganidan, yurak tezroq ura boshlaydi.

Ko‘zlagan manzilimiz – Toshqo‘rg‘on qishlog‘i, u xuddi chinni piyolaning tubida joylashgandek. Hozir 4–5 kilometr balandlikka chiqamiz, so‘ngra 2–3 kilometr pastga tushamiz. Qishloq kunchiqar tarafda, naqd Qashqadaryo chegarasida. Nari tomon – Surxondaryo, Bovurchi cho‘qqisidan To‘polondaryo irmoqlari boshlanadi, deyishadi.

Respublikamiz xaritasida Toshqo‘rg‘on degan qishloqlar ancha-muncha. Ularning, shubhasiz, o‘ziga xos tarixi bor, lekin umumiy tomonlari bor-yo‘qligi noma’lum. Balki bu so‘z to‘g‘ri ma’nosida – «tosh aylantirilgan qo‘rg‘on» shaklida yasalgandir. Bunday joylar har qadamda uchraydi. Ikkinchi ehtimol esa bu qishloqlarning asosi bir, yagona urug‘dan tarqalgan bo‘lishi ham mumkindir, negaki, Afg‘onistonda shunday otli katta shahar bo‘lgan (hozirgi nomi – Hulm). Mana bu qishloqdagilar o‘z ajdodlarini asli Afg‘onistondan ko‘chib kelgan, deb naql qilishadi. Aholisi, asosan, o‘zbek xalqining turk-qatag‘on urug‘i, oqchepkan (oq chekman?) tarmoqchasidan.

Qishloqda juda qadimgi tarix izlari bor, masalan, toshdan ohan (metall) ajratib olishdan hosil bo‘lgan chiqindilar – g‘ovak qop-qora mux (shlak)larga har qadamda duch kelasiz.

Biz o‘rmalab yurayotgan yo‘lni tirishqoq tog‘liklar hashar yo‘li bilan qura boshlagan edi. O‘sha yil (1975) ko‘klamida vaziyat o‘zgardi – Qizilsuv qo‘riqxonasining barpo etilishi odamlarni tirikchilik vositalari (o‘tin, xashak kabi)dan mahrum qildi va ko‘chishga majbur bo‘lishdi. Shunday qilib, yaxshi niyat bilan avlodlar xizmatiga yaraydi, deb qurilayotgan yo‘ldan ko‘ch-ko‘ronlar ortib o‘tildi, qishloqning necha ming yillik tarixi bitdi. Hozir bu yerda «adashib qolgan» yigirmaga yaqin xo‘jalik yashaydi. Biz ulardan birinikida qo‘noq bo‘lamiz.

Qishloqning ekspeditsiyaga taalluqli tomoni shundaki, uning yuqorisida Amir Temur nomi bilan ataluvchi g‘or bor. U maxsus o‘rganilmagan yoki materiallar jamoatchilikka ma’lum qilinmagan. G‘orda qadimgi hayot izlari saqlangan: tosh taxlab, katta supa qilingan, zinapoyalar bor.

Shunday qilib, urush va mehnat faxriysi Bozor bobo Yorbekov xonadoniga tushdik. Otaxonning o‘n bir farzandi, ko‘plab nabiralari bor. Katta o‘g‘li Nazar – o‘qituvchi, u bizga Yuriy Arakcheevning «В поисках Апполона» degan kitobini ko‘rsatdi. Unda tabiat ishqibozining qizil xolli oq kapalak – Apollonni izlash sarguzashtlari bayon qilingan. Shu qishloq manzaralarining rangli suratlari berilgan. Tafsiloti ko‘p, samolyotga bilet olish oldi-qochdisini ikki sahifada ifodalaydi. Moskvadagi «Мысль» nashriyotidan chiqqan bu kitob pishiq qog‘ozda, chiroyli rangli muqovada bosilgan. Bizda ham shunday kitoblarni chiqarisharmikan?!

Tun fayzli o‘tdi. Ertalab g‘orga otlandik. Besh eshak va ikki otga ko‘ch-ko‘ronni yukladik. Qo‘riqxona bo‘lim boshlig‘i Yodgor va Nazar hamrohlik qiladigan bo‘lishdi. Daryo bo‘yiga tushib, toqqa o‘rladik. Bu yo‘llardan ko‘p yurganman, har bir so‘qmoq tanish. Hamrohlarda ishqibozlik oshgandan-oshgan, ko‘plariga bunday safar yangilik. Eshakka ham eplab minisha olmaydi, biroq ishtiyoq kuchli.

Gazaqo‘tonga chiqquncha bo‘lganimiz bo‘ldi. Yo‘l juda tik, ilonizi, hatto eshaklarning to‘qim-u yuklari tushib qoldi (albatta, qayta ortdik). Tekislik boshlandi, keyin yana o‘r, nishab. Azimbuloqqa yetib, dam oldik.

Ko‘chishdan keyin bu tomonlarga inson qadami kam tekkan, biroq yo‘llar bekilib ketmabdi. Atrof o‘t-o‘langa burkangan. G‘o‘lmarashadan chiqadigan shoti tushib ketibdi, tosh tashib ko‘tardik-da, ulovlarni o‘tkazdik. Qal’ayi sheronga o‘tiladigan ko‘prik o‘rnida 2–3 chirigan xoda turibdi. Topqir Nazar daryodan o‘tishni taklif qildi. Yuklarni ko‘tarib o‘tdik-da, ot-eshaklarni bittalab daryoga itarib tushirib, narigi qirg‘oqqa tortib olaverdik. Hayvonlar sirpanchiq qoyada oyog‘ini tirab olar, qamchi yoki tayoq zarbidan ilojsiz bir metrlar pastga, shovullab oqayotgan tog‘ daryosi gumiga sakrardi. Bu joydan qaytishda aslo chiqib bo‘lmaydi – bu haqda o‘ylash fursati emas, yo‘lda davom etish kerak.

O‘siq butalar, daraxt shoxlari yurishni qiyinlashtirar edi. Manzil ham negadir bu safar ancha uzoq tuyuldi. Kun oqqanda Ho‘kizburun sharsharasiga yetib keldik. Sochilib oquvchi Baytaldumi favvorasi qurib qolibdi. Undan bir kilometrlar yurgach, uzoqdan g‘orning og‘zi ko‘rindi. Daryo bo‘yidagi tekislikda to‘xtadik.

Sohibqiron haqida nima o‘qigan bo‘lsam, hech birida uning g‘orda bo‘lgani haqida batafsil ma’lumot yo‘q. «Temurnoma»da Balxni qo‘lga kiritayotganda bir muddat tog‘-toshlarda, g‘orlarda yashab yurganiga ishoralar bor. Bizning bu savolga aniqlik kiritishga qurbimiz yetmaydi, nihoyati g‘orni borib ko‘rishimiz mumkin. Keksalar Temur bu yerda uzoq vaqt yashagani, mislsiz yurishlariga tayyorgarlik ko‘rgani haqida ishonch bilan gapirishardi.

G‘o‘lmashara darasida ikki qoya (orasi 50–60 metrdan 150–200 metrgacha bor)ga arqon tortib askarlarini osiltirib o‘tkazar ekan. Bunday mashqni, hatto, Qal’ayi sheron darasida (oraliq 2 kilometrlar chamasi, balandlik 500 metrdan kam emas) ham takrorlarkan. Bovurchida shunday tekis maydonlar borki, ming lashkar ham ot surib jang qila oladi. Ho‘kizburun oldida yaqinlargacha tegirmon toshlari (odatdagidan kichikroq) turarkan. Dara tabiiy jihatdan juda qulay, to‘satdan hech kim bostirib kela olmaydi. Uzoq-yaqinni ko‘rgan ekspeditsiya a’zolari bunday manzaralar betimsol va takrorlanmas ekanini tan oldilar.

Ko‘pchilik shu sayhonlikda tunash va g‘orga ertalab jo‘nash taklifini bildirishdi. Chunki tepada suv yo‘q, faqat yayov borish mumkin. Bir guruh «jangovar qism» (olti kishi ajralib chiqdi) supada uxlash istagini izhor qilishdi. «Bo‘linmanglar, bo‘ri ko‘p», deyishdi boshqalar. Tashabbuskorlar esa «Nizomda «Muborak supada tong ottiriladi», deyilgan. Biz buni bajarmas ekanmiz, kelajak avlodlar kechirmaydi» degan da’voni qo‘yishdi. Buni rad etib bo‘lmadi. Men ham ular bilan ketdim.

Bir soatlar tik qiyalikdan tirmashib yo‘l yurdik. Nihoyat, silliq terilgan toshlarga ko‘zimiz tushdi, uzunligi 18–20, balandligi 3–5 metr. Yovvoyi qoyalar orasida inson qo‘lining izlari issiq va madadkor tuyuldi. Supa yuzida besaranjomlik, olov qoldiqlari, toshlar sochilib yotibdi, irg‘itilgan, sindirilgan shishalar ko‘zga tashlanadi. Qo‘lbola supurgi yasab, obdon tozaladik, tosh terib o‘choq yasadik. Atrofda qari daraxtlar rosa yiqilib yotibdi, mo‘l-ko‘l o‘tin hozirladik. Xuddi yozgi ta’tildan uyiga qaytgan shaharlikdek, hafsala bilan bir zumda hamma narsani muhayyo qildik. Endi tong ottirsa bo‘ladi.

Kimdir yerni bir metrlar chuqurlikda kavlabdi, go‘ng va somonli loy qatlami ko‘rinib turibdi. Supaga tik ravishda uch joyda ko‘milgan ustunning o‘rinlari bor. Supadan shipgacha 15 metr keladi. Ehtimol, bir vaqtlar xonachalar bo‘lgandir. G‘orga kirish joyi ulkan xarsanglar bilan to‘silgan. Qorong‘ulik cho‘ka boshladi, harorat – mo‘tadil.

O‘tin to‘plab, olov yoqdik. Gulxan atrofida yarim tungacha gaplashib o‘tirdik, pastda, daryo bo‘yida ham ertalabgacha o‘t o‘chmadi.

Tong g‘ira-shirasida pastdagilar ham shovqin-suron bilan yetib kelishdi. Qisqa mashvaratdan so‘ng sinoatli g‘or safari boshlandi. U ikki qismdan iborat. Otxona deb ataluvchi qism 70 metrlar uzunlikda, juda ulkan, baland. Toshga shunaqa naqshlar o‘yilganki, ular tabiat ijodidan ko‘ra iqtidorli usta san’atiga o‘xshaydi. Ichkaridan bir parcha sopol topib oldim, u yarim santimetrlar qalinlikda, tirnoqning yuzidan kattaroq, botiq shaklda, sirti yashil rangda sirlangan. Qanday kelib qoldi ekan, yo g‘or shiplarida bezak berilgan joylar bo‘lganmi? Ayniqsa, Otxonadan chiqishda, shipda inson qo‘lining izlari aniqroq qolganga o‘xshaydi. Asosiy g‘orga kiraverishda aylanma zinalar yasalgani bilinib turibdi. Ichkari qorong‘u bo‘lishidan tashqari nam, biron hid sezilmaydi. Devorlar tosh sumalaklar bilan shunday bezanganki, faqat kuchli chiroq yorug‘ligida ularning butun sehrini kashf etish mumkin. Vaqti kelib, bu joy muzeyga aylantirilsa, shunda odamlar ashyolardan ko‘ra ko‘proq g‘or devorlarini tomosha qilishsa, ajab emas.

350 metrlardan keyin qilko‘prikdek sinovdan o‘tkazuvchi qisilma keladi. Barvasta odamlar shu yerda qoldi. 30–40 metr faqat emaklab yuriladi. Namlik ortib boradi, daryo shovqinidek kuchli guvlash quloqqa chalina boshlaydi. Nihoyat, ko‘lgacha yetdik. Bu joyga oldin ham 3–4 marta qadamim tekkan. Nazarimda, ko‘l atrofi manzarasi o‘zgargan, chap tarafdagi tosh uyumlari oldin yo‘qdek edi. Bu safar suv bo‘yiga 2 metrlar tepadan kelib qoldik. Zehnim ishlamaydi – ko‘ldan keyingi teshik – g‘orning davomi qayerda? Tosh uyumlaridan sudralib, o‘ng tarafga yurdim. Chiroq yorug‘ida tanish manzara ko‘rindi, faqat suv sathi balandroq edi.

Kechib o‘tishga to‘g‘ri keldi, suv sovuq, etni junjiktiradi. Tizzamdan oshib ketdi. Mayda toshli, qora tuproqli joyga chiqib oldim. Kavak bo‘rining uyasiga o‘xshardi. Emaklab yuqoriladim, so‘ngra qiyalab yurish imkoni bo‘ldi. Izimdan Jumanazar va Nurali yetib keldi. Nihoyat, to‘rga yaqinlashdik, uning shifti juda baland, kavaklar ko‘rinadi, hatto boshi to‘qmoqli qoziqdek tosh ham bor. Ehtimol, pastdan arqon otib, yuqoriga chiqish mumkindir.

Bu marra ekspeditsiyaning cho‘qqisi hisoblanadi, yo‘lga chiqqanimizning yettinchi kuni unga erishdik. Xat qoldirmoqchi bo‘ldik. Uchovda ham qog‘oz-qalam yo‘q ekan. Mayda toshlar (ular g‘orga ko‘tarilgan odamlar soniga teng–21 ta) bilan «Yosh–91» degan shartli so‘zlarni yozdik, ko‘rinib tursin uchun belbog‘dan yirtib, oq surp bilan o‘rab qo‘ydik. «Tantanali» marosim tugab, orqaga yo‘l oldik.

«Odam, inson kabi yashab o‘t!» G‘or og‘zidagi daftarda shu so‘zlar bo‘rttirib yozilgan, XX asr odamining noqis panjasi xilvat g‘or qa’riga ham yetib kelibdi. Ichkarida chaynalib tashlangan suyaklar, maydalangan shisha siniqlari tez-tez uchraydi. Hatto eng to‘rda shunday manzara. Bu – zamondoshimiz ichki dunyosining ifodasi, barcha muqaddas narsalar ustidan kulish, boshiga millat sharafini emas, aroq shishasini kiyib olganligi ramzidir. Nahotki kamdan-kam odamning qadami yetadigan xilvat go‘shaga boshqa niyatni tugib emas, aroqxo‘rlik qilish uchun keladilar? Alkogol vujudnigina emas, ong-tushunchalarni ham zaharlagan.

Bu g‘or bundan o‘ttiz yillar oldin hozirgidan ancha boy, latofatli bo‘lgan. Keyinchalik g‘uzorlik keksa pedagog Abdurahmon Azizov 50-yillarning o‘rtalarida kitoblarni ko‘rganligini, qoziqlar, oxurlarning o‘rni saqlanib turganini aytib berdi. Endi esa ular yo‘q, tashrif buyurganlar ularni talagan (bu yerga chet eldan ham qaysidir yo‘llar bilan kelib turishadi), tashib ketgan. Hatto chiroyli stalaktit-stalakmitlar ham qolmapti, ularni sindirib olib ketishyapti. Demak, g‘orni o‘rganishgina emas, uni muhofaza qilish ham dolzarb masala bo‘lib turibdi.