Текст книги "Амир Темур севган юрт"

Atrofda 120 dan ortiq soy, jilg‘a, buloq, tepa, qirlar bor, har biri haqidagi qo‘shiq va rivoyatlar saqlangan. G‘or juda ulkan, 50 metrlar yurilgach, uch tomonga yo‘l ketadi, biroq hech kim bu yo‘llarning oxiriga yetgan emas. Unda Shayboniyxon zulmidan qochgan barloslar yashiringan, degan rivoyatlar bor. Har yili bu yerga 1–1,5 ming kishi kelib ketadi.

Yurishda Qarshi muallimlar oliy bilimgohi ham homiylikka taklif etilsa, uning talabalari jalb etilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi.

Xo‘jamurod JABBOROV,

Qarshi muallimlar oliy bilimgohi o‘qituvchisi.

* * *

Marshrutning o‘zi kishini hayajonga soladi. Chunki u juda qiziqarli. Yurishda bilimgohimiz talabalaridan ham qatnashishini xohlardim.

Gulchehra NAZIRBOYEVA,

Toshkent muallimlar oliy bilimgohining IV kurs talabasi

* * *

Hech bo‘lmaganda siz «Temur tuzuklari»ni o‘qiganmisiz? Yo‘q? Bo‘lmasa dunyodan so‘qir ketarkansiz. Yurish uyushtirilishiga jazm qilingani juda ulug‘ ish, uning muvaffaqiyatli o‘tishi tarafdoriman. Qo‘shimcha ravishda Samarqandga keluvchi sayyohlar puli hisobiga «Amir Temur» valyuta bankini tashkil qilish, Samarqand-O‘tror marshruti bo‘yicha ham sayohat uyushtirish, haykallar o‘rnatish, ingliz adibasi Hilda Hukhem xonimning «Jahongir Amir Temur» romanini o‘zbekchaga tarjima qilishni tavsiya etaman.

Tursun SUNNATOV,

Bekobod tumanidagi Oybek nomli xo‘jalik faxriylar kengashi raisi

* * *

Tyan-Shan tog‘iga chiqqanman, alpinistlikda yetarli malakam bor, kinoga tushira olaman. Ekspeditsiyaga qatnashmoqchiman.

Miryoqub QOBILOV,

Kattaqo‘rg‘on tumani, Payshanba shahri

* * *

Napoleonning xoki Avliyo Yelena orolidan keltirilganda Parijda birdaniga 129 ta shohsupa o‘rnatilganini o‘qib, akademik Tarlening «Napoleon» romani bilan tanishib, fransuzlarga havasim kelgandi.

Bizning e’zozlaydigan bobolarimiz kammi? Yurish haqidagi fikrni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash darkor. Birinchi qadam qo‘yilsa, yangi rejalar tug‘ilaveradi. Ehtimol, o‘sha g‘orlar kelgusida muzeyga aylantirilib, butun jahon ahliga namoyish qilinar.

Ekspeditsiya kengayib, bu yog‘i Hindiston, Kavkaz, Turkiya, bu yog‘i Astraxan, Moskvaga borilar. Bu joylarning geografiyasi, tarixi, etnografiyasini aks ettiruvchi xaritalar tuzilishini, kitoblar yozilishini istayman. Xalqlar tarixi instituti bazasida Amir Temur ilmiy tekshirish instituti tashkil qilinsa ham arziydi. Kelajakda barcha ma’lumotlarni yig‘ib, dunyoga mashhur muzey ochilsa, deb umid qilamiz. Bu ishlarga qo‘l urilsa, O‘rta Osiyo xalqlari, butun dunyo qo‘llab-quvvatlaydi. Hatto, xalqaro bank hisobi ochilsa, dunyoning turli mamlakatlaridan mablag‘lar tushadi. Hozircha bular orzu, naqdi esa mo‘ljallangan yoshlar yurishining muvaffaqiyatini ta’minlashdir.

A. MAVLONOV,

ToshPI dotsenti, geologiya-minerologiya fanlari nomzodi

«Turkiston». 1991-yil, 26-mart

* * *

Go‘yo qo‘ldan keladigan, imkoniyat darajasidagi barcha ishlar qilingandek edi. Bu yog‘i jamoatchilikka bog‘liq. Biroq orada uzoq sukunat davri boshlandi, odamlar mavzuni esdan chiqara boshlashdi. Muharrir Jabbor Razzoqov bilan maslahatlashib, mavzuga qaytishga, navbatdagi maqolani tayyorlashga kirishdim.

IKKINCHI QADAM QO‘YILADIMI?

Agar biz bir qarashda shularsiz tirikchilik o‘tmaydigandek tuyulayotgan, aslida mayda tashvishlardan qutulib, yuqoriroq ko‘tarila olsak, o‘z tariximizni his etishda ozgina turtki bo‘lishi ko‘zda tutilgan mashvarat – jahongir Amir Temur izlari bo‘ylab yoshlar yurishini ta’minlash borasida navbatdagi tadoriklar ado etilsa, maqsadga yaqinlashilgan, balki unga erishish naqd bo‘lardi. Gap nima haqida ketayotgani hurmatli mushtariylarga ma’lum bo‘lsa kerak: reja va maqsad «Yosh leninchi» (hozirgi «Turkiston»)ning shu yil 4-yanvar sonida e’lon qilingan maqolada bayon qilingandi. G‘oya jamoatchilikni beparvo qoldirmadi: tahririyatga ko‘plab xatlar keldi, ishqibozlar tashrif buyurishib, qo‘llab-quvvatlashdi. Ilmiy jamoatchilik, ziyolilar ham o‘zaro suhbatlarda shunday ekspeditsiya o‘tkazilishi ayni muddao ekanini ta’kidlab, bu tadbir uyg‘onayotgan xalq ruhiga madad bo‘lishi, o‘z-o‘zini anglashga xizmat qilishi mumkinligini izhor etdilar.

Hurmatli ustoz, professor Ochil Tog‘ay bu tashabbus haqida maxsus maqola yozib, unda vatanparvar yoshlarga qarata: «Siz qo‘lga kiritgan, aniqlagan material va ma’lumotlar o‘zlaringiz uchungina qiziqarli bo‘lib qolmay, respublika yoshlarining ma’naviy hayotini boyitishga xizmat qilishi, fanga yangi omil baxsh etishi mumkin» deb murojaat etdilar («Oltin daraxt», «Turkiston», 1991-yil, 18-mart).

Bunday xayrixohlik kayfiyati sevimli ro‘znomamizda e’lon qilingan o‘ttizga yaqin mushtariyning dil so‘zida ham bilinib turibdi. («Turkiston», 26-mart). Ularda hatto bu g‘oyani umumrespublika darajasiga ko‘tarish, umummilliy tus berish va xalqaro ahamiyat bag‘ishlash istagi ham bor. Yirik folklorshunos olim, professor Malik Murodov ham shu ishga shaxsan alohida rag‘bat bildirdilar va tadbirning tashkilotchi rahbarlari safida bo‘lishlarini izhor etdilar. Xullas, yaxshi niyat aravasi shu joygacha g‘ildirab kelib, amaliy ishlar bosqichiga navbat yetdi.

Xo‘sh, endi nima qilamiz? Shunda noshud dehqon haqidagi hikoyat esga tushaveradi. Emishki, bir kishi yil bo‘yi mehnat qilib, bug‘doydan mo‘l hosil yetishtiribdi. Xo‘p haydab, maydalabdi. Navbat donni somondan ajratishga kelibdi. Bu borada tajribasi yo‘q ekan. Rosa terga tushibdi-yu, ish chiqara olmabdi. Oxiri qo‘rga olov berib, qochib qolibdi. (Bunisidan xudo saqlasin). Bizda esa mana shunday achchiq kinoyaga ham o‘rin bor: «Xalqimiz o‘tmishi, purviqor bobolarimiz bilan qanchalik faxrlanmaylik, biz ularga loyiq bo‘lmasak, bu xufiyona iftixor mushukning «Biz ham yo‘lbarslar avlodidanmiz» qabilidagi maqtanchoqligiga o‘xshab qoladi».

Balki shu nuqtada bugungi avlod qiyofasi namoyon bo‘lar. Gapning indallosi esa Hisor tog‘lari ichida yashiringan Amir Temur g‘origa uyushtirilishi kerak bo‘lgan sayohat taqdiri hal bo‘lmayapti, ya’ni barcha gaplar aytilib, amaliy ishlarga o‘tishda g‘ildirak bir joyda aylanib qoldi. Buning qator sabablari bor.

Avvalo, yurishga kimlar (aniq ism-sharifli shaxs sifatida) qatnashishini aniqlashda turlicha takliflar bo‘layapti: ba’zilar barqaror bir jamoa, masalan, falon oliygoh geografiya fakulteti talabalari bilan jo‘nab ketaverishi kerak, desa, boshqalar qatnashchilarni barcha viloyatlardan (albatta, xohishiga ko‘ra) taklif etish lozim, deyishmoqda. Albatta, birinchi yo‘l oson va qulay, biroq biz ikkinchi taklif tarafdorimiz. Buni uyushtirish esa ancha mushkul, qolaversa, vaqt ziq qolayapti, biroq ishonch bilan aytish mumkinki, uddalasa bo‘ladi.

Endi eng asosiy muammo ko‘ndalang turibdi: yurishga kim homiylik qiladi? Mana shu savolning yechimi hamma narsani hal qiladi. Shuni afsus bilan ta’kidlaymizki, jamoatchilikning bu fikriga birorta tashkilot yoki ilmiy markaz xayrixohligini izhor etmadi. Biz umid qilgan Fanlar akademiyasi tarix instituti, Xalqlar tarixi muzeyi, respublika yoshlar tashkiloti, Samarqand, Qashqadaryo viloyat, Shahrisabz, Yakkabog‘, Chiroqchi va ekspeditsiya marshruti bo‘yicha boshqa tumanlar yoshlar tashkilotlari bir enlik xat bilan o‘z munosabatlarini bildirmadilar. Shunisi ham borki, bizda bu xildagi ekspeditsiyalarni uyushtirish tajribasi yo‘q, shuning uchunmi, ko‘pchilik unga beparvo va hatto loqayd munosabatda bo‘ldi.

Men mushtariy sifatida Moskva matbuoti vakili – «Komsomolskaya pravda» bir nechta jahon miqyosidagi yurishlarni o‘z otalig‘iga olganini bilaman. Jumladan, Everest cho‘qqisini zabt etish va Shimoliy muz okeanining hali inson qadami yetmagan nuqtasi – Shimol tojiga uyushtirilgan ekspeditsiyalar juda hayajonli va esda qolarli tarzda yoritilgandi. Ro‘znoma o‘zining juda katta imkoniyatidan foydalanib, ishtirokchilarga tanlov uyushtirgan, g‘oliblar bilan tanishtirgan, tayyorgarlikning borishini 1–1,5-yil davomida yoritib borgan edi, radioda reportajlar berilgandi. Ishqibozlar o‘z nigohlarini goh tubsiz muzliklar qo‘yniga, goh dunyo tomining eng baland nuqtasiga qadagandilar, yurish qatnashchisining telpagini shamol uchirib ketgani-yu, harorati ko‘tarilib, isitmalab qolganligigacha bilib turgandilar. Ayniqsa, muz parchasi yorilib, inson taqdiri aysberglar qurshovida qolganda butun SSSR hayajonlangan, tuman tezroq tarqalib, vertolyotlar odamlarni eson-omon qutqarishini iltijo qilgan edilar.

«Yosh leninchi» boshlagan sa’y-harakat bunchalar romantikaga boy, vahimali bo‘lmasa-da, Toshkentdan Toshqo‘rg‘on qishlog‘iga hozirgi oddiy zamonaviy transportda ikki kunda borib kelish mumkin esa-da, tomchida quyosh aks etganidek, ezgulikning katta-kichigi bo‘lmaydi. Qolaversa, bizning shikoyatlar va nolishlarga to‘lib ketgan kunlarimizda oddiy, maqsadli sayohatni uyushtirish Amriqo ochishdan qiyin bo‘layapti. O‘ylab qolasan kishi: bizning avlod biror amaliy ish qilishga qodirmi yoki faqat jag‘iga zo‘r beraveradimi? Qo‘ying, odamlarga quyosh va’da qilmaylik, undan ko‘ra nogoh o‘chgan bir shamchiroqni yoqaylik. Orol, deya to‘kilgan ko‘z yoshlar jamlansa ham jilg‘a bo‘lar, undan nabototning bir parchasi bahra olardi. Quriyotgan dengizga bir angishvona suvcha najot berdikmi?

Amir Temurni talashavermaylik-da, uni oldin taniylik. Hozirgacha malomatlar ostida qolib kelayotgan buyuk inson ruhi oldidagi qasam shuki, uni taniganlarni U asraydi. Istak otiga qamchi urib, tog‘dan toqqa sakrab yurgan o‘smirga boshpana bergan muazzam g‘or ostonasidagi tabarruk supa ustida kutib olingan tong yangi zamon yo‘rig‘idan darak bersa, ajab emas.

Xullas, o‘sha beg‘ubor subh kabi orzu yo‘lida hal qilinishi kerak bo‘lgan homiylik masalasiga kelsak, uni (homiylikni) kun tartibidan olib tashlash ham mumkin. Aslida homiyga yurishni moddiy jihatdan (ya’ni, pul bilan) ta’minlash uchun ehtiyoj sezilmoqda. Biz o‘zaro fikrlashib, bir necha takliflarni ko‘rib chiqdik. Ekspeditsiyani 40–45 kun davom ettirib, uni butun janubiy O‘zbekiston bo‘ylab o‘tkazish haqida ham istaklar bo‘ldi. Hatto, unda tuyalar karvoni-yu, vertolyotlardan foydalanish xohishi ham aytildi. Biroq hozirgi ahvoldan kelib chiqib, biz eng sodda to‘xtamga keldik.

Yurish juda tor va cheklangan marshrutda o‘tkaziladi va 10–15 kun davom etadi. U ishtirokchilarning vatanparvarligiga tayanadi: xarajatlarning asosiy qismi o‘z cho‘ntagidan bo‘ladi. Faqat eng zarur narsalarni xarid qilish uchun 4–5 ming so‘m kerak. O‘z hisobidan poezd va avtobuslarda yuriladi. Shu o‘rinda xalqimiz saxovatiga ishonch bildirib, bir narsaga kafolot bera olaman: odamlar bizni mehmon sifatida kutib oladi, tunash uchun joy beradi, yeyish-ichishda qarashadi. Safarni daryo toshqinlari qaytgan, harorat ko‘tarilgan payt – iyulning ikkinchi yarmida o‘tkazish o‘rinlidir.

… Har doim xayrli ishlarda yaxshilar madadkor bo‘ladi, biz ham shundan umid qilamiz.

P. S. Ro‘znomamizda «Sohibqiron o‘tgan yo‘llar» bo‘yicha muvaqqat markaz tuzildi. U yurishni tayyorlash va o‘tkazish bilan shug‘ullanadi. Jamg‘armasi bo‘lishiga kelishildi va bir kishining hissasi 200 so‘m qilib belgilandi. O‘z imkoniyati (vaqti, sog‘ligi va boshqalar)ni hisobga olib, safarda qatnashishni astoydil istagan ishqibozlarning o‘zlari haqidagi to‘la ma’lumotni (2 dona 6 x 9 surat bilan) bizga yo‘llashlarini so‘raymiz. Ko‘rsatilgan miqdordagi pulni 700083, Toshkent–83, Leningrad ko‘chasi, 32-uy, «Yosh leninchi» ekspeditsiyasiga, degan manzilgoh bo‘yicha pochta orqali jo‘natishingizni maslahat beramiz. Shuningdek, yurishga moddiy tomondan ko‘maklashmoqchi bo‘lgan kishilar va tashkilotlarning himmatlari ham rad etilmaydi. Muddat – 2-iyulgacha.

«Turkiston», 1991-yil 21-may

* * *

Aslida, ilovada aytilgan «markaz» nasiya gap edi, lekin ko‘pchilikning ro‘znoma idorasiga serqatnov bo‘lib qolgani rost. «Turon» ijodiy guruhi bilan kino va videoga tushirish yuzasidan «muzokara»lar olib borildi. Bot-bot yig‘ilib turildi. Baribir tashkiliy ishlarning hal bo‘lishi qiyin kechdi: goh ko‘rpa-to‘shak yetishmaydi, goh oziq-ovqat masalasi hal bo‘lmaydi. Vaqt esa boy berilayotgandi, avgustning o‘nla ridan keyin tog‘larda sovuq boshlanadi. Shoshilinch, qat’iy so‘zni aytish kerak edi.

20-iyulda ham ulgurib bo‘lmadi. Nihoyat, oxirgi muddat sifatida 1-avgust belgilandi. Ashaddiy ishqibozlar «Shu kun piyoda bo‘lsa-da, safar xaltamni ortmoqlab yo‘lga tushaman», deb e’lon qilishdi.

Xayriyat, hammasi yaxshi bo‘ldi, ezgu niyat qog‘ozda qolib ketmay amalga oshadigan fursat yetishdi. Bundan bir oz iftixor qilsa arziydi. Dil izhorimni tunda qog‘ozga tushirdim-da, Jabbor akaga qoldirdim. U «Yasha, vatansevar kuch!» deb sarlavhalangan edi. U biz safardaligimiz paytida gazetaning navbatdagi sonlaridan birida (sarlavhasi o‘zgarib) e’lon qilinibdi.

YASHA, VATANPARVAR KUCH!

Hayajon va iztiroblar ortda qolgandek bo‘ldi, imkoniyat darajasida safar tayyorgarligi ko‘rildi. Va ekspeditsiya belgilangan marshrut bo‘yicha jo‘nab ketadigan bo‘ldi. Yumshoq o‘rindiqli avtobus yo‘ldan g‘izillab bormoqda. Yuraklarda yana yangicha g‘ulu: bu yog‘i endi qandoq bo‘ladi?

Shunday qilib, «Amir Temur o‘tgan yo‘llar bo‘ylab» deya nomlangan ekspeditsiya tug‘ildi. Uning doimiy (muntazam) ishlab qolishi kutilmoqda, faoliyati ilmiy yo‘nalishda bo‘ladi. Albatta, har bir g‘oya o‘zini ko‘rsata olishi uchun vaqt kerak. Yillar o‘tar, avlodlar almashar, lekin, nima bo‘lganda ham, Amir Temur nomi bilan bog‘liq ishlar va narsalarning yashab qolishiga shak-shubha yo‘q. Insoniyat yangi, o‘ta madaniyatli farzandga doya bo‘lmoqchi. Agar shu rost bo‘lsa, buyuk jahongirning salobati hozirgidan bir necha chandon ulug‘vor bo‘ladi. Shu mavzudagi dastlabki maqolani e’lon qilishga kirishganimda ham ana shunday kayfiyatda edim. Ichki bir tuyg‘u oxiri baxayr bo‘lishidan xabar berib turardi. Shunday bo‘lib chiqdi, maqsadga erishildi.

Yo‘q, hammasini folbinlarcha topqirlikka yo‘yib yoki ba’zilar aytadiganidek, «tushimda voqif bo‘luvdi» qabilida talqin etsam, tanishlarim oldida masxara bo‘lib qolishim tayin. Gap boshqa yoqda.

Agar biz ko‘chaning gurungiga ishonsak, yurtda bironta ham vatanparvar qolmagan. Hamma sotqin yoki mamlakat och, odamlar gado. Aslida bunday gaplar fisq-fasoddan, tuhmatdan boshqa narsa emas. Xalq bahodir farzandlarga har doim muhtoj bo‘lganidek, ular har doim tug‘ilib turadilar. To‘g‘ri, o‘smir Temur otining tuyoq izlari bo‘ylab safarga chiqish Prometeydan olovni tortib olish bilan teng jasorat emas, balki ba’zilar talqinicha, shunchaki ko‘ngil istagi, bo‘sh vaqtni «laqillab» o‘tkazish usulidir. Biroq turli hududlarda yashovchi turli kasbdagi kishilarning boshi bir joyga qo‘shilgan ekan, ularning har biri qalbida xalqiga, vataniga muhabbat Temurnikidan kam, deb kim ayta oladi? Shu jamoaga qo‘shilaman, deb orzu qilib yurgan, lekin armonda qolganlar qanchalab bo‘lgandir. Xullas, tushkunlikka berilavermay, millatni ham, jamiyatni ham oydin yo‘lga olib chiqadigan sog‘lom kuchlar borligiga ishonaylik. Axir o‘sadigan el bir-birini «botirim» deb erkalatar ekan.

Yana umidsizlik va hasrat haqida. Amir Temur safari va shunga o‘xshash «xush» xabarlar turmushning minglab mojarolari girdobida navbahor nasimiday kezib yuradi. Hatto ba’zan o‘zbekona chapanilik bilan «Yurakka qil sig‘may turgan paytda…» deb so‘kib yuborishga til aylanib ketadi. Bu gap-so‘zlar ijtimoiy muhitdan yiroq, kitobiy safsatalardek tuyuladi. Aslida ko‘z yoshlarini artib jilmaya olish ham bag‘rikenglik, bir cheti – mardlik emasmi?

Hayot biz o‘ksinganchalik zulmat bilan qoplangan emas. Hali quyosh nur sochib turibdi, odamzod – barhayot, tiriklik – barhaq. Peshtaxtalar «tap-taqir» deya ayyuhannos solinganda peshtaxtalarda hamma narsa bor edi. Bugun «narx osmonda» deya ko‘z yosh to‘kilmoqda-yu, xaridorgir biror narsaning turib qolayotganini hech kim ko‘rmayapti. Aslida bu holga unchalik ajablanmaslik kerak. Negaki, odamlar qanday yashashni xohlasa, shunday ishlaydi. Xullas, mantiq nimada: o‘tkinchi qiyinchiliklar (tirikchilik hech vaqt oson bo‘lmagan, deyishadi)dan nolib, g‘animat damlarni behuda sarflashdami yoki shirin hayotning achchiq azoblaridan lazzatlanib, ertangi kunni sog‘inib yashashdami?

Muborak hadislardan birida: «Kimki dunyo buzilib ketdi desa, uning o‘zi buzilgandir» deyilgan. Gapning indallosi: vahimalarga haddan tashqari berilib, bebaho umrni yengil-elpi o‘tkazib yubormayapmizmi? Biz bajarishimiz kerak bo‘lgan ishlar navbat kutib qolmayaptimi?

30-yillarda o‘zbek madaniyatiga «Alpomish» dostoni kerakmi? yoki «Alisher Navoiy ijodi kerakmi?» degan savollar tegirmonida qanchalab boshlar majaqlanganini bilamiz. Bugungi kunda ham «Amir Temur kerakmi?» degan savol kun tartibidan butunlay olib tashlangani yo‘q. Bunday munosabat buyuk yurtdoshimizni yaxshi bilmaslikdan emasmikan? Ul zot kim bo‘lishidan qat’iy nazar insoniyat olamiga Temuriylar davri Mirzo Ulug‘bek kabi dunyo olimlarining sarlashkarini (Londondagi Qirollik kutubxonasida saqlanayotgan bir suratda Ulug‘bek shunday tasvirlangan ekan), Mir Alisher Navoiy singari dohiy shoirni, Mirzo Boburdek buyuk insonni hadya etdi. Ular jami odamzod ma’naviyatini bir necha qadam olg‘a siljitdilar. Yoki Temur tuzgan davlat musulmon dunyosida eng uzoq vaqt – 480-yil yashadi.

Jahongirning «qonxo‘rligi» haqida e’tirozim shuki, odamkushlik o‘sha zamonning axloqi bo‘lgan. Olaylik, Stendal «Napoleonning hayoti» roman-xronikasida frantsuz lashkarboshisi yurishda xalaqit beradi, deb o‘z yarador askarlarini o‘ldirishga farmon berganligi haqida ishoralar bor. Gannibal armiyasida kutilayotgan ocharchilikni bartaraf etish uchun soldatlarga odam go‘shti yeyishni o‘rgatishgan ekan.

Mayli, insofni o‘zlariga bersin. «Amir Temur o‘tgan yo‘llar bo‘ylab» safar manzillari esa bir-biridan go‘zal, boy. Bu qutlug‘ tadbir O‘zbekistonning to‘lishgan fasliga to‘g‘ri kelganini qarang. Bozorlar meva-chevalar bilan liq to‘la. Atrofni anvoyi hidlar qoplagan. Xonadonlardan qut-baraka ufuradi. Umid qilamanki, yo‘limiz qayerga tushmasin, issiq diydor ustidan chiqamiz. Dala boshida qadrdon dehqon yarimta tabassum bilan qarshi olarkan, «Ha, Amir Temur bobomizni yo‘qlabsizlar-da», deya o‘z xayrixohligini bildiradi. U «Tuzuklar» yoki «Temurnoma»ni o‘qigan chiqadi va bamaylixotir suhbatlashishga hafsalasi bor. Tikuv dastgohi yonidagi hamshahar singlim bir zum ishdan to‘xtamay bizni tinglar ekan, ayollar eng munosib sharaflangan kunlarni qo‘msagandek yoki Navoiyning go‘zal baytlarini qalbida xirgoyi qilayotgandek tuyuladi.

Yana oldinda yangi manzillar. Quloqlarim ostida qachonlardir eshitganlarim jaranglaydi: «Tog‘tor qishloqlik Temur boboda «Temurnoma»ning boshqa nusxasi bor emish». «Kiyik darada Rustam bilan Nusrat qo‘y boqib yurib, bir sandiq kitob ko‘rgan», «G‘orda Ulug‘bekning kutubxonasi yashirilgan»…

Bular sirli olam sari yetaklaydi, ko‘ngilda yangi orzularni palak yozdiradi.

…Shu kunlarda qadrdon yurtning qaysidir go‘shalarida buyuk bobomizning g‘olib «urho»si aks-sadolari kezib yuribdi.

«Turkiston», 1991-yil 6-avgust

* * *

…Ba’zan barcha istaklarni yengib, ko‘ngil rost gaplarni so‘zlashni mayl qilib qoladi (masalan, «Men – ablahman, chunki xotinimga yolg‘on gapirdim» qabilida). Bu safar ham rost so‘zlash, ham rost so‘z izlash istagi ustun keldi.

«O‘zbek sovet entsiklopeditsiyasi»ning Temur (Amir Temur, Temurlang)ga bag‘ishlangan maqolasi (11-jild, 39–40-bet)da eng ko‘p ishlatilgan so‘zlar «bosib oldi», «xarob qildi», «vayronaga aylantirdi», «taladi», 205 satrli axborotni o‘qib, shunday tasavvur olasiz: go‘yo XIV asrda Movarounnahrda bir ofat paydo bo‘lgan-u, chigirtkadek qayerga qadam qo‘ysa, izidan qip-qizil sahro qolavergan. So‘nggi jumlalar: «…bu davlat Temur o‘limidan keyin ko‘p o‘tmay, XV asrdayoq parchalanib ketdi» esa kishini aldaydi: nahot go‘zal Samarqand – abas, nahot Mirzo Bobur begona yoki Hindistonda tuzilgan buyuk imperiya, uning eng so‘nggi hukmdori Bahodirshoh II ning 1862-yilda vafot etgani (Temur bobomiz tavalludi – 1336-yil) – yolg‘on!

Bir daqiqa orqaga qaytish imkoni bo‘lmaganidek, 650 yil ortga chekinish ham mumkin emas. Faqat rost so‘zlar o‘sha kunlarning haqiqiy manzarasini gavdalantiradi.

Napoleon – faranglar uchun muqaddas, olmon hatto Gitlerni tashlab qo‘ygani yo‘q. Shaxs (gomo-sipienis) kamoli va zavolini o‘lchash uchun mezonlar kerak bo‘lsa, o‘shanday etalonlar qatorida yurtdoshimiz Temurbek ham bor! «Jangda sen raqibni o‘ldirmasang, raqib seni o‘ldiradi» singari aqida hukmron davrning biror farzandi, qolaversa, lashkarboshisi zamon zaylidan chetda bo‘la olmasdi. Hozircha tarix sahifalarida qotgan qon uchun xun talab qilmay, qilich tutgan qo‘lning egasi kimligini atroflicha taniylik…

Ana shunday bezovta tuyg‘ular bizni uyushtirdi. Afsuski, imkoniyatimiz juda cheklangan. Biz nari borsa suratdagi odamni ko‘rsatib, xalqdan «Bu zotni taniysizlarmi?» deb so‘rashimiz, bosh chayqab, «Yo‘q», desa, «Bu – Amir Temur bo‘ladi, ana shu joylarda umrguzaronlik qilgan», deb aytishimiz mumkin.