Текст книги "Амир Темур севган юрт"

HAQIQAT – KESKIR QILICH

…Jamoani uyushtirish qiyin bo‘lmadi. Biz, sho‘ro fuqarolari, hamma narsani so‘m bilan o‘lchash eng o‘ng‘ay ekanini yaxshi biladiganlar, mardlar sinoviga 200 so‘m shart qo‘ydik. Buni ro‘znomada e’lon qilishdan oldin chuqur o‘ylab oldik: mabodo, pul yog‘ilib ketsa-chi? Ko‘pchilikni olib ketib bo‘lmaydi-ku! Unda ikkinchi shart qo‘yamiz – kim arab tilini bilsa – boradi. Biroq jonajon O‘zbekistonda cho‘ntagida 200 so‘m jamg‘armasi (va albatta, vaqti, xohishi) bor 13 ta azamat topildi. Kosonlik Ch. Mirzayev pul yubordi-yu, o‘zi bormadi. Andijonlik bir o‘rtoq xatlar yozib, ancha ovora bo‘ldi, dastlabki yig‘ilishda qatnashib (men u kishining issiq diydorini ko‘ra olmadim), 5 ming so‘m pul va yuk mashinasi va’da qilibdilar. Keyin xat-xabar bo‘lmay ketdi – ishqilib xonadonlarida tinchlik bo‘lsin. Safarga «Turon» ijodiy uyushmasi 3 vakil bilan qatnashadigan bo‘ldi. Kasblariga ko‘ra jamoada 4 nafar jurnalist, shuncha ilmiy xodim, 2 nafar muhandis to‘plandi. Rassom va maktab o‘quvchisi ham bor. Bayroqdor – Malik Murodov, u kishining unvonlari (filologiya fanlari doktori, professor) uchrashuvlarda juda asqotishini bilamiz.

Birovdan gina qilib bo‘lmaydi. Vatan, millat deb qon qusib yurganlar son ming. Afsuski, ular ovoz bermadi, balki bundan ham muhim ishlar bilan banddirlar yoki bu harakatning ularga millat ravnaqi, mustaqilligiga daxli yo‘qdir. To‘g‘risi, soya-salqinlarda va’zxonlik qilish bilan yelkada qop orqalab toqqa ko‘tarilish bir xil narsa emas.

Asosiysi – jahongir shaxsiga munosabat atroflicha aniqlangani yo‘q. Yuz yillar davomida tarkib topgan fikr yo‘nalishini birdaniga yangi o‘zanga solib yuborish oson emas. Bu narsa merosxo‘r xalqning ma’naviy saviyasiga ham bog‘liq. Yer yuzining qaysidir shaharlarida, olaylik, saqichni kashf qilgan kishiga yoki aqlli otlarga, itlarga qo‘yilgan yodgorliklarga duch kelish mumkin. Mazkur zaminda qanday millat va xalq yashashidan qat’iy nazar, buyuk Sohibqironga bepisandlik bilan munosabatda bo‘linayotgan ekan, demak, bunday joyda muqaddas narsaning o‘zi yo‘q. Butun odamzot tarixida yaratilgan ma’naviy merosni, asosan, inkor etuvchi, unga zid yo‘nalishni targ‘ib qiluvchi tarbiya o‘z tasarrufidagi hududni ma’naviy murdalarga to‘ldirib tashladi. Kommunistik munosabat tanqid qiladi, rad etadi, lekin mukammal namunani tavsiya eta olmaydi.

* * *

Tag-zamini moddiylikka asoslangan mafkura (materializm) ruhoniylikni o‘zining bosh dushmani deb bilardi, zamonaviy shaxsning qalbi (ruhiyati)ni egallash bilan undan davr fuqarosi – grajdan tarbiyalashga emas, balki ma’lum qolip bilan jihozlangan stanoklarda xuddi mashina yasagan kabi «kommunistik ideologiya» asosida «yangi insonni kamolga yetkazish»ga intilib kelindi. Oqibatda, o‘y-xayoli boshqa – qiladigan ishi boshqa xilqat (maxluq)lar paydo bo‘ldi. Ular og‘izda sotsializmni ulug‘lar, uni tinmay maqtardi, amalda teskari ish qilib, tuzumning obro‘sini bir pul qilardi.

Ana shunday muhitda butun borlig‘i – hurriyatparvarligi, odilligi va shafqatsizligi (zolimligi emas) haqiqat bo‘lgan (ya’ni, til va dil birligini ta’minlagan) zotning – jahongir Temurning qoralanishi qonuniy holdir, chunki buyuk bobomiz asoslagan va ustuvor qilgan tuzum bilan biz yashab kelgan jamiyat tartibotlari o‘rtasida mislsiz va murosasiz ziddiyatlar bor. Bunday ziddiyatlarni umuman va alohida-alohida sohalar bo‘yicha ilg‘ab olish qiyin emas.

Avvalo, dinga munosabatda bu ikki taraf o‘t bilan suv edi. Bu boradagi ashaddiy ixtilof chuqur izohlarsiz ham tushunarli. «Temur tuzuklari»da jahongir o‘zining dunyoga kelishi Ollohning marhamati ekanini va islom dinining navbatdagi (sakkizinchi) ravnaq beruvchisi sifatida vakil qilinganini e’tirof etadi. Uning faoliyati Ollohga, uning g‘oyalari yo‘lida xizmat qilishning benazir namunasidir. O‘zi zabt etgan yurtlarga mahalliy hukmdorlar tayinlagani holda u joylarni ishonchli kishilari – shayxulislomlar ko‘magida nazorat qildi. Masjid, madrasa, xonaqolar qurish uchun alohida topshiriqlar berdi, shaharlarga olimlarni yuborib, musulmonlarga tafsir, hadis, fiqh ilmlaridan dars ayttirdi… Sho‘ro davrida esa bu boradagi munosabatning bayrog‘iga «Din xalq uchun afyundir» deb yozilgan edi va tuzum umrining birinchi kunidan so‘nggi nafasigacha bu ulug‘ ma’naviy merosga qarshi kurashib keldi.

Naql qiladilarki, Sohibqironning uzugiga «Rosti-rusti» (mazmuni: «Kuch – adolatdadir») deb yozilgan ekan. Bu shior bobomizning hayot mazmuniga aylangani haqida tarixda misollar ko‘p. «Tuzuk»larda «Sipoh bilan raiyat o‘rtasidagi ixtiloflarni bartaraf etish uchun har el va har shaharga o‘z oldiga ayricha adolat amiri qo‘ydim», deb yozadilar. «Bir soatlik adolat yuz soatlik toat-ibodatdan afzal» degan naql o‘sha paytlarda paydo bo‘lgan ersa ajab emas. Mashhur uch yillik, besh yillik, yetti yillik yurishlardan keyin poytaxt Samarqandga qaytgach, mashvarat o‘tkazganlar va nohaqlik, zulm qilgan amaldorlarni, beklarni butun shahar ahli ko‘zi oldida jazolaganlar. Bizning kunlarda adolat eng tansiq so‘zga aylandi. Bu dunyoda haqiqat borligiga odamlarda ishonch yo‘qoldi, uni kimdan so‘rashni, kimdan talab qilishni birov bilmaydi. Amaldorlar davlat nomidan chayqovchilik qilishga berilib ketdilar va amalda nohaqlikning himoyachilariga aylanib qoldilar. Hech bir zamonda, hech bir tuzumda buncha xo‘rlik, buncha bedodlik bo‘lmagan. Oqibatda, yillar osha jamiyatning eng ilg‘or kishi lari – gullari ayovsiz qirib turildi yoki ular kuchli ruhiy azob tufayli o‘z-o‘zlarini xarob qildilar. Rahbarlik iqtidorsiz, layoqatsiz odamlar qo‘liga o‘tib qoldi. Albatta, adolatsizlik chirmovuqdek tanini o‘rab olgan jamiyatda Amir Temur g‘oyalarining tarqalishiga yo‘l yo‘q edi, uning nomidan qo‘rqishardi. Shu tufayli taqiqlashdi, badnom qilishdi.

Sohibqironni yuzma-yuz ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lgan ispan sayyohi Rui Klavixoning guvohlik berishicha, Amir Temur bo‘sh vaqtlarida olimlar bilan munozara qilishni yaxshi ko‘rarkan. Sayyoh hayajonlanib yozadi: «O‘zi bilan tortishgan va tortishuvda yutib chiqqan olimni mukofotlagan kishini zolim deb bo‘ladimi?» Bu fakt o‘z o‘rnida qimmatli bo‘lsa-da, uning yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, ilm ahli u zamonda juda yuksak qadr topgan. Bunga keyingi avlodning ham podsho, ham jahonshumul olim bo‘lib yetishgani guvohlik beradi (Ulug‘bek – buyuk olim va qirq yil mamlakatni boshqargan podsho). Samarqandda tasarruf qilingan mamlakatlardagi jami yetuk ziyolilar, hunarmandlar to‘plandi, ularga homiylik va mehribonlik qilindi. Hatto shahar darvozasidagi maxsus didbonlar keluvchilar bilan ishi bo‘lmas, ketuvchilarni sinchiklab tekshirardi, negaki, biror sabab bo‘lib mashhur olim, shoir yoki kosib ketib qolmasligi tayinlangandi.

…Sho‘ro davrida «podsho» (hatto eng kichik rahbar) bilan bahslashishning o‘zi og‘ir ko‘rgulik edi. Keyin esa ilm ahliga past nazar bilan qaralardi. [Leninning Gorkiyga xatlaridan birini eslang: 1919-yil 15-sentyabrda yo‘qsillar dohiysi yo‘qsillar yozuvchisiga murojaat etib, «chirkin ziyolilarning hiqillashlariga e’tibor bermay yozish»ga chaqiradi. (To‘la asarlar to‘plami, 51-tom, 54-bet) A. I. Soljenitsinning ma’lumotiga qaraganda, dohiy xalq maorifi komissari Lunacharskiyning ziyolilarni «xalqning miyasi» iborasiga zid o‘laroq axlat (najas) so‘zlarini ishlatgan].

Ularning mehnati va sha’ni tahqirlanardi (bosh kotib, olaylik, mikrobiologiyaning kelajagini belgilab berardi). Faqat bir xil – ma’qullash va maqtash yo‘rig‘ida fikrlashga majbur qilinardi.

Temur va Temuriylar davrida turmushning barcha sohalarida halollik va poklik tantana qildi. Ayniqsa, insoniy munosabatlar oliy ta komiliga erishdi. Xususan, oila muqaddasligi ta’minlandi. Erkak-ayol munosabatlarida g‘ayriaxloqiy xatti-harakatlar qattiq qoralandi. Birovning nikohidagi ayolga ko‘z olaytirgani uchun o‘z farzandini eng og‘ir jazoga mustahiq qilishdan tortinmasdilar. Sho‘ro davrida bunday qadriyatlar ham oyoq osti qilindi, oila o‘z mazmunini yo‘qota boshladi. Joriy qilingan ba’zi tartiblar amalda buzuqlikni rag‘batlantirdi. Chunonchi, nikohsiz bola ko‘rgan ayolga yolg‘iz ona sifatida imtiyozlar berilar, nafaqa to‘lanardi.

Rad etib bo‘lmas faktlarning guvohlik berishicha, Temur aslida urushlarga qarshi bo‘lgan. Bu haqda «Tuzuk»larda davlat ishlariga xos yumushlarning o‘ndan to‘qqiz ulushini maslahat (tinch yo‘l) bilan hal qilganini, faqat chorasiz qolganda qilich tutganini e’tirof etadi. Uzoq yillik harbiy yurishlariga, asosan, yo tashqi yovning hujumi, yo tayinlangan amaldorlarning g‘ayr harakatlari turtki bergan (albatta, jahonni zabt etish istagining bo‘ysunmas kuchini rad etib bo‘lmaydi). Bu holni To‘xtamish yoki Boyazidning xatti-harakatiga munosabatida ham ko‘rish mumkin. Shuningdek, saroydagi qo‘shin bilan yordam berishni o‘tinib so‘raganlaridan so‘ng yo‘lga chiqqan. Biz esa og‘izda tinchlik tayanchi, eng tinchliksevar yurtda yashadik, biroq qurollanishda shunchalar ilgarilab ketilgan ekanki, ommaviy qirg‘in vositalari yerga sig‘may, ko‘kni ham qoplab olibdi. Endilikda ularni asrash va yo‘qotishga bolalar bog‘chalariga sarflanganidan ko‘p mablag‘ isrof qilinmoqda. Bu xarajatlar bugun to‘yib non yeya olmayotgan, usti kiyimga yolchimayotgan oddiy odamlarning og‘zidan rizqini uzib qolish hisobiga bo‘layapti.

Oddiy fuqaroning haq-huquqini hurmatlash va himoya qilish Temur va Temuriylar zamonida doimiy e’tiborda bo‘lganini quyidagi ikki voqea aniq ko‘rsatib turibdi.

Rivoyatda aytishlaricha, Temur navkarlari bilan Qarshida turardi. Bir kun ertalab Sohibqiron otni sug‘orib ketayotgan ayolga ko‘zi tushadi-da, ajablanadi. Erini toptirib, so‘roq qilganda, uyida navkarlar borligini, ularning oldiga xotinini tashlab qo‘yolmasligini bayon etadi. Gap nimadaligini tushungan Sohibqiron shundan keyin odamlarning uyiga tushmaydigan, ochiq joyda o‘tov tikib yashaydigan bo‘la di. Uning yo‘riqlarida kambag‘alning sigiri yoki echkisini o‘g‘irlagan navkarga o‘lim jazosi berilishi yozib qo‘yilgan…

Hazrat Alisher Navoiyning naql qilishlaricha («Hayrat ul-abror», 27-bob), shoh G‘oziy (Sulton Husayn Mansur Boyqaro) aylanib yurganda bir devona kampir o‘ldirilgan yolg‘iz o‘g‘lining xunini talab qiladi, shariat qozisi oldida shohning adolati va insofini guvoh sifatida keltiradi. O‘z adolati va insofi qadrini o‘limdan yuqori ko‘rgan shoh kampirning qo‘liga qilichini tutqazib, bo‘yniga ip bog‘laydi-da, boshini kundaga qo‘yadi…

«Boburnoma»da ta’kidlanadiki, Sulton Husaynning o‘g‘illaridan biri ehtiyotsizlik tufayli bir dehqonni o‘ldirib qo‘yadi. Xun talab qilib kelishganda, pul, mol emas, o‘g‘lining o‘zini berib yuboradi.

Endi siz oddiy mehnatkashning yengil mashina sotib olishini yoki farzandining oliy o‘quv yurtiga kirishini tasavvur qilib ko‘ring. 10–15 yillab navbatda turib, «to‘rtta g‘ildirak»ka ega bo‘la olmayotganlar, bu haqdagi orzulari sarobga aylanganlar son ming. O‘qishga pul bilan kirish esa oddiy hol bo‘lib qoldiki, aslida, u alkogolizm yoki giyohvandlikka o‘xshagan fojia. Bu illatlar jamiyatni qancha buzsa, pul bilan diplom olgan mutaxassis shuncha ziyon yetkazadi. Bu holat hali hech kimni bezovta qilayotgani yo‘q, aksincha, yangi-yangi qirralar bilan boyimoqda.

Amir Temur ona tuproq sha’nini yuksaklarga ko‘tardi, jahon miqyosiga olib chiqdi. Bu – rad etib bo‘lmaydigan haqiqat. Yana bir haqiqat shuki, taraqqiyot har doim kuchli markazlar atrofida aylanadi. Temur poytaxtini dunyoning ko‘plab mamlakatlari vakillari tavob qildilar, o‘zaro aloqalar o‘rnatdilar. Joriy qilingan rasmiy tartibga asosan u egallagan yurtlar qaramlik ramzi sifatida sovg‘a-salom (boj) yuborishdan bo‘yin tovlamasdilar. Jumladan, Moskva ham uzoq yillar bu xizmatini ado etib turdi. Yillar o‘tib, daryolar teskari oqdi, endi poezdlar O‘zbekistondan Moskvaga qatnaydigan bo‘lib qoldi. Yurtimiz tekin va arzon xom ashyo bazasiga aylandi. Xalqini, millatini sotib, shu hisobda yashab yurganlar-chi?! Albatta, ularga rost gap yoqmaydi, tariximizga yolg‘on chaplashdan uyalmaydilar, jumladan, Temur va Temuriylar davri ni o‘z didlariga (aniqrog‘i, o‘z nafslariga) moslab talqin qiladilar. Dunyo esa rost gap bilan tirik.

Mulohazalarning tabiiy oqimidan bobomizni qoralaydigan biror vaj topa olmayman. Aslida, bunga ma’naviy haqqim bormi? Men – kimman? «Tuxumga baho berish uchun tovuq bo‘lish shart emas» – to‘g‘ri. Biroq barcha hayot hikmati tuxum po‘chog‘iga sig‘avermaydi va barcha hikmatlarni tovuq tug‘maydi. Ba’zan alohida shaxsning, balki jami odamzodning aslo shak keltirmay qabul qiladigan muqaddas qadriyatlari bo‘lishi kerak ekan. Masalan, farzand uchun ota, shogird uchun ustozi komil. Shunga ko‘ra, buyuk Sohibqiron Amir Temurdan nuqson izlab qayerga boramiz? Tayoqning ikki uchi borligi, taraqqiyot bir-biriga zid ikki kuchning kurashi asosiga qurilgani rost bo‘lsa, barcha tabaqa va tushunchalarni o‘zida qamrab oladigan, hammani baravar rozi qiladigan zotning bo‘lishi aqldan tashqari hodisa. Yomonlarni yaxshilar yoqtirmaganidek, adolatli shoh zulm tarafdorlariga yoqmasligi tabiiy. To‘g‘rilikni himoya qilish uchun, albatta, o‘g‘rilikka qarshi kurashish kerak, kurash esa qurbonsiz bo‘lmaydi. Amir Temurning yurishlarida qon to‘kilgani, hatto (siyosatda uchraydigan hodisa) nohaq qurbonlar bo‘lganiga shubha yo‘q.

Manzarani aniqroq tasavvur qilish uchun o‘sha zamon iboralarini ham o‘zicha tushunish kerak. Jumladan, ishonchli ma’lumotlarga qaraganda (masalan, «Boburnoma»da) «kalladan minora yasash» degani qattiq g‘azablanish belgisi sifatida, po‘pisa uchun qatl qilingan to‘rt kishining boshini to‘rt xodaga qadab, minoradek qilib qo‘yish ekan. «Tiriklay yerga ko‘mish hollari» haqida esa manbalarda tayinli gap yo‘q, u g‘irt tuhmat bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Nima bo‘lganda ham u kunlar uchun javobgarlik talab qilish befoyda, haqni ham, nohaqni ham Olloh o‘z ixtiyoriga olgan. Biroq baxt-saodat haqida tinimsiz qo‘shiqlar kuylangan mamlakatda millionlab odamlarning kafansiz ko‘milganiga ham tarix guvoh bo‘ldi-ku!

* * *

(Garchi shu tuzum «nash’-u namo»laridan bahramand bo‘lib ulg‘aygan kishining u haqda achchiq ta’nalar aytishi erish tuyulsa-da, noo‘rin to‘kilgan ko‘z yoshlari, iztiroblari, aldovlar, xazon bo‘lgan umr lahzalarining achchiq azobi shuni talab qiladi. Bu tuzumning ko‘rgiligi shu ekanki, esini tanigan har bir fuqaro uni nafratlaydi, negaki, u haqda haqiqatni bilishga qancha intilsangiz, qabihligi shuncha ochilib qolaveradi. «Yolg‘onning umri qisqa», deb shuni aytsalar kerak-da).

TA’BIR

Safar o‘tayotgan kunlar mamlakat hayotida esda qoladigan uch muhim voqea ro‘y berdi: Toshkentda besh respublika (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston) rahbarlarining oliy darajadagi uchrashuvi (12–14-avgust), O‘zbekiston Prezidentining Hindistonga safari (17–19-avgust) va Moskvada davlat to‘ntarilishiga urinish (18–21-avgust).

Bular hayot oqimini shunchalik tezlashtirib yubordiki, yetmish yildan buyon iskanjaga olib kelgan ba’zi qoliplardan birdaniga voz kechish mumkin bo‘ldi. Jumladan, 31 avgustda O‘zbekiston Respublikasi mustaqil, deb e’lon qilindi.

ZANGIOTADA

Ekspeditsiyani tayyorlash jarayonidagi hur orzularimizdan biri – dastlabki oq fotihani Toshkentning eng yirik masjidi jomesida mintaqaning eng yirik din peshvosidan olish edi – ruxsat berishmadi. Tortishib o‘tirish o‘rinsiz, maqsad xavf ostida qolishi mumkin. Birinchi ziyoratgoh sifatida esa Zangiota yodgorligi tanlandi. Zangiota – Oyxo‘ja Toshxo‘ja o‘g‘li mashhur Xo‘ja Ahmad Yassaviy hazratlarining jiyani – qadimda shu atrof-tevarakni so‘rab turgan, butun turkiy-islom dunyosida dong‘i ketgan yirik diniy-mazhabiy shaxs hisoblangan. Yodgorlikning tiklanishi bilan bog‘liq shunday rivoyat bor.

Ma’lumki, Xo‘ja Ahmad Yassaviyning mavqeyi Turonzaminda beqiyos bo‘lgan. «Madinada – Muhammad, Turkistonda – Xo‘ja Ahmad» degan muqoyasaning o‘ziyoq buni ko‘rsatib turibdi. Sohibqiron Amir Temur Yassaviy ta’limotini chuqur hurmat qiladi va hazratni o‘zining ma’naviy pirlaridan biri hisoblaydi. Ixlos bilan Yassaviy maqbarasini qurishga kirishadi. Lekin harakatlar zoye ketaveradi – poydevor qulab tushaveradi (cho‘kaveradi). Bu sinoatga mashoyixlar ta’bir qiladilarki, Toshkent va Qovunchi orasida dafn etilgan ulug‘ zot – Zangiota Xo‘ja Ahmad avlodlaridan, uning qabri qarovsiz yotibdi, shu sabab ruhi bezovtadir. Magarki, ishni u yoqdan boshlamoq joizdir. Shunday qilib, Zangiota qabriga maqbara tiklash boshlanadi, shundan keyin Turkistondagi ishlar ham yurishib ketadi.

…Nihoyat, buyuk bobomizni eslatuvchi birinchi maskan. Ko‘cha yuzidagi g‘ishtin darvoza bilan masjid orasi yuz metrlar bor. Yo‘lning ikki tarafi maysazor, gulzor. Ziyoratgoh hovlisiga kichikroq darvozadan kirib borilarkan. Chap tarafdagi masjid yaqinda ta’mirdan chiqarilibdi, ranglariga g‘ubor qo‘nmagan – o‘tkir, toza. To‘rdagi xonaqoh esa yarim vayrona holida.

Qur’on tilovatining sehrli sadolari yangraydi. Hamma qabr atrofida cho‘kka tushgan, ko‘zlar yerga qadalgan, boshlar egik. Ehtimol, boshlangan safarning bexatar o‘tishi haqida iltijo, ulug‘lar ruhini madadga undash chaqirig‘i qalblardan ko‘chayotgandir.

Hovlida imom-xatib Qosimxon hoji bilan suhbatlashdik. Ul zot shu yil haj safarini ado etib kelibdilar. Maqsadimizni eshitib, bag‘oyat xursand bo‘ldilar, dini islomiyaga, milliy qadriyatlarga e’tiborning oshgani faqat naf keltirishini ta’kidladilar. Astoydil duo qilib, har birimizga bittadan oq belbog‘ hadya etdilar. Bu latif odat – oqlik in’om etilgani – ko‘nglimizni ko‘tarib yubordi.

Chiqishda ko‘zimiz gulzor o‘rtasida qo‘nqayib turgan «monument»ga tushdi. G‘alaba sharafiga ekan. Narigi xona muzeymi, rasmxonami emish. Muqaddas qadamjo hovlisiga bularni tiqishtirishni qanday tushunish kerak? Ulkan imoratning ostiga zahri qotil qo‘yilsa, sekin yemirib qulatgan. Bu «ijod» mualliflari ham shuni nazarda tutdimikanlar?! Afsuski, qazigan chohlariga o‘zlari qulashdi (shu haqiqat rost bo‘lsin).

Birinchi yuzlashuvdan keyinoq vazmin va yorug‘ kayfiyat oralab qoldi. Muqaddas joylarning chinakam sehri bor. Qadam qo‘yishing bilan ruhda ajib yengillik, jonda ulug‘vorlik paydo bo‘ladi. Mayin va xush havosi bor bu maskanlarning. Yelkangdan ko‘rinmas kuchning salobati bosib turadi, ilohiy siymo oldida imtihon topshirayotgandek sezasan o‘zingni.

Bu go‘shada Amir Temur nomi ko‘p bor tilga tushdi: goh ma’lum rivoyat sabab, goh bobomizning faqat tiriklarni emas, dunyodan o‘tganlarni ulug‘lagan himmati sabab yoki darvozadagi «XV asr yodgorligi» degan quruq yozuvni o‘qib, jahongirni qayta-qayta esladik.

Buyuk Temurning insoniyat oldidagi mislsiz xizmati haqida so‘z ketganda uni yo‘qdan bor qiluvchi, sehrgar sifatida emas, aniq tarixiy siymo – o‘zigacha tarkib topgan ilg‘or an’analarni davom ettirgan, rivojlantirgan, insoniyat manfaatlariga xizmat qildirgan islohotchi deb qarash kerak bo‘ladi. Zafarli XIV asrgacha ham Movarounnahrda yuksak madaniyat izlari bor edi, Amir Temurning tarix sahnasiga chiqishi ekilgan ezgulik urug‘larining unishini tezlashtirdi, taraqqiyotga yangicha omil bag‘ishladi, uzoq rivojlanishni ta’minladi. Amir Temurning «dunyoga kelishi» ham Turon uchun baxtli tashrif edi. Davrning buyuk hikmati shundaki, tafakkurning barcha ko‘rinishlarida yangilanish boshlandi, ilm-fan, adabiyot-san’at, me’morchilikda ming yillarning tamoyilini belgilab beruvchi zaminga asos solindi, qolaversa, Sharq Uyg‘onishi (Renessans) tezlashdi. Shu tufayli imoratlarda, musiqada va boshqa janrlarda uyg‘unlik bor, biri ikkinchisining tadriji-yu davomiga o‘xshaydi. Temur va Temuriylar jahon madaniyati xazinasida o‘z dastxatlarini o‘lmas qilib qoldirganlar.

TO‘TIYO MANZILLAR

Garchi Zangiota bilan Oqsaroy orasida yuzlab chaqirim yo‘l bo‘lsa-da, umumiy ruh ufurib turibdi.

Oraliqdagi masofani qariyb to‘qqiz soatda bosib o‘tdik. Yo‘lda har xil hangomalar bo‘ldi, turli xotiralar eslandi. Sirdaryoda kosasi 4 so‘mlik lag‘mondan tekin hind choyi ko‘proq yoqqan bo‘lsa, Omonqo‘ton qirlarida Mamatkarim polvon, Namoz botir izlari ko‘milib yotganidan xijolat bo‘ldik. Chiroqchi hududida har qadamda uchray digan yevropacha nomlar tishga tekkan bo‘lsa, Shahrisabzda yo‘lni adashtirib, ancha aylanishga to‘g‘ri keldi.

Qadimgi Keshda Amir Temur ruhi yonma-yon yashayotgandek. To‘ylarda eng ezgu tilak sifatida yosh go‘dakni bobosiga mengzaydilar, farzandlarini ardoqlab, uning nomi bilan ataydilar. Bu yerda XX asrga qo‘yilgan mangu haykal – Oqsaroy xarobalari qad rostlab turibdi – aynigan va g‘orat etilgan asr, jarohatli obida. Hech qachon mavhum tushunchalarni mavjud jismlar yordamida bunchalik aniq ifodalab bo‘lmasa kerak: inson zakovatining betimsol ijodi – nodir san’at asari va unga munosabat. Davr mazmuni haqida istagancha mulohaza qilish mumkin.

…Shahar ostonasida mototsiklining havo signalini yangratib, maxsus faxriy kuzatuvchi kutib oldi, go‘yo tantanali qism boshlandi. Xavoda salanglab turgan mis karnayning hayqirig‘i, unga jo‘r bo‘lgan surnayning ezgin navosi naq Bag‘dod qo‘yniga yetaklab kirdi. Yo‘q, bu «Ming bir kecha» ertaklari emas, qadrdon yurt manzarasi. Mana, «soqollarini silkillatib» sozni giryon qilayotgan mening qarindoshim – Sa’dulla dorboz, yonida – Jo‘ra masxaraboz.

Odamlar to‘plana boshlashdi, gap nimadaligini bilishgach, yurakdan alqab, duo qilishdi, minnatdorchilik bildirishdi: «Xush kelibsizlar Sohibqiron yurtiga!»

Temur o‘z volidai muhtaramasi sharafiga qurdirgan, takrorlanmas va tengsiz oliy imorat bo‘lgan Oqsaroyning bugungi holiga boqish – azob. Uni to‘pdan otishgan, buzib, g‘ishtini olish uchun hasharlar uyushtirilgan. Uzunligi qariyb 250 metr bo‘lgan mahobatli qasrdan kirish portali – uyning darchasigina mung‘ayib turibdi. Uni tiklashga hech kim, hatto adolatli YUNESKO ham qiziqmayapti (kelishilgan 2 million dollarni o‘tkazmabdi).

Shahrisabz, umuman, unutilgan go‘sha holida ekan – bu haqda shahar hokimi huzuridagi suhbatda kuyinib gapirishdi. Yaqinda o‘tadigan Mirzo Ulug‘bek yubileyi tadbirlarida hech narsa ko‘zda tutilmagan. «Buyuk ipak yo‘li» xaritasida yo‘q, tarixi haqidagi kitob nashr etilmay turibdi, yubileyi tilga ham olinmaydi. (Bir mulohazani qistirib o‘tmoqchiman: ekspeditsiya davomida guvoh bo‘ldikki, Amir Temurga taalluqli barcha narsalar ataylab «unutilgan», xaroba holiga keltirilgan. Bu, balki, tariximizdagi nurli sahifalarni yo‘qotmoqchi bo‘lganlarning ishidir). Holbuki, Shahrisabz Sohibqironning ilk poytaxti, bu yerda padari buzrukvori – Muhammad Tarag‘ay Bahodir, piri – Shamsiddin Mir Kulol, juvonmarg bo‘lgan o‘g‘li – Jahongir dafn etilgan. Ulug‘bek qurdirgan Dorut-tilavot shu yerda (gumbazi yodgorliklar sirasida eng katta).

Shuningdek, mashhur muhaddis Ismoil Buxoriy shu joyda tahsil olgan, Xisrav Dehlaviy va Mirzo Bedilning ota shahri, mozaikani birinchi marta VII asrda Kesh ustalari qo‘llashgan. Ana shunday boy o‘tmishga ega maskan qachon o‘z mavqeyiga munosib, zamonaviy shahar bo‘ladi? Shu niyatda yo‘l ochilgan bir davrda tarix yuzidagi g‘uborlar ko‘tarilishini, hamma narsa o‘z o‘rniga qo‘yilishini umid qilaylik.

Suhbatda aytilganidek, islom olami qachondir Muhammad ((s. a. v.))dan keyin Amir Temurni tan oladi. Illo, shu kunlar uzoq bo‘lmasin.

Biz har qadamda odamlarning xayrixohligini, bobomizga nisbatan bardam kayfiyatini his etib turdik. Odatda, badanning biror joyiga zarba tushaversa, qotib, pishib boraveradi. Xalq ruhiga yaqin, uning qiyofasini aks ettiruvchi qadriyatlar temir panjaralar bilan qanchalar to‘silmasin, taqiq nechog‘liq kuchli bo‘lmasin, damba qilingan suv tirqish izlaganidek, o‘sha tomonga qiziqish (bosim) oshaverar ekan. Garchi hadiklar ko‘tarilmagan, jahongirning nomi ko‘plarning rangini o‘chirib turgan bo‘lsa-da, paydo bo‘lgan tirnoqcha ro‘shnolik – bizning bobomiz nomini yo‘qlab, shu tuproqqa qadam qo‘yganimiz katta g‘alaba sifatida kutib olindi.

Odamlar o‘z istaklariga talpinar edilar: bu shunday yengilmas kuch va mayl ediki, otasini sog‘ingan farzand uning bag‘riga ana shunday ishtiyoq bilan intilishi mumkin. Yakkabog‘ shahrida, Xo‘jailg‘orda bu his yana bir necha chandon ortiqroq namoyon bo‘ldi.