Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1"

ГАЛЬЕРИ

– Тынсыз калыйм – кабызам!..

Җәйләүдәге күчмә йортта арзанлы вермут эчеп утырган өч көтүче ир тышка йөгерешеп чыкты. Кичке савымны алырга килгән шофёр һәм аның йөкле булганга сыер саву эшеннән хисапчы итеп күчерелгән хатыны, сугышалармы әллә дип, алар арасына ташландылар. Сыер савучылар да җыелышты. Бөтен җәйләүне көтүчеләрнең кайнар бәхәсе яңгыратып торды. Шау-шу, ыгы-зыгы. Җәйләүләрдә шушындый чакта кызык.

– Кабызам дигәч кабызам! – дип, беркемгә атамый җикеренде көтүчеләрнең берсе. Аның битен төк баскан, кара күзе, сигарет төтене кергәндәй, кешеләргә кысылып, төбәлеп карый, ә тулы ирене бер чите белән елмаеп тора. Тавышы көр, калын, ышанычлы. Ул, бик зәһәрләнеп, түгәрәкләп төрелгән чыбыркысын сүтмәкче була, ләкин чыбыркы чуалган иде. – Кабызам! Кулны кис, аякны… Валлаһи… кабызам! – Ул чалбарыннан күлмәге чыгып торган яшь көтүче өстенә килә башлады. – Әйдә, куй! Үзең шикелле тел бистәсе дип беләсең мәллә мине? – Комбайн каешыннан ясалган авыр чыбыркысын, менә-менә селтәнеп сугам дигән шикелле, корсагы турысында селеккәләде.

Тегесе дә, ул каршы атлаган саен, ачык изүеннән йонлач икәне күренеп торган киң күкрәген киереп, аңа таба якынайды.

Шушы урында аларның араларына керделәр.

– Сыер шикелле тыгыналар да… – дип, иң алдан хисапчы хатын атылып керде. – Ташла чыбыркыңны, Гали абый!

Гали, җиңел генә итеп, сул кулы белән аны читкә этеп җибәрмәкче иде, хатын аның чыбыркысына ябышты.

– Кит әле моннан, кырмавык шикелле ябышты! – дип кычкырды Гали. – Син ул тыгынгансың. Кара моны… – Ул күлмәге өстеннән бер генә сәдәпкә каптырып халат кигән хатынның эченә карап куйды. – Җиде ай дигән була тагын. Монда инде елдан ашкан.

Кыска итеп кычкырып көлеп куйдылар.

– Телеңне тыеп сөйләш, яме! – Шофёр егет хисапчы хатынын сак кына читкә этәрде дә Галинең изүеннән каптырып алды. – Ник саныйсың син минем хатынымның айларын? Башта миннән рөхсәт сорадыңмы?

Гали, җиңел генә ычкынмакчы булып, пешкәктәй аска-өскә талпынып караган иде – булмады. Шофёрның вак җәрәхәт эзләре белән тулып торган кулы нык, саллы иде – балта саплыкка киптерелгән өрәңгемени!

– Җибәр әле, Самат, уеннан уймак чыгарма. – Яшь көтүче шофёрның иңбашына каккалап алды. – Бозма әле безнең бәхәсне.

– Ник минем хатынга кагыла? – Ул карашы белән Галине тагын бер кат сөзеп алды да кулын ычкындырды.

– Кая, Нәкый, куй, – диде Гали яшь көтүчегә. Түгәрәктән чыкты да, киң селтәнеп, инде чишкән чыбыркысын сузып салды. – Кабызам булгач кабызам.

– Өч яртыдан бәхәсләшәбез, – диде Нәкый. – Таяк башына беркетелгән шырпы кабына чыбыркы очына бәйләп шырпы кабызам, ди. Камчы белән… биш метрдан!..

Хатын-кыз таралышып бетте.

– Аннан булыр да!

– Очты синең яртыларың, кабыза… Шуның өчен дә – Гальери. Ул, пәрәми, Ибени Хөршите кызы Нәркисне дә бәхәстә отып алды.

Бусы хакында күпләр белә иде. Бусы – Галине Гальери иткән дан. Бу аның, үзе уйлаганча, элеккеге мактанычы. Егетлегем, мине ир иткән, дөньяга таныткан эшем, дип уйлый иде ул үзе. Бөтен кеше дөньяга үз сүзен әйтеп калдырыр өчен килә. Гальери дигән кушамат – аның шундый сүзе. Утыз биш ел гомер итеп, аның әле халык теленә кергән бу сүзнең үзен данлыймы, хурлыймы икәнлеген ачыклап җиткергәне юк. Авылда кем кушаматсыз? Данлы дисәң – моннан данлыраклары да бар, хурлыклысы дисәң – хурлыклырагы да. Исе китми.

Әйе, моны һәммәсе белә. Хисапчы хатын гына ишетеп белми икән. Шофёр аны күрше районнан алып кайткан иде. Җиде ай элек кенә.

– Кызларны отып та алалармыни сездә?

– Дөнья булгач, булгалый, – диде Самат. Инде күчмә йорт артына күчеп шаулашкан көтүчеләргә таба китте.

– Мә, – дип, Гальери Нәкыйгә шырпы кабы сузды. Өр-яңа кап.

Нәкый, күкертле кырын өскә каратып, шырпы кабын бер таякка беркетте дә җиргә кадап куйды. Ә Гальери чыбыркы очына шырпы бәйләде һәм, нык селтәнеп, аны артка сузып салды.

Нәкый казык каршына барып басты. Бу ызгыш мәгънәсез күренсә дә, ул отылам дип шикләнә иде. Чөнки белә: Гальери беркайчан да кулыннан килмәстәйгә алынмый. Алай да, сер бирергә теләмичә:

– Ятып, кендек белән кадак суырган шикелле ич инде бу! – дигән булды.

– Аллага тапшырдык, – диде көтүчеләрнең Гариф атлысы.

Гали өчен дөнья гаме бетте. Ул бөтен игътибарын чыбыркы очы белән биш адым ары торган шырпы кабына төбәде кебек: тел очын чыгарып, күзен кыса төште. Тыштан тыныч күренсә дә, дулкынлана: ирененә капкан сигареты калтырый. Ул торышы, торышы! Галәмәт! Теле белән черки ялмап алырга әзерләнгән бака диярсең.

Шофёр Самат казыкка иелгән генә иде…

– Әйдә инде, көттермә! – диде Нәкый. Тавышы нигәдер пышылдап кына чыкты.

– Анау карга гына очып китсен дә… – Гальери ияген югары чөйде, сул кулын чалбар кесәсенә тыкты.

Һәм… чыбыркы шартлады! Сизми дә калдылар. Шофёр Самат чытырдатып күзен йомды. Борын төбендәге шартлау тавышы Нәкыйне сискәндереп җибәрде, күзенә утлар күренде. Гальери, атылып килеп, йөзе белән казыкка капланды, торып басканда, аның чыбыркы очындагы шырпы яна, ә сигарет төтенли иде инде.

Ә Гальери һәйкәл кебек һаваланып карап тора.

– Мал-лай! – диде Нәкый.

– Цирк! – Гариф сүзенә илтифат итмәделәр. Ул тавышын күтәрә төшеп кабатлады: – Мәйтәм, цирк… Юкка монда йөрисең син. Сыер урынына савар идең акчаны.

– Юк. Циркта күз буалар. Ә монда – юк. Өч кызыл гына әз дә инде әзлеккә… Ярар, минем күңел киң – талап ала алмыйм ич инде, – диде Гальери.

– Соң, мин өстим. Болай килеп чыгасын белгән булсаммы? И-и!.. Билләһи, өстәр идем. Мондый тамаша гомергә бер килә, жәл түгел.

– Түгел, – диде Гальери.

Алар вагонга кереп киттеләр.

– Кабызды бит! – диде Самат хатынына. – Тикмәгә Галье– ри түгел.

– Ник Гальери соң ул?

– Сальеридан… Син Сальерины белмисеңдер әле… Ягы– гыз караңгырак шул сезнең… Менә шул, бер Сальери бер кешене агулап үтергән. Көнләшкән дә үтергән. Тел очында гына менә исеме. – Самат, күрәсеңме дигәндәй, телен чыгарып күрсәтте.

– Моцартны, – диде хатыны.

– Әйтәм ич шунда, тел очында гына дип.

– Телең, анысы, очлы. Тик буш.

– Кеше ишетсен тагын. «Оч!» –диде ул, мыскыллап. – Очлаганнар!

Тындылар. Бидоннар янына яңа сауган сөт белән чиләкләрен тутырган савымчылар килә башлады.

Саматтан:

– Кабыздымы? – дип кызыксындылар.

– Кабызды.

– Аннан булыр!

– Хатынын, Нәркисне әйтәм, ничек өтеп бетермәгәндер диген, пәрәми… И-их-хи-хи!..

Самат машинасы моторын караган булып маташты. Бидоннар тирәсе яңадан тынып калгач, тагын хатыны янына килде.

– Кем әле…

– Моцарт.

– Бездә шул Моцарт шикелле атаклы бер гармунчы булган. Арслангали исемле.

– Моцарт синең кыңгыраулы гармуныңда уйнаган ди! Композитор булган ул.

– Бүлдермә әле. Сиңа барыбер түгелмени?..

– Гали абый шул гармунчыны үтергәнме? – Хатынының күзендә яшь күренде.

– Ул аны бүтәнчә үтергән – авылда иң оста гармунчы Арслангалидән дә яхшырак итеп гармунда уйнарга өйрәнгән дә тегенең яраткан кызын яулап алган – Нәркисне. – Хәзер инде Самат бер-бер артлы сөт бушатырга килгән хатыннарга илтифат итеп тормыйча сөйли. Чөнки тегеләрнең аны тыңлап торырга вакытлары юк. Әле җәй башы гына, сыер сава торган машиналарны көйләп бетермәгәннәр иде.

– Ә ник Гальери дигән кушамат такканнар?

– Соң, Гальери – Сальерины бозып кушылган инде. Арслангалинең атасы Ханзафар абзый кушкан аны. Менә шуннан Гальери да Гальери киткән.

…Галинең чын исеме Галиәкбәр иде. Авылда Гальери дип йөртә башлагач, Арслангалинең атасы Ханзафар белән аның арасында бер аңлашу булып алган иде.

– Тапкансың да инде кушамат, ә?! Менә дигән исемемне бозып, – диде Галиәкбәр.

– Кем бозгандыр бит әле… Сальериның кем икәнен беләсеңме?

– Тукай язганмы әле?

– Бутыйсың – Пушкин.

– Кушаматың Сахалиндагы туганнарыңа хәтле ирешеп хурлыкка калгач бутарсың да шул!

– Суң… тирә-юньгә атаклы Арслангалидән уздырып гармун уйнарга өйрәндең дә яраткан кызын тартып алдың… Бу, Сальери ише, иптәшеңә агу эчертү генә түгел инде, агай– не! Арттан пычак кадау белән бер бу!.. Кайда хәзер Арслангали? Китте-барды, бакчы, котыпта бозга утырып йөри – дрейф!

– Әллә начар уйнаганмынмы? Кыз хәтле кызны гармунда уйнау белән үз ягыңа караткач, начар уйналмаган инде ул… – Гали сүгенеп үк куйды.

– Уйнаган шул… Гармунда түгел. Кеше язмышында… Ә бәлки, Нәркиснең язмышы белән дә уйнау булып чыккандыр әле…

Ханзафар дөрес сиземләгән икән: шуннан соң озак та үтмәде, Гальери белән Нәркиснең аралары суынуга таба китте. Башта Нәркис котыптан хатлар ала башлаган, ә аннары…

– Ә Нәркис хәзер кайда? – дип сорады хатыны Самат– тан.

– Котыпта.

– Гальери белән балалары бар идеме соң?

– Малайлары бар иде. Арслангали абый аны Нахимов училищесына урнаштырган.

Тормыш диңгезендә шушындый «дрейф»лар да булгалый шул. Гальериның төшләрендә хәзер инде котыплардан килгән кайнар җилләр исә. Гармун телләренә орынудан курка – бармаклары кара көеп чыгар төсле, сузып җибәрсә, көнләшкән җаны янартаудай көйрәр кебек. Гармуны җәйләүдәге вагон сәкесе астындагы арыш капчыгында ята. Нәркисне ул, болан кебек, планета түбәсен матурлап йөри дип күз алдына китерә. Гальериның күңелендә ул мәңге өйрәнеп булмаслык бер көй булып кына калды. Болай килеп чыгардай түгел иде дә бит кана…

Гальери ул иртәне, калай түбәле, такта белән тышлан– ган һәм зәңгәргә буялган мунчасында юынып чыккач, үзе ясаган кәнәфидә ял итә иде. Кәефе көр, җаны тыныч. Ике тәүлек эшләп, бер тәүлек ял итә. Тракторын ташлап, колхозның сыер көтүен көтә башлаган гына чагы. Ә Нәркис эшкә ашыга.

– Иртә ич әле. Өйдән качарга гына торасың, – диде Гальери.

– Җәннәттә генә тору да туйдыра икән. Дөнья мәшәкате тарта.

– Кыланма әле идейный булып. Профсоюз җыелышы мәллә? Ял белән бәйрәм күрми лаеш шулпасы эчтек, форсаты барында яшәп калыйк. Бакчы, нинди өй кордык! Кухнясы кафельле, мунчасы классически. Өй эче – полирауланган оҗмах. Михнәт белән таптык, инде рәхәт белән торыйк.

– Шуңа хозурланып утырасыңмыни?

– Мин синнән ник төне буе уфтанып чыктың дип сорамыйм ич әле!

– Син сора.

– Юк белән вакланмыйм, беләсең.

– Син эреләнә генә беләсең шул.

– Инде, Нәркис, миңа да үпкәң булса…

– Юк шул. Минем сиңа үпкәм юк, синең миңа ачуың юк.

– А-а-а! – диде Гальери, зәһәр елмаеп. – Татулык белән бәрәкәттән туйган берәү!

– Аннан түгел. Йөрәк янмый әүвәлгечә.

– Бүтәннәрнең янсын йөрәге. Бездән көнләп. Әнә синнән көнләсеннәр. Аның янасы килгән!.. Кем өчен?

– Ахрысы, синең өчен түгелдер дип куркам, Галиәкбәр.

– Минем синең өчен курыкмау җиткән. Бүген дисә, атна буена туй ясап, яңадан өйләнер идем мин сиңа. Билләһи газим, менәтерә өйләнер идем яңадан бер мәртәбә! – Гальери, хатынын кочаклап, әле генә үзе купкан кәнәфигә утыртты да тирбәтеп җибәрде. – Бишегемдәге курчагым бит син минем, Нәркис!

– Ә мин сиңа бүтән кияүгә бармас идем инде, – дип пышылдады Нәркис моңсу гына.

Гальери, кәнәфи тирәли әйләнеп, аның каршысына килеп басты.

– Ник? – диде ул бик җитди.

– Сиңа дан өчен курчак кирәк… Миңа дан өчен гармун кирәкми инде. Бүтән нидер. Менә шул уфтандыра төннәрен.

– Нәрсәсе уфтандырсын моның? Минем ничек өйләнгән турында җыр чыгарып була!

– Кемгә – җыр, кемгә – бәет. – Нәркис күз төпләренә бармак бите белән кагылып-кагылып алды. Озын кара керфекләре чыланган иде.

– Сиңа бәетмени? Оҗмахка кергән хатын бәете. Сәбәпсез-нисез балавыз сык тагын.

– Сәбәбе бар, Галиәкбәр.

– Ни?

– Хыянәт иткәнбез.

– Кем кемгә? – Ул, сынап, Нәркискә кырын карап торды. – Минем үземә моңа кадәр вакыт тигәне юк андый эшләр белән шөгыльләнергә.

Нәркис учлары белән йөзен каплады:

– Ни сөйлисең?.. Яшьлеккә хыянәт иткәнбез без.

– Ниләрдер язуың өчен минем сүз катканым юк ич әле… Малайга дәрес әзерләшкән булып бит!.. Карама алай, карама… Үткән атнаны. Ә?

– Балалар бакчасы мөдире ни язмас?

– Аңа «Авиа» конверты кирәкмәс.

Нәркис читкә борылды. Бите кызарып чыкты.

– Хыяллануым гына, – диде ул.

– «Тапшырылмаган хатлар!» – диде Гальери, иренен мыскыллы чалышайтып.

– Тапшырылган, Галиәкбәр. – Нәркис тирән итеп сулыш алды.

Гальери, өч бармагы белән чеметеп кенә аның иягеннән тотып, күзенә карады.

– Кемгә? – Тавышы калтырап чыкты. Ул хәтта бите буйлап сузылган күз яшен дә сизмәде.

– Яшьлеккә, – диде Нәркис йомшак кына. – Хыяллануым гына… Аңа җавап итеп.

– Җавап? Кемгә җавап?

Нәркис басты да, бераз сүзсез торгач, иренең күкрәгенә капланды.

– Аңа… Аның хатларына, – диде ул, сулкылдый-сулкылдый. – Беләсеңме, котып артларыннан килгән хатларда – дөнья җылысы. Дөнья җылысы…

– Кызык… – дип сузды Гальери. Бу хакта ул яңа ишетә иде. Нишләргә дә белмичә, хатынының чәченнән сыйпый-сыйпый тик басып торды. – Мин салкынмыни?

– Синең җылы – оҗмах җылысы ул, Галиәкбәр. Томанлы. Миңа аяз кирәк… Йә буран!.. Эх, җанымны конвертка салып җибәрер идем каядыр! – диде Нәркис һәм, аны этеп җибәреп, урамга ташланды.

– «Авиа» белән, «авиа» белән! – дип калды аның артыннан Гальери. Аннары, кәнәфигә капланып, ирләрчә, тавышсыз гына елап алды.

Шуннан соң Нәркис озак тормады Гальери белән. «Авиа» конвертларына язган хатлары артыннан самолётка утырып, үзе дә китеп барды. Мурманскига. Әрләшми-нитми, ләйсән карның эрүе шикелле тыныч кына итеп аерылыштылар…

– Карале монда! – Вагон ишегендә Гальери күренде. – Сиңа әйтәм, Самат, кер әле… Ышанмый болар. Әйт әле, кабыздым бит, әйеме?

– Барма! – Хисапчы хатын иренең күлмәк җиңенә ябышты. – Йә эчертерләр… Биш чакрымга сөт илтеп кайтасың бар. Эчсәң, өйгә кертмим, бел! Машинаңда кунарсың.

Вагонда тагын шаулаша башладылар.

– Колак сал әле монда, Нәкый! Сиңа әйтәм, тыңлап бетер башта!

Гальерины тыңламадылар. Көтүчеләрнең кайсысыдыр аны ачык ишеккә таба төртеп җибәрде, һәм ул, сөрлегеп, Саматның аяк астына килеп төште. Нәкый йөгереп чыкты да аның битенә бер уч шырпы сибеп җибәрде:

– Бирән! Чөмерде, алай да ялганлый, ә? Ничә шырпы монда, ничә шырпы?..

Гальери йөзтүбән яткан җиреннән башын калкытып торырга талпынды.

– Кырык тугыз, – диде ул.

– Я-ат! – дип кычкырды Нәкый, аягын Гальериның аркасына куйды. – Тормаслык итеп аударам юкса!.. «Кырык тугыз!..» Ә тагын берсе кайда?

– Чыбыркы очына бәйләдем ич. – Гальери башын җиргә салды.

– «Бәйләдем!..» Күзен күрегез әле сез моның, койган да куйган мут бит, ә? – Нәкый тагын җыелып өлгергән хатыннар тирәли әйләнеп килде. – Сиңа әйтәм! – Нәкый аңа туфли очы белән төртеп алды. – Кемгә әйтәләр?! Син кулың белән кабыздың бит ул шырпыны!

– Әйттем ич цирк дип. Кыш көне соң, циркка баргач, бер клоун икенче клоунның ыштан төймәсен чыбыркы белән өзеп төшергән иде. Хәтерлисеңме? – дип кушылды Гариф.

– Йөрәкне яндырма, ичмаса. Мунча салучыларыма дип алынган кызыллар иде! – Ул, борылып, Гальерига йодрык изәде. – У-у, Гальери! Карале, кара… Юк, ятуын кара дим, ятуын! Эш кырган үгезмени? Өч гектар җир сөргән диярсең, билләһи!

Нәкый белән Гариф вагонга кереп киттеләр.

– Инде дә кабыздым. – Гальери, башын күтәрә төшеп, хисапчы хатынга күз кысты. Аннары бик канәгать кыяфәт белән аягына басты, чалбар балакларын каккалады. – Инде дә кабызды-ым! – дип кабатлады ул. Ярата Гальери мондый үзешчәнлекне. Чөнки аның һәр уены, шаяртуы авыл халкы телендә ким дигәндә бер ай йөри – аңа шул рәхәт. Ул, чыннан да, сәхнәдәге шикелле, тәкәббер карашы белән җәйләүне күзләп чыкты. Ул тирән-тирән итеп сулыш ала, болын киң, Гальери шул болын уртасында торган көтүчеләр йортына таба бара, җәйләүгә аның калын тавышы җәелә:

– Нәкый, ә Нәкый!

– Ни җитми тагын?

– Гармунны гына алып бир әле, малай. Сәке астында шунда… капчыкта.

Ул, Нәкый сузган гармунын алып, язгы ташу күпердән каерып алган һәм ярга чыгарып аткан субайга килеп утырды. Ярның җәйләү ягы сөзәк, ә каршы ягы текә, биек. Таш катыш кызгылт ком катламы кояш нурында алтындай яктырып тора. Су төбендә дә шул ук ком. Яр комы, киселгән кәрәздән агып төшкән бал сыман, көндезге эсседә эрегән дә су төбенә җәелеп яткан шикелле.

«Ага сулар… Кендеккә арканлап куясыңмыни аны?»

Гальери гармунын сузып җибәрә. Суның салмак агымына аның бармаклары астыннан чишмәдәй ургып чыккан моңнар барып кушыла. Гальериның хыялында типкән ул чишмәгә Нәркис-болан килгән дә иренен тидерер-тидермәс кенә итеп су эчәдер төсле. Ул үз моңы кушылган суның Нәркис йөзгән бозларга кадәр барып җитүен тели. Ишетер микән? Эх, ишетерлек итеп яшисе килә! Кулына гармун алган вакытларында Гальери моны бигрәк тә өзелеп тели.

Бераздан ул гармун күреген йөрәге турысына җыеп китерә дә:

– Инде дә кабыздым, – дип уфтанып куя.

Ә йөрәк… йөрәк…

1976

АКЧУРАНЫҢ ҖИР ҮБҮЕ

Ат караучы Мифтах Акчурин, иртүк утарга барып, тайларга кичтән чабып алып кайткан җылымса люцернаны салып менде. Ашап-эчкәч, урманга барырга җыена башлады. Пычкысы яхшы үтә иде, балтасын кайрап алды да арбасындагы үлән астына салып куйды. Урман ул әнә генә, офык читендә, тиз әйләнәчәк. Хатыны төрле эшкә йөри, ярты көн калудан колхозның түбәсе ишелеп төшмәс әле, утын кирәк ич. Бүтәннәр әнә машина гына сорап ала да әллә кайлардан табып алып кайта. Акча түләп, билгеле. Ә ул беркемне мәшәкатьләми, йөдәтми. Аңа машина кирәкмәс – машина колхоз эшенә йөрсен. Аты үз кулында, ул үз көен үзе күрә. Яшел агач кисми, урманда ауган-сауганы да, түзем белән җыйганда, ел тәүлеге ягарга җитәрлек табыла. Әлбәттә, бушка инде. Былтыр, яңа өй җиткезеп шактый «чишенгән», чыгым тоткан иде, аның өчен утынның бушлай булуы да мөһим.

– Әйдә, Сәвәрия.

Акчура (авылда аны шулай атап йөртәләр – Мифтахлар байтак, Акчура бер генә) тары бөртеге сыярлык та тишек-тошыгы булмаган кабык төпле арбасының астына чалгысын бәйләп куйды, атның аркалыгын тарттырып бәйләде.

Кулына пешкән дүрт йомырка, башлы суган кыяклары, май ягылган ике телем икмәк, чәйле шешә салынган букча тотып, ишек-капка келәләрен элә-элә, Сәвәрия дә чыкты. Ул аркан басып капка келәсенә үрелгәндә, тәбәнәк буйлы Акчура ат муены астыннан яшертен генә хатынына сокланып карап торды. Сәвәрия тар иңенә сары яулык салган. Ак алъяпкыч ябып, бәйләвечләре белән, сыгылып төшә күрмәгәем дигән шикелле, нечкә генә билен буып куйган. Үрнәк өчен колхоз идарәсенә куелган кечкенә бодай көлтәсемени!

Үзенә таба борылганда, Акчура аның кызларныкына алыштыргысыз йомры күкрәгенә кызганулы бер караш белән карап куйды. Кызганулы, чөнки Сәвәриягә бала имезү насыйп булмады. Бу коеп куйган буй-сынны табигатьнең хатын-кыз тулылыгыннан мәхрүм итүе Акчураның күзләренә яшьләр китермәде түгел. Икесенә уртак булган бер өметләрен күпме тапкыр бер-берсеннән яшереп, күңелләренең иң яралы төшенә күмеп куйды инде алар. Акчура менә иртәгә, менә иртәгә кулын Сәвәрия тотып алыр да салкынчаланып торган эченә куяр дип, җанының колагын сагайтып, унҗиде ел яшәде. Инде менә көтәсе көннәр кимегәннән-кими бара, өмет учагының соңгы күмерләре сүнәр-сүнмәс кенә тора…

Ул Сәвәриягә карап туймады:

– Яхшы элдеңме? Бала-чага ачып шаярырлык булмасын, – диде.

– Минем буй көчкә җитә әле – балаларга кая инде монда!..

– Юк, син кара… Тагын кара… иренмә! – дип, Сәвәриянең сузылып келәгә үрелгәнен, чөелдерек тикшергән атлы булып, ат ялы арасыннан карап торды.

– Киттек соң, – диде Сәвәрия. Үрәчәгә тотынып аркан басты да аякларын салындырып арбага утырды. Зәңгәргә ак чәчәкләр төшкән күлмәге тартылып, гәүдәсе карандаш бе– лән сызгандай шома калды. Мул булып, үлчәп кенә килгән Сәвәрия дөньяга – яхшы тегүче кисеп теккән күлмәкмени! Тик менә тамчы да тузмыйча, кайберәүләр кебек җәелмичә, мәңге шулай җыйнак тәнле килеш кенә үләр дә китәр микәнни соң?

– Шәрифелләр бүген җиләккә китте, – диде Сәвәрия. (Шәрифел – күрше хатыны.) – Мине дә үзләре белән барырга кыстаганнар иде…

– Ник иярмәдең соң?

– Утынга барасы ич.

– Шулаен шулай да… – Акчура: «Барыбер җибәрмәгән булыр идем», – дип, хатынының бу сүзне башлавына ризасызланып куйды.

– Кышын бер бал калагы вареньесын кабуы ни тора, – диде Сәвәрия.

Кузгалып киттеләр. Мул итеп майланган арба күчәре лычкылдап алды, көпчәкнең тимер кыршавы астына туры килеп, бер пыяла кисәге ватылды.

Акчура хатынының күз карашын тотып алды: биянең әле өч кенә атналык колынын карап бара икән. «Әллә көнлиме? Көнли. Эх, ничек кенә көнлидер әле!..»

– Кышын шул җиләкне… өзеп алулары искә төшәр иде… Чык тамчысын тоткан сымак кына өзепләр аласың да ишләре арасына саласың. Кечкенәләренә тимисең… Алары да үсә тора – балалары…

Гадәттә, телгә артык юмарт булмаган хатынының үз сүзләрен, езеп-өзеп авызга җиләк каптырган шикелле, тәмләп кенә күңелгә салырга тырышуыннан Акчура Сәвәриянең бүген җиләккә бик тә барасы килгәнлеген аңлап алды, аны тагын кызганып куйды.

– Утыны да кирәк ич, Сәвәрия. Менә апкайтыйк, турыйк та ярып өйик… Барырсың… бер-ике көннән.

– Ул чакта соңара инде – кояшта бөрешеп кипши…

– Кая кипшесен әле, яңгырлар килә дә ява тора.

– Яуса җемсери инде… җиләкне әйтәм. Вареньесы утыручан була. Көне бүген иде, бүген. Бакчы – кояш!

– Кояш та, әнә теге якта болытлар яшелләнмәкче була әле.

– И-и, Шәрифел җырлыйдыр да соң! Җиләктә түгел, чөгендердә дә чат артис…

– Анау болытны җил болайга куса, артык җырлый алмас!

– Алайга киткәчтен, безгә биисе кала инде… икебез ике баштан бүрәнә күтәреп. Гомер буена шулай биюдән баш чыккан юк.

«Гомер буена шул». Гаилә тормышын мичәүләп Акчура үзе тартып алып барса, янәшәсендә һәрвакыт Сәвәрия. Шушы ук урманга утынга баруны алып кара: бүрәнә бит ул ике башлы. «Ичмасам, өлешебезгә иң киме – уртасына ябышырлык бер малай заты да тимәде. Сәвәрияне дә ничек чыдый диң. Шәрифелләр моның урынында булса, күптән шәлперәеп төшкәннәр иде инде. Моның шул кыз гайрәте белән бирешмәведер, – дип уйлап барды Акчура. – Бакчы аны: ничек алсам, шул килеш. Бүген дисә, яшь кияүгә бирерлек… биш көн туйлап… Мондыйдан биш гомер яшәп тә күңел бизмәстер. Нәфсе дә туймастыр…»

Сәвәрия:

– Кире борылабызмы әллә? – дип, аның уйларын куркытып җибәрде.

– Ник? – Җавап бирмәсә дә, ник икәнен аның карашы юнәлгән як әйтеп тора иде: офык буйлата кара болыт үтеп бара. – Монда килми ул, – дип юатты Акчура. – Җил ыңгай бара. Җилгә каршы килсә, бер хәер: ул чагында күпме тының бар, тай җәтрәк моның ише утлы-яшелле болыттан.

Ул як томансу иде. Бер генә мәлгә кечкенә болыт кисәге белән кояш та капланып торды. Матур иде табигать. Арыш эчендә бишеккә салган бала сыман яткан Сигез зирек күлен тирәләп үткән юлдан барган чакта, Акчура балыклар уйнавына карап узды.

– Ник сикерешә икән инде болар? – диде Сәвәрия.

– Кемнәр?

– Балык…

– Ә-ә!.. – «Бу дөнья матурлыгын күрер өчендер, ник булсын. Ә күргәч, сикерә алмаганнарга сөйләр өчен». Хатынына: – Кем белсен, яңгыргадыр, күрәсең, – генә диде. Үзен ул, суда калган балык кебек, дөнья матурлыгыннан нәүмиз калган дип тойды. Ул да бу дөньяның үзе йөзгән бер тирәлеген генә күрә ләбаса. Сәвәрия дә. Чын дөньяга, матурлыгын бүтәннәргә дә сөйләрлек дөньяга ул сикереп чыга алмады. Ихтимал, чыгулары да икеле булыр инде. Адәм затының иң матур дөньясы – балаларындадыр. Баласы матур кеше ничек ямьсез булсын да дөньясы ничек гамьсез булсын! Җылы, мәшәкатьле, чыр-чулы дөньяга атлап чыга торган бусага кайда икән ул? Җавап эзләп, Акчура хатынының аркасына карады. Чәчәкле күлмәк кигәнгә, ул җыйнак, урта бер җиреннән билләп куелган чәчәк бәйләменә охшап утыра. Күлмәге һаман үрәчәгә утырганда тартылган килеш калган – тыгыз итеп шома тәненә сыланып тора… Нинди чәчәкнең дә бер дә бер заманны туфракка төшеп борнарлык орлыгы өлгерә… Юк инде, юк…

Үзенең балалары булмавын Акчура шушылай авыр киче– рә, хатынын һаман кызгана, моны онытып торыр өчен үзен дә, Сәвәрияне дә эш, мәшәкать урманына кертеп адаштыра. Адашкан чакта кайтыр як кына эзләнелгән кебек, аны йорт-җир хәстәре генә уйландыра. Уйлана торгач, былтыр әнә нин– ди өй салдырып керделәр: зур түгел, тыйнак, аларга зур кирәкмәс, ләкин икәвенең дә уртак хыялыдай югарыга омтылган – биек.

Ә болыт һаман якынлаша бара иде.

– Ярыйсы гына килә бу, – диде Сәвәрия.

Арыш басуын үткәч, үзәнлеккә таба төшеп баралар иде, каршы яр каплаганга күрә, болыт күздән югалып торды. Ә күтәрелеп җиткәндә, өскә ишелердәй булып якынлашкан иде инде. Әмма иртәнге кояш гел югарыга үрмәли: болыт, күбәләккә үртәнгән эт кебек, аның артыннан куалый, тота алмый, ерактан тонык ырылдавы гына ишетелә. Аннары ул, арып, янга янтайды, бары тик бер почмагы гына киселеп, язгы елга буендагы боз кисәгедәй аерылды да, үз агымында бөтерелә-бөтерелә, боларга табан кузгалды.

– Биле сынды бусының, – диде Акчура. – Бу арада артыкка китте… Яңгырны әйтәм.

Урманга җитеп төртелгәнче, юл үргә каршы. Атка авыр килмәсен диптер, текәрәк бер урынында үргә кыйгачлый салынган. Менә шунда борылып кергәндә, Акчура бу дөньяның ике көчен күрде. Аның берсе матурлык иде: үрләр-кашлар аша аксыл ераклыктан авыл карап тора. Икенчесе – хәвеф. Беренчесе йөзәр ел яткан инде, тагын йөзәр ел ятар. Бусына Акчураның катнашы кечкенә, бусы аның ул булса да тора, булмаса да тора. Әнә шул ераклыктан карап барганда, яңакка чабып җибәргәндәй чатнап күк күкрәде. Ә көн кояшлы, ә көн тыныч. Акчура, ят тавыш ишетеп, урманга табан борылды. Ә ул яктан, нәкъ үзләренә каршы, әле зәңгәрләнеп, әле алтынланып, әле яшелләнеп утлы бер шар тәгәрәп, юк, очып килә иде. Нәкъ алар барасы юл буенча. Бер сөям дә читкә тайпылмыйча. Нәкъ ат турысына. Газ белән эретеп ябыштыру тавышы чыгарып ысылдый-ысылдый.

Ат туктады, колакларын шәңкәйтте, авыз эченнән генә кешнәп куйды: хәвефтән курка.

Якынлашкан саен, шарның ысылдавы көчәя барды. Ул инде ысылдамый, ә чытырдый иде.

– Нәрсә соң бу?.. Өскә килә ич, Мифтах! – дип чапаланды Сәвәрия. – Ләтчәмени!..

– Яшен… Яшен ташы…

Менә бит ул ничек: әле генә табигать шәп, якты, сабыр; Ак– чураның утын алып кайту нияте белән «бала» дигән иң зур те– ләгеннән битәр бернәрсә юк иде. Ә дөньяда моннан күпкә зуррак мәшәкать, хәвеф йә афәт бар икән ләбаса! Әнә ич, өскә килә… Башыңа төшмәсә, болар искә килеп тә карамый. Яңа туган бала өчен табигый үлем ерак булган кебек, иң зур кайгы миндә дип йөргән кеше өчен дә алар ерак бер нәрсә булып санала.

– Бор атыңны, ник каттың! – Сәвәрия арбадан сикереп төшмәкче булып талпынды. Акчура аны тотып калды да, арбаны аудара язып, атны кире борды. Ул арада утлы шар арасы унбиш-егерме адымга кыскарып өлгерде.

– Но-а-а!.. Җә, җанаш… Инде… тының җиткәнче!.. – дип, Акчура баш очында дилбегә болгады.

Сикәлтәләрне тоймыйча чаптылар. Арба астында бәйләнгән чалгы шалтырады. Кыйгач юл башланган борылышны узгач, Акчура артка каерылып карады. Нәкъ шул мәлне борылыш башында торган ялгыз кәрлә имәнгә колак тондыргыч чытырдау белән ут капты – аны яшен ташы сукты. Ат сикереп алга ташланды. Акчура дилбегәгә тартылып арбага ауды, ә хатыны Сәвәрия, һичнинди тавыш чыгармыйча, арыш арасына егылып калды.

«Тормыш та бит… каһәр суккыры… яшен кебек шулай арттан куа, – дигән уй килде Акчурага. Ул, курыккан атын ничек кирәк тыеп, өстен-башын каккалап торган Сәвәриягә таба борды. – Куа да… синнән әнә кара кисәү генә кала…»

Имән бик тиз яна иде. Акчурага ул кайнар урынга куелган шәм шикелле эрегән сыман күренде.

Баягы болыт кисәге урман өстеннән узып бара, күзгә күренеп тарала иде. Акчура ниндидер табышмак серенә төшендемени, хатыны янына килеп җиткәч:

– Алай икә-ә-ән… – дип сузды.

– Нәрсә алай икән? – дип сорады Сәвәрия.

– Дөнья.

– Дөньяның нәрсәсе алай, нинди?

Акчура эндәшмәде. Сәвәриягә кул сузып:

– Әйдә, хатын, – диде.

– Кая?

– Кая булсын – урманга. Рас бүген… җиләк өлгергән вакыт икән, җиләк җыйык. Безгә хәрәм мәллә?

– Кара, кулың каный түгелме соң?

– Пычкы теше тигән, күрәсең…

«Иманын өч тиенгә сатыем, – дип уйлады Акчура, кулыннан юл читендәге зәңгәр чәчәккә тамган ал кан тамчысына карап. – Бу тормышын әйтер идем… Бер карасаң, яшен ташы шикелле куа икән. Көндәлек мәшәкатьләргә карамастан, җиләк вакытында җиләк җыярга чыгып кит икән. Югыйсә, сукыр тычкан ише, үлгәнче үз мәшәкатьләреңдә генә казынып калырсың…»

Икесе дә әле генә туптан атылган ядрә сыман булып өсләренә килгән хәвеф куркуыннан әкренләп арынды. Алар инде урманга бара. Утынга түгел, ә җиләккә. Шәп иде, рәхәт. Икесенә дә. Тик биянең ак очлы колагы гына әүвәлгечә куркудан шәңкәйгән иде.

Имән инде кисәү булып кына көйри, кара көйгән кәүсәсе пыскып тора, һәм җил, ниндидер җанвар ялын тузгыткан кебек, аның ялкын катыш төтен телләрен калтырата иде…

Унбиш-егерме көн үтеп китте. Инде утыны да, печәне дә әзерләнеп бетте – җан тынычланды. Яшен ташы, җиләк онытылды. Акчура белән Сәвәрия хәл җыярга дип янәшә ятып торган уентыктагы үләнне күптән чабып алганнардыр… Акчура күңеленә, үзенең кулыннан юл тузанына тамып калган ал кан тамчылары булып, изелгән җиләкләр генә кереп калды…

Беркөнне Акчура таң беленер-беленмәстә уянып китте. Тышта пышылдап кына яңгыр ява иде. Кулына күтәрелеп (тәрәзә буенда ята иде), ишегалдына карады. Киң ишегалдында аты басып тора – лапас астыннан җылы яңгырга чыгып баскан – су коена. Канатлары белән кагынгалап, казлар йөри. Түбәдән агып, нигез читендә шыбырдаган су тавышына бераздан хатынының эндәшүе килеп кушылды.

– Мифтах, карале… – диде Сәвәрия. Һәм бармак очлары белән генә аңа орынды.

– Суң… – Акчура кымшанмады да. Кырын яткан җиреннән иңбашы аша хатынына карады. – Суң, – дип кабатлады ул иртәнге калын тавыш белән.

– Җиләкләрең бигрәк тәмле булды, – дип, Сәвәрия тәненең бөтен кайнарлыгы белән аңа елышты.

– Иске авыздан яңа сүз… – Тәрәзә төбендә яткан каптан алып папирос кабызды. – Саташасың мәллә? Яңгыр әнәтерә… Лапастагы печәнне кичтән җыйдырмадың… кипкән иде.

– Юк, монда карале, монда… – диде Сәвәрия. Ике арада яткан кара чәч толымын, бөтен учы белән тотып, артка алып салды. – Борыл әле дим…

– Чә!.. – Акчура папиросын өчме-дүртме тапкыр тирән итеп суыргалады да гөл туфрагына кадап сүндерде. – Әллә нишләгән син. Башка вакытны яныңа ник шунда узгынчы кереп ятмый, сизми йоклый торган идең. – Алай да ул аңа таба борылмыйча яхшысынмады.

– Ул башка вакытны… бүген…

– Нәрсә бүген?

– Әллә нишләдем… мин.

– Ә? Нишләдең тагын?

– Белмим. Көтмәгән-нитмәгәндә…

Акчура кыюсыз хатынының күзенә карады һәм аның ни әйтергә җыенганын аңлап алды.

Сәвәриянең йөзенә елмаю дулкыны җәелеп китте, аннары, күзеннән иреннәренә җиткәч, сизелер-сизелмәс калтырау булып басылды, сүрелде. Эчтән аны нидер яктыртып тора сыман иде. Акчураның хәле киттемени – таянган кулы тотмады, чалкан авып, беләген маңгаена куйды.

– Ничек көтмәгән-нитмәгәндә? – диде ул коры тавыш белән. – Мин моны синнән унҗиде ел көтәм инде. – Түзмәде, кү– зенә яшь килгәнлеген тоеп, хатынына күрсәтмәс өчен, йөзе бе-лән аның күкрәгенә капланды. – Акыллым, – дип ыңгырашты.

«Акыллым». Бу сүзне никахлашкан елны Сәвәриягә еш әйткәли иде ул. Тора-бара, сүнгән өмете кебек, ул сүз каядыр югалган, онытылган иде. Менә хәзер сагындырып, оялтып, теленә кайтып керде.

– Җиләкләрең тикмәгә генә тәмле булмаган икән… – Сәвәриянең кыска пышылдавын әкрен-әкрен көчәя барган тыныч яңгыр шыбырдавы шунда ук үзенә йотты. Ә хатынының сүзләре, шифалы дару үләне суы булып, Акчура күңеленең иң зур кимсенүе яшеренгән яралы урынга барып җитте.

Бөтен ачыклыгы белән төшенсә дә, ул бары тик:

– Җиләк җиләк инде ул, малай, – дия генә алды. Дулкынлануы көчле иде. Акчура башын күтәрде, тагын Сәвәриянең күзенә карап алды.