Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1"

1975

АК КАЕН ДЕГЕТЕ

I

Шәймәрдән Касыймханов комбайнын, төзәтеп бетергәч, әзерлек сызыгына куйды да ике көн беркая чыкмады – үз бакчасында бәрәңге алып ятты.

Инде менә бәрәңге алынып та бетте, ә Шәймәрдән бүген ял итә.

Ул уйга калды. Уйлары гади иде – кышын кайда эшләп үткәрү хакында. Тегермәнгә барырга булды. Тегермәнче Мәүлет Нәбиенә врачлар анда бүтән эшләмәскә дигәннәр. Үпкә тирәсендә ниндидер чир тапканнар бугай. Урынына куярга кеше юк иде, Шәймәрдән риза булды. Тегермәнче эше шәп, гомер-гомердән абруйлы.

Зәйтүнәсе бәрәңге алынып бетү уңаеннан кабак бөккәне пешереп, шуның өлгереп җитүен сагалый. Әнисе карчык мичтән күмер тарттырган иде, Шәймәрдәннең шуны урнаштырып йөрүе. Көз, музыкант скрипка көйләгән шикелле, күңелне үз тәэсиренә җайлый: хәрәкәтләр салмак, буш кырларга, урманга, бакчадагы юкә агачының коелып бетмәгән орлыкларына картлар кебек мәгънәле карала.

Күмер көйри. Ул кайнар, кызыктыргыч алтын төс белән сулый. Зәйтүнә томалап куйган мич төбендә бөккән саклый. Әнисе күмер тулы чуенны күтәрә алмый инде. Йә төшереп чәчәр. Шәймәрдәнгә калды. Хатын-кыз эше инде дә, ярар, аннан калмасын. Карлыган бакчасына чыгарып, кое төбенә утыртты.

Ул чуенны китек таба белән каплап куйды. Җан кайнаганда, аны да шулай сүндереп була микән? Юктыр. Кеше – дөнья. Аның күңеле каплап бетерерлекме? Чуен гына түгел лә! Җан кояшы сүнү кеше өчен кояш сүнү белән бер үк ич. Бу уе Шәймәрдәнне җанландырып җибәрде. Сүлпәнлеген зәңгәр ялкын ялап алдымыни!

Инде нишлисе? Ишегалды себерелгән. Абзар чистартылган. Мунча мичен төзәтәсе бар – кат-кат маташканчы, яңасы салыныр, ярар.

Эшсезлектән дә гайрәт чигә. Торганына күпме генә әле, дөнья хәтле эш эшләп ташларга да өлгергән. Әллә кайчан, фронттан алып кайткан гадәте шундый. «Нинди эшне дә кәнфит суырган күк итеп кенә тәмләп эшләрмен» дигән нәзере бар иде. «Нәзеренә ялкаулык дегете кушмам» дигән сүзе дә бар. Каен ап-ак югыйсә, ә җир белән томалап эченә ут салсаң, аннан да кара дегет саркый…

Шәймәрдәннең бите-кулы тыгыз итле, сеңерле. Һич кенә дә илле бирмәслек. Чәчәк авыруы ашаган битендә картлык буразналары күренми, шадралары аның яшен яшереп тота шикелле. Өстәвенә холык-фигыле белән дә, тәнгә дә ир уртасы кебек елгыр, адымнары ышанычлы, алдагы ике алтын теше аның елмаюына эчкерсезлек төсмере биреп тора.

Аның теш казналары шыгырдап, уйнаклап алды. «Шайтан төкерегенә дегет кушып эчергере! Бер эш заты калмаган! Мәсхәрә, күмер сүндереп йөре, имеш».

Сызгырынгалап, өйгә керде. Бөккән пешмәгән әле. Исе генә тәм томаны булып бөтен өйне баскан. Төчкертерлек итеп борынны ярып керә.

Шәймәрдән, стартёр төймәсенә баскандай, тырнагы кара янган баш бармагы бите белән телевизорын кабызып җибәрде. Сәгать яңа унынчы киткән икән, бер малай, ике кыз тән күнекмәләре алып маташа.

– Безнең малайлар шикелле, колхоз бәрәңгесе алдырасы иде сезгә! Кирәге калмас иде бот күтәрүегезнең, – дип, шактый ук җитү кызның яткан җирдән физкультура ясап маташуын өнәмәде. Шунысы бар: ул моны килештермәүдән түгел, азмы-күпме көнчелек коткысы белән кытыклануыннан әйтә. Дөрес, ул балаларының һәммәсен укытып бетерде: үз янындагысы – тугызынчы класста укып йөргән Мөхәммәдьярыннан кала, өчесе дә югары белемле хәзер. Бәлки, шушы хәчтерүшләр ише, аның оныклары да, иртән торгач, арык аяклары белән тырык-тырык килеп, физкультура ясаган буладыр, хе-хе…

Белемле итте дә бит, ата сабагын гына колакка элмәделәр, хәерсезләр, исәбе – берәрсен булса да Казанда калдырып, кәеф барында барыр-килер җир ясамакчы иде. Җил очырган тузганак чәчкәседәй әллә кайларга таралыштылар бит, игелексезләр! Казанга дип кузгалды исә, фронтташ дусты Илюшага гына исәп тотарга кала.

Телевизорда гел шул нәмәстәкәйләр сикеренә. Кичләрен генә булса да, күздән яшь чәчрәтеп чыгарырдай берәр татар көе тапшырмыйлар, ичмаса! Кая инде иртән! Әллә ниткән гадәт алдылар бит әле тагын, җырларын үзебезчә башлыйлар да, аңламаслар дипме, бүтән телдә тәмамлыйлар… Бар иде заман – бәйрәмме, дус-иш киләме, бозау суйган көнме, каладан бәрәңге сатып кайтасыңмы – әзрәк салынса, каз муены шикелле торбасыннан тотып, патефон уйнатырга куя идең… Рәхәт иде! Хәзер дә шәп анысы. Зарланырлыкмы соң! Шәймәрдәннең телевизоры иң зурысы. Инде чират – төслесенә.

– Нәрсә, гел пешмимени әле? Карын ачты ич. Хатын дим! Пешмимени әле?

– Пешми әле. Бәрәңге түгел, кабак бөккәне ич.

– Син үзең кабак бөккәне!.. Бер… бишесенә өстәп май сал. Өчәр бал калагы! Үзем ашыйм аларын.

Шәймәрдән болай каты телләнүен үзе дә өнәп бетермәде. Нәрсәдер җитми, тик нәрсә? Түземсезлек һәм эшсезлек басты – бөтен җире суынды, муены белән иңбашы пружина кебек кысылды, менә-менә сикереп торыр да бернәрсәгә тотыныр, ә анда инде ватамы-төзәтәме – барыбер.

«Иртәнге почта», – дип укыды ул телевизорда башланган тапшыру хакында. Кара, малай, патефон әйләндерә түгелме соң бу? Һе, патефон ич, мәлгунь! Менә, җен баласы!

«Тукта әле, безнең дә тора түгелме туфраксада? Кая китсен мал булган нәрсә. Тормый гына карасын! Шундадыр».

Ишегалдына чыгып, мәче җәһәтлеге белән чардакка үрмәләде дә аның кара авызлы ишегенә кереп чумды.

Хәтерендәге патефон яңа иде әле. Баксаң, дерматин тышы купкан икән дә әүвәлге ялтыраулы җирләре тутык, тузан белән капланган.

Ачты, боргычын куеп җибәреп карады – әйләнә! Ниндидер бер тәлинкә дә онытылып калган булган, кул сырты белән тузанын сыпырып, каз муеныдай кәкре тимерен шуңа чәнечте. Бераз гына гыжлап торды да көй китте. Чит, колакка ятышсыз, ләкин күңелне җилкендерә торган тернәкле бер көй. Тик бераздан, акрынлап, ул, коелган яфракның ботакларга кунып-кунып төшкәндәй, җанга тиеп-тиеп ала башлады, ике яр арасында адашып буталган җил астындагы күл сыман әле шомарды, әле дулкынланды. Анда шатлык рәхәте дә, хәсрәт әчесе дә, дулкыны белән йөрәккә ягылырдай бер көч тә бар, һәм ул җанны да әле артып, әле кимеп торган диңгез шикелле итеп дулкынландыра, назлый иде. Күзен йомган гына иде, җитез хәтере, ак күгәрчен булып, үткәнгә очты… Исенә төште: Австриянең бер шәһәрчегеннән табып алган иде ул бу патефонны. Сугыша-сугыша, гел шуны уйнатып йөргәннәр иде.

– О, Луи, Луи, – дип мактаган иде патефонны американнарның ит консервысына алышкан немец карты карлыккан тавышы белән. Шушы тәлинкәне уйнатып та күрсәткән иде. Шушы икәне тәгаен истә: гел шул ялгыз быргы өзгәләнә дә, аңа кушылып, барабан ярсый.

– Луи, Луи Армстронг, – дип, шул карт төртеп-төртеп күрсәткән иде быргының ялгызы гына бигрәк тә сызланган урыннарында. – Джаз, гут джаз. Танцен, танцен!..

– Танцен, – дип, авыз эченнән кабатлады Шәймәрдән. – Танцен, җен баласы! – дип, чүгәләгән җиреннән күтәрелде. – Танцен!.. – Ритмлы авазлар чыгарган быргы көенә ул арт санын телевизордан күргәненчә бора-сикерткәли, аннан, колачын җәеп, кулларын уйната башлады. – Танцен бер! Кабыргаларың шалтыратырлык итеп! И-иех, и-и-иех!

Болай итеп күптәннән бирле биеп караганы юк иде. Хәтта чүгеп-чүгеп тә алды. Галош эченә туфрак тулды. Куркытылган тузанга, алтын хәнҗәр булып, түбә ярыгыннан өч кояш нуры кисеп керде. Тамакка наждак кәгазе ябыштырып куйгандай булды.

Хатыны тавышына гына искә килде.

– Ни җимерәсең анда?

Кисәк туктап, ул патефон муенын, өскә килгән казны томшык очыннан элеп атарга җайлаган кебек, чеметеп кенә өскә күтәрде. Патефон шул казның муенын кыскандагыча гыжлап кына тора башлады.

– Нишлисең, дим, юләр, бөккәннәргә чүп коеп бетердең ич, мәнсез!

Чардакның ачык ишегеннән сузылып кына тузан чыгып тора. Юшкәсе ачылмый калган мич авызыннан төтен бәреп торган шикелле. Иртәнге салкынча кояшта алтынланып торган шул тузан эченнән Шәймәрдән үзе дә күренде. Бүлдергәнгә риза түгеллеге йөзенә язылган: маңгаендагы яра җөе кызарып тора.

– Бөккән, бөккән! Пешмәдеме, карын ачты лабаса.

– Әзер.

– Өстәп май сал әле. Өч бал калагы. Бер… җидесенә.

– Салдым. Унысына. Бишәр бал калагы.

– Әйтәм җирле, исе белән бөтен ишегалды тулды. Борынны ярып керә. – Ул төчкереп куйды. – Хәтерлисеңме, әнкәңнән сине сорый баргач, кабак бөккәне пешергән идегез. Өчне ашаган идемме әле?

– Җидене генә.

– Һәркайсына өчәр бал кашыгы май өстәп салдың бугай.

– Әни салды. Унысына. Бишәр бал калагы.

– Бүгенге минем нормам шуннан калган, алайса.

Ул, аягын салындырып, баскыч басмасына утырды да тирләгән йөзен зур канәгатьләнү белән кояшка каршы куйды.

– Карале, хатын, әйдә кунак җыябыз… Кече хатын сорамыйм ич, нәрсә авызыңны ачтың, яп!.. Җырлыйсы килә, биисе. Туйганчы. Умыртып алыйк та селкеп салыйк әле бер – кунак җыйыйк!

– Ниткән кунак? Үзегезнең арт-ал бушагачтын… Күпме кәбестә күчәндә утыра әле, син барып җыймыйсың ич аны, гел безгә…

– Ярар, алайса, җыймыйбыз. Мин Казанга барып кайтам. Бер көнгә. Күн итекне чистарт.

– Ниең калган ул җәһәннәм ераклыгында? Ичмасам, сатарга бер… ун капчык бәрәңге алып барыйм дисәң, бер хәер.

– Армстронг тыңлый барам мин.

– Ниткән «әрем страмы» ул тагын?

– Исеңдәме, мин сугыштан кайткан көнне төн буе патефон уйнатып чыккан идек? Исеңдәме… «Сөйсәң сөй, сөймәсәң сөймә генә-ә!» дигәнгә охшаган бер төше? Каравылчы Сөббух бабай йөгереп кергән иде, кемне кыйныйлар дип… Менә шушы тәлинкәдәге Армстронгның үзен күрәсе килә, җен баласы! – дип, ул Зәйтүнәгә патефон тәлинкәсен алып күрсәтте.

– Чәче агара башлаган ир тиктормастан күгәрек патефонга биеп ятамы инде? Кара ул башыңны – тузганак, өрдең исә, бөтен чәчең очып китәргә тора лабаса.

– Тиктормастан шул. Патефон көен әйтәм: яңа ачылган ярамыни!.. Унбиш ел буе биелмәгән, ә ярты Европаны айкап кайткан аяк тик торырга күнекмәгән – шуңа биелде.

– Уйлап та чыгарасың, билләһи, булмаганны.

– Булган, бик булган. Берлинга барып җиткәнче шушы тәлинкәне уйнаттык. Белдеңме?

– Ни гомергә бер уйнатып караган тәлинкәңнең ни икәнен каян белим мин? Сугыш безнең үзебезне тәлинкә итеп әйләндерде. Тик җыр түгел, ыңгырашу гына чыга иде.

– Уйнатырга вакыты юк ич. Безнең гомер Гитлер туктата язган дөньяны яңадан әйләндереп җибәрергә генә җитте.

Зәйтүнә өйгә кереп китте.

Шәймәрдәннең күз алдына бер сугыштан соң исән калган расчётының, сөремле әрҗәдәге патефон тирәли утырышып, шартлаулар шадралап бетергән кыр тынлыгында ялгыз торба изалануын тыңлавы килеп басты. Әнә ул үзе, Шәймәрдән, туп станинасына утырган килеш күзен кысып, янган солы басуын күзәтә. Ә сугыш тәмам басылгач, өйгә кайту юлында һәр станция саен да шуны уйнатулары, сугыштан кайтып кергән көнне тирә-күрше белән, аннары кызын һәм улын тезенә утырткан килеш, иң соңыннан Зәйтүнәсе белән икәү генә калгач та әйләндерүе исенә төште. Луи Армстронг. Кызык исем, җен баласы! Бу чит исемне пуля сызгырулары, көзән җыергандагыча катып калган бармаклары белән җир тырный-тырный үлгән җәрәхәтле солдатлар елавы, сугыштан соңгы игеннәрне урган комбайны, тракторы гөрелтеләре – һәммәсе хәтердән ничек йолыккалап бетермәгән икән соң? Ул ми тамырларына нинди җепләр белән тегелгән икән дә, һәр авазы белән ничек шулай яктырып тора икән?

Хәер, нәрсәсе гаҗәп? Алай дисәң, үзе үстергән-җыйган иген микъдарын санамаса да, үзе азат иткән күпме авыл-шәһәр исемен кабатлый алыр иде Шәймәрдән Касыймханов! Коттбус, Люббен, Цоссен, Беслитц, Лукенвальде, Тельтов һәм, ниһаять, Берлин… Бу аның туктаусыз сугышларда, әмма инде соңгы сугышларда үткән соңгы көрәш юлы. Луи Армстронг. Быргысын ничек шулхәтле сызландыра ала икән ул? Тылсымлы кодрәт белән микән, әллә гап-гади һәвәслек беләнме? Ничек кенә булса да, могҗиза могҗиза инде ул! Менә бүген дә ич: аның эшсезлектән интеккән җанына чишмә булып бәреп керде. Бәреп керде, җилкән итеп әллә кайларга илтеп ташлады. Татылмаган бөтен рәхәтлек, дөньяның бөтен сәерлеге, ул күрмәгән һәм күрмичә үлеп тә китү ихтималы булган бөтен нәрсә Шәймәрдән өчен әнә шул Л-У-И А-Р-М-С-Т-Р-О-Н-Г дигән җырчы исеменә сыеп беткән шикелле. Әгәр язмышына язган юлларны тагын бер мәртәбә урап-урап йөгерергә керешсә, елан булып боргаланган-сыргаланган, әкертен-әкертен җыела килеп, күкләргә күтәрелгәндәй яңгыраган бу быргы тавышын кабат очратыр иде микән ул – шуны беләсе килде. Дөньяда бер-берсенә охшамаган, бер-берсен кабатламаган нәрсә бар микән? Аның зиһенендә, бәлки, кайдадыр тагын бер Шәймәрдән һәм аны әйләндереп алган башка нәрсәләр дә бардыр әле дигән яшертен уй кыбырсып яши иде. Бу тойгысы да фронттан – үлемнең якынлыгын сизеп, әнә шул уе белән булса да үзенең үлемсез икәнлеген тоеп тынычланырга теләүдән калган. Аның үзен үтерсәләр дә, теге Шәймәрдән исән калыр кебек. Кеше яшәргә килгән ләбаса. Һәм шулхәтле дә газапланудан яки анда рәхәтлектән, бәхетле мизгелләрдән соң, кеше кадәр кеше кинәт кенә юкка чыкмастыр кебек иде. Кояш бата да калка, йолдызларны болыт каплый да, ул болытны җил куып тарата, орлык җиргә күмелә дә орлык булып кабат әйләнеп кайта ич әле! Шәймәрдән бөтен тәне һәм аңы белән йолдызлар арасында кешеләр яши торган тагын бер җир барлыгына, ә ул җирдә Луи Армстронг дигән негр җырчысын тыңларга теләгән тагын бер «Шәймәрдән» яшәгәнлегенә ышана. Тик менә нәрсә кызык: «Шәймәрдән» күн итеген үзе чистарта микән, әллә хатынына куша микән?

Баскыч басмасына аягын салындырып утырган Шәймәр– дән менә нәрсә уйлап алды. Аның дары сөреме белән каралгандай күренгән тузанлы бите буенча юл-юл булып тир ага иде.

– Ярар, күнитекне үзем чистартам, – диде ул тавыклар чакырып, аларны ашатып йөргән хатынына. – Синдәге хәтле генә сипкел минем үземдә дә бар. Пештеме әле?

– Пеште.

– Өстәп, өчәр бал калагы май салдыңмы соң?

– Салдым.

II

Калага ул өйлә узгач килеп төште. Автобус аны Куйбышев мәйданына илтеп ташлады. Шәһәр аңа командасыз калган гаскәр булып күренде. «Бер оя кырмыскага икенче ояны кушканнармыни, – дип уйлады ул, аркылы-торкылы юнәлгән халык, машина агымына карап. – Боларның берәр ашыкмаганы бар микән?»

Шәймәрдәннең өс-башы шәһәр кешеләренекенә биргесез, ә күн итеге елкылдап тора. Галстугы чуар, киң. Дөрес, әнә теге чандыр ирнеке сыман итеп, күкрәк кесәсенә, өчпочмаклап, галстук ише нәрсә бөкләп тыгылмаган. Кулъяулыгын ян кесәсендә йөртә. Ләкин тәртибе шулай икән, галстук төсендә булмаса да…

Шәймәрдән, кулъяулыгын алып, башта борын, күз тирәсендә йөртте дә шакмаклы пинжәгенең күкрәк кесәсенә тыгып куйды. «Зәһ-һәр!» – диде ул, үзенең ниндидер йорт тәрәзәсендәге чагылышына карап. «Диңгез шаулыймыни! – дип уйлады ул, тагын халык агымын күзләп. Мәгәр аның бер дә чын диңгез күргәне юк иде. – Миндә беркемнең эше юк. Адашкан кырмыска сымак торсам да. Кызганыч хәтта». «Кем кызганыч? – дип сорады ул үз-үзеннән. – Халыкмы?» «Юк, – дип җавап бирде ул бу сәер соравына. – Үзем кызганыч. Без дә яшибез дип санала инде, ә? Әнә нинди матурлар! Ә без? Гел эш, эш…»

Үз авылларына кергән юл өстендәге бер язу исенә төште: «Җиребезне чәчәк аткан бакча итик!» – дип язылган иде анда. «Кая анда бакча – авылның бөтен тәнен техника таптап бетергән. Сугыш кырымыни! Ә киноларда Европаны күрсәтәләр – шау чәчәктә! Булмый ни! Җирләрен үз тәннәребез белән ашлап, үз каныбыз белән сугаргач соң… Менә шул…»

Авырттырып ук, арттан кемдер иңбашына китереп сук– ты:

– A-а, мал-лай! Танырлык түгел сине, Шәймәрдән абый! Шик-модерн!

Үзе дә каршындагы ерык авызлы, тилгәннекенә охшаш борынлы егетне танымыйча торды. Аннары гына аңышты: тегермәнче Мәүлет Нәбиенең төпчек малае икән.

– Нәрсә саттың? – диде Нәби малае Фәйзелхак. – Бәрәңгедер инде.

– Болай гына килеш. Коньяк эчмәмме бер туйганчы дип.

Ул аңа килүенең чын сәбәбен аңлатып тормады.

– Туйганчы дип, ә? – Фәйзелхак ышанмады. – Эчтеңме соң әле?

– Кая борылырга икән дип уйлап торам. Берәр шәбрәк җир әйтә алмыйсыңмы? Телевизордагы ишерәк…

– Тапмыйбызмы соң! Менә генә! – Фәйзелхак янәшәдәге биек бер йортның тәрәзәләренә ишарәләде.

– Ару гына күренә, – диде Шәймәрдән һәм, муенын каерып, бинаның тоташ пыяладан торган биек тәнендә суда йөзгән казлар шикелле чагылган болытлар көтүен күзәтеп торды. Кепкасы шапылдап асфальтка килеп төште. – Ярый соң, күрсәт, – диде ул, аны иелеп алгач.

Эчкә уздылар. Өстәлләр арасында түгәрәкләп калдырылган бер урында дәү таш, ә аның янына, ялтыратып буяп, тармаклы агач төбе куйганнар. Музыка уйнап тора. Фәйзелхак, иңбашын сикерткәләп, музыка көенә бармакларын шартлатып алды.

Ерак почмакка узып утырдылар.

– Шәһәр табигатьне сагына, – диде Шәймәрдән, таш белән төпкә күрсәтеп һәм өстәлгә йомарланып беткән акчалар чыгарып салды.

– Үпкәләтәсең, – диде Фәйзелхак. – Яшер. Бу киек бездә чылбырсыз тотыла. – Ул, иренен бүлтәйтеп, күкрәк кесәсенә сугып куйды.

Официант килеп җитте. Фәйзелхак кыздырылган тавык, минераль су, коньяк, кофе сорады.

– Мул шаярасың син, – диде Шәймәрдән.

Фәйзелхак тезләрен кушырып утырды, балагыннан кызыл оегы күренде.

– Әле һаман комбайндамы? – дип сорады ул.

– Шунда.

Иң алдан коньяк китерделәр. Сакал-мыеклы официант рюмкаларга бүлеп тә куйды. Шәймәрдән үз рюмкасын фужерга бушатты да тагын өстәп салды.

– Безнең расчётның нормасы йөз грамм гына иде, – диде.

– Үпкәләтәсең. Өч йөз тәңкәне без уйнап кына алабыз. Баш исән булсын.

– Нинди баш? Баш белән эшли торганга укымадың бугай ич.

– Баш белән. Монтажчы мин. Анда, башың әйләнсә, кул ни дә кыра алмый… Ә! Әти-әни ни хәл минем анда?

– Зарланмыйлар… Атаң колхоз мунчасына мунчачы булып урнашам дип калды. Тегермәндә эшләү ярамый, ди.

– Мунчачы? – Фәйзелхакның иңбашлары җыерылып килде.

– Үпкә чире таптылар… Врач шундый итеп баш чайкаган ди… Рентген белән бар әгъзаларының сурәтен алганнар.

– Соңгы кайтуымда бер дә аны-моны әйтмәде ләбаса.

– Кайчан кайткан идең соң?

– Сабан туенда, ахрысы.

– «Ахрысы!» Әх, балалар!.. Сал әле печтик кенә, энем.

Беравык дәшми утырдылар.

– Атаң өй сипләтергә җыена.

– Әйткәне юк.

– Кайсыгызга гына әйтеп бетерсен соң. Дүрт ул ич сез аның. Таралышып беттегез, җен баласы! Карале, авылга кайтыр идең, Фәйзелхак… Тракторчы ич син.

– Белмим, белмим.

Тавык кимерделәр. Шуның белән булашып, сөйләшми утырдылар.

– Беләсеңме врач ник баш чайкаган?

– Чайкарлыгы булгандыр, – диде Фәйзелхак, сөмсере тәмам коелып.

– Ничек кенә әле!.. Беләсеңме ник?

– Ник?

– Атаңның күкрәгендә ярчык ята, ди. Менә ник, җен баласы. Шул кузгалган, диме… Чит нәрсә ич, фашист калдыгы… Тәннең кабул итмәведер. Бактың исә, инде күнегергә тиеш шикелле. Юк икән! Чит нәрсәгә күнегелми, күрәсең. Җан белән генә түгел, тән белән дә күнекмәс нәрсә икән ул сугыш… Кайтыр идең син, энем, ә? Атаң чабындырыр иде, ә син аның аркасын уарсың. Әх, чабындырыр иде!

Озак утырганнар икән. Шәймәрдән берзаманны сәгатенә караса – алты тулып ята. Урамда эңгер-меңгер төшеп килә. Шәймәрдән үз-үзенә сынаулы уй белән текәлде: исермәгән– ме? Ул-бу сизмәде. «Откат шәп!» – дип уйлады ул, торып баскач.

Фәйзелхак кызлар янына барам дип китте. Шәймәрдән, җир асты юлыннан чыгып, озын бер йорт буенча атлый торгач, таксилар күреп алды.

«Уһу, бер көтү ич болар! Кала булып кала хәтле җирдә берәр Луи Армстронг ише җырлый торган артист кеше табылмый калынмастыр». Үзенчә ул такси йөртүче шофёрларны каладагы бөтен нәрсәне белә дип аңлый иде. Кайда нинди концерт-фәлән буласын да белергә тиешләр.

– Гаражга кайтыр якка булса, әйдә, утыр, – диде ул эндәшкән шофёр.

– Рәхмәт, энекәш. Гараж кай очта соң?

– Түбән очта! – диде шофёр. Шәймәрдән алдан әйләнеп, ишек ача алмыйча торган арада кузгалды да китте.

Тукталган һәрбер такси аны алмыйча китеп барды. Ул «кая?» дип сораштырган арада бүтән кешеләр тыныч һәм һаваланып кына кереп утыра да китә иделәр. Ул да шулай итәргә булды.

«Үч итеп өйрәтәм мин сезне, печелмәгән маллар!» – дип уйлады ул машиналар хакында.

Яңа гына килгәне туктап калуга, Шәймәрдән, юри ашыкмый гына кыланып, аның эченә кереп утырды да, утыргычның йомшаклыгына кинәнеп, күзен йомды. Ачса – тик торалар.

– Ник бармыйбыз? – дип сорады ул.

– Кая? Бу сиңа… туалетмы әллә – кердең дә җәелдең!

– Ә син телеңне тыяр идең. Әйе! Синнән йомшак кәгазь сорамыйлар. Кәгазь бездә – менә! – Ул, шапылдатып, күкрәгенә сугып куйды.

– Чыгып кит моннан… авыл казы!

Шәймәрдән, аның күзенең яхшы карамаганлыгына шикләнеп, карышырга кыймады…

Сәгать җиденче егерме минут иде инде. Әллә соң трамвай белән генә фронтташы Илюша янына китеп барсынмы?

Ләкин булырга тиеш бит бу каланың да берәр Луи Армстронгы!

Быргылы концерт күрергә килүен дә онытып, ул ничек кенә булса да бер таксига утырырга ант итте. Усаллык белән түгел икән, бәлки, яхшылык белән җүн чыгар? Ул исә үзен яхшылык миллионеры булганы өчен ихтирам итә. Зәйтүнәсен дә шуның белән яулаган иде ич. «Уйлама да, чыкмыйм», – ди– гән иде. Шәймәрдәннең «Битеңдәге алтмыш өч сипкелең белән ант итәм, чыгасың!» диюенә чыдамады… Үзе саный алмаган, буталган, иптәш кызыннан санаткан – алтмыш өч. Эресе, вагы…

– Йомыш бар иде, энекәш, – дип эндәште ул үзенә төрттереп диярлек туктаган машина шофёрына.

– Кая сиңа, абый кеше? Утыр. Җилдән җитез йөрибез.

Шәймәрдән шофёр артындагы йомшак утыргычка кереп урнашты.

– Миңа, иптәш, шундый җир кирәк иде…

– Апкил шуны, белмим нинеме?

– Берәр музыкалы төшкә илтеп куй син мине.

– Ресторангамыни?

– Юк. Музыкалы… Концерт буласы берәр җиргә. Яктысына, кеше күплесенә.

Алгы ишекне ачып, таксига портфель тоткан зур гәүдәле, яланбашлы бер егет кереп утырды.

– Горкига, – диде ул, керә-керешкә үк. – Без дүртәү.

– Буш түгел бит, – диде шофёр.

– Син бәя күпертмә. Буш итмәбез. Кунакка барыш. – Егет Шәймәрдәнгә таба борылды. – Сиңа кысанрак булыр инде, абзый, төшеп тор. Ягез әле, егетләр…

– Сез нәрсә… – дигәнче, ул үзен сөйрәп төшергәннәрен сизми дә калды. Әмма ул тиз генә кереп китәргә торган бер егетнең якасыннан эләктереп алды да чәнчелдереп йолкып та чыгарды. Машинадан чыгып, каршысына портфельлесе килеп басты. Портфелен бастырып куйды да, бөтен саны белән артка каерылып, аңа кизәнде.

– Авыл тузаны!..

– Әх, до-ре-ми! Син әле шулай тик тормастан… Сезнең ишеләргә өс бирсәм, дөньяда яшәмим дә мин! – диде Шәймәрдән, бар зәһәрлеге белән бусының кулын артка каерып та куйды. Портфелен тибеп очырыйм дип кизәнгән иде, иңбашына кактылар.

– Гражданин! Нишләвең бу?

Эндәшкән кешенең милиционер икәнлеген абайлагач, җиңел тын алды.

– Нишлим? Концертка барыш. Менә болар сөйрәп чыгарды.

– Нигә сөйрисез аны?

– Сез нәрсә! Безнең әле кунакка барыш кына, ә аның кайтышы инде, – дип көлештеләр егетләр.

– Әйдә, аңлашырбыз, – диде милиционер Шәймәрдәнгә. – Өр әле.

– Дөрес, шул кирәк аңа, үзе бәйләнде, – диде шофёр. – Егетләрдә гаеп юк.

– Син, ялагай!.. Намусың бармы синең әзрәк?! – дип калтыранды Шәймәрдән.

Милиционер егет аны урам буйлап алып китте. Ерак бармадылар.

– Җитәкләп алып барасың, ә? Подручкым. Ә мин, хәзер син мине алып барган кебек итеп, тылдан фашист алып кайткан бар, энекәш, – дип сөйләнде Шәймәрдән. – Мин дә дошманга әйләндем микәнни?

– Син түгел, эчүчелек безнең дошманыбыз, абзый.

Исем-фамилия сораштырган арада, каршы ишектән чал чәчле, боек карашлы бер майор килеп чыкты. Шәймәрдән белән дежур лейтенант бәхәсенә колак салды.

– Нишләп эчеп йөрисез авылдан Казанга килеп? – дип сорады каршыдагы лейтенант. – Үзебезнекеләр дә җитәр– лек.

– Эчәргә килмәдем мин, билләһи газим, эчәргә түгел. Туры килде әз генә. Миңа Луи Армстронг кирәк.

– У-у, әти кеше, эш харап ук икән бит сезнең, Армстронг эзләп йөрисезмени? Ван Клиберн кирәк түгелме?

– Нам клевер кирәк түгел. Колхоз люцерна бүлде.

– Горячка, – диде милиционер.

– Әйе, лейтенант, Армстронг эзләп йөреш. Австриядә чакта патефоннан уйната идек без аны. Анда берәү снарядның амбразураны актарганы шикелле итеп быргы уйнатып үзәкләрне өзгән иде.

– Турист булып барган идегезмени?

– Әйе, лейтенант. Гаубица көпшәсеннән карап йөрдек Европа маҗараларын. Ник дисәң, һәр матурга фашист оялаган иде.

– Армстронг да сезнең белән идеме?

– Безнең белән иде, лейтенант. Җиңеп кайтканда, станция саен безгә уйнады.

– Ак горячка, – диде Шәймәрдәнне алып килгән милиционер.

– Кысылма! – дип кычкырды Шәймәрдән, сабырлыгы сынып.

– Әйтәм ич…

– Таптыгызмы соң ул Луи Армстронгны? – диде лейтенант. – Әллә Америкадан, кабереннән уятып китерикме сезнең янга?

Шәймәрдән, урыныннан торып, кепкасын салды.

– Бусын белмәдем. Борчып йөрмәгез алай булгач. Сез мине чыгарып кына җибәрегез дә, үзем табармын әле берәрсен.

– Әллә берьюлы өчнеме? Дүрт борынга, – дип көлде милиционер.

– Күреп тордың ич минем ике борынга менеп төшкәнне. Ул кабахәтләрне кунакка җибәрдегез дә кунак булып килгән кешедән сорау аласызмы?.. Минем берәр концерт карыйсы килә. Җибәрегез сез мине.

– Сержант, син такси номерын язып калдыңмы? – дип сүзгә кушылды талчыккан карашлы майор.

– Юк иде шул, иптәш майор.

– Бар, тап, язып кил. Бел аны!

– Утыз өч тә уналты, – диде Шәймәрдән.

Майор, милиционерга шелтәле караш ташлап, яшел тышлы бер китап ачты да телефонга ябышты.

– Филармонияме? – диде ул. – Хәерле кич. Майор Җәмилов борчый. Сезнең бүген берәр урында джаз-фәлән… шуның ише берәр концерт бармыймы?.. Диксиленд?.. Ленинградныкы укмыни? Рәхмәт… Фазыйлов, болай итик, – диде ул лейтенантка, трубканы куйгач. – Спорт сараенда Ленинград артистлары уйный, ди. Озат әле моны шунда… Гафу итәсез, кем әле?

Ул, елмаеп, Шәймәрдәнгә таба иелде.

– Шәймәрдән.

– Шәймәрдәнне шунда илтеп кертеп куй. Башланырга – ярты сәгать. Карасын… Миңа вакыт тими. Югыйсә без дә тыңлаган ул Армстронгны блиндажларда. Шәп уйный, әйеме, фронтташ?

– Шәп уйный иде, иптәш майор.

– Мин оныткан инде Коттбус, Люббеннарны, Берлины гына онытырлык түгел. Бүген безнең истә җинаятьчелек Коттбуслары, эчкечелек Люббеннары. Җитәргә иде шуның Берлиннарына!..

…Шәймәрдән Касыймханов машинаның кызыл палас җәелгән идәненә ялтыравыклы күн итегенең үкчәсе очын гына тидереп утырган иде.

«Хатынны да аласым калган, – дип үкенде ул. – Бик коры булдым әле бүген мин аның белән. Алай ярамый…»

– Кем булып эшлисең? – дип сорады лейтенант.

– Иртәгәдән тегермәндә, – дип җавап бирде Шәймәр– дән.

1975