Текст книги "Мангу латофат: бадиалар"

Шу мулоқотларнинг каттариши ва кенгайиши Эркин Воҳидов ижодида юқорида эслатганимиз миқёсли тасвир усулининг ишланишига замин яратди.

Эркин Воҳидов бу пайтда буюк немис адиби Гётенинг машҳур «Фауст» асарини таржима қилишга ўтирди. Европа шеърияти ва бу шеъриятга хос тафаккур чўққисидан туриб ўз шеърига, миллий адабиётимизга назар солди. Миллий адабиётимизнинг аҳволи, моҳияти, дунёдаги бошқа миллий адабиётларга унинг туташ қирралари устида мушоҳада юритди. Есенин, Блок, Светлов, Твардовский, Ҳамзатов ва Шарқ шеъриятининг улкан намояндалари – Иқбол, Ҳофиз, Сино, Ғолиб, Бедил, Тагордан қилинган таржималар Эркин Воҳидов ижодининг янги қирралари очилишига бир туртки берди. Миқёсли тасвир усули пайдо бўлишига бу ижодий интилиш ҳам ўз таъсирини кўрсатди. «Фауст» билан йиллар Эркин Воҳидов шеъриятининг чўққиси бўлган «Руҳлар исёни» ўртасида тўғридан-тўғри боғланиш йўқ, албатта. Лекин «Фауст» таржима қилинмаганда «Руҳлар исёни» худди мана шу шаклда ва йўналишда вужудга келиши мумкинмиди? – деб савол қўйиш ҳам мумкин. 70-йилларда Эркин Воҳидовнинг «Ҳозирги ёшлар» (1975), «Тирик сайёралар» (1978), «Муҳаббат» (1976) сингари шеърий китоблари дунёга келди. «Муҳаббат» шоирнинг илк сайланмаси эди ва унинг қирқ ёшга тўлиши муносабати билан сарҳисоб тариқасида чиқарилган, унга Лазиз Қаюмов сўнгсўз ёзган эди.

Шеърият шоир тимсолида инсон ҳаётининг энг муҳим ҳодисаларини қидиради. Шоир ҳаёт ва тирикликнинг энг муҳим муаммоларини ечишга, топишга ўзини чорлайди. Ҳаётнинг маъноси ҳам ана шу энг муҳим нарсани топишда. Муҳим фикр, ғоя, воқеа, кечинмаларнинг тузини топиб олиш ҳамма вақт қийин ва ҳамма вақт ҳар кимга ҳам муяссар бўлавермайди. Лекин катта истеъдод эгалари топади, ўз ижоди учун, замондошлар учун, умуман инсон учун муҳим бўлган ҳодисаларни топади. Ўтган асрда ўтган Америка шоири Уолт Уитмен: «Қасам ичаманки, мен коинотда ҳар бир нарса абадий ўлмас қалбга эга эканлигини англаб етдим», деб ёзган. У зарралардан тортиб, ҳатто чексиз самоларнинг қалбини топишга интилган шоир. У ёзган ва тўла ҳуқуқ билан нарсаларнинг қалбини топдим деёлган.

 
Деразамдан тушган тола нур
Сомон йўли каби товланур, –
 

деб ёзади Эркин Воҳидов «Тирик сайёралар» деб аталган шеърида. Шоир заррадан нима қидираётир ва нималарни кутаётир?

 
Ҳар бир зарра балки бир дунё
Эҳтимол бир ўзга сайёра…
 

Шоир заррани коинотга қиёслайди. Заррадан тараққиёт ва ҳаёт ҳаракатини кўради. Одам ҳам коинотда бир зарра. Чексиз самолардан ўзи каби оқил бир мавжудотни излайди ва ўз келиб чиқишини кўкдан қидиради.

 
Аммо билмас, қилмас тасаввур
Хаёлига келтирмас башар.
Ўзга жонзот балки бўлиб нур
Оҳанг бўлиб у билан яшар…
 

Шоир ўзга ҳаётларни тасаввурга келтиради. Уларни баайни ердаги тирик ҳаёт каби – қамишларнинг шовуллаши, шафақларнинг ловуллаши сингари манзараларни чизади. Инсон ҳамма нарсани ўз ўлчовлари, ўз жонли тасаввур андазасига солади ва шу хаёлий бўлиб кўринган ҳақиқат эканлигини исботлаш қийин тасаввурлар ичидан ўз тириклиги учун зарур қонуниятларни топади. Шоир, одамлар асрларча қидираётган ўзга сайёра – аввало унинг ўз қалбида деган хулосага келади. Лекин буни қарангки, фазоларни фикрат кучи билан излаётган, тадқиқ ва таҳқиқ этаётган инсон ўз қалбида яшаётган сайёрани тугал билиш ва таҳқиқ этишга ожиз:

 
Аммо не бор ўз юрагида
Билмай ўтиб кетадир инсон…
 

Шоирнинг фикри бир муҳим фикрдан иккинчисига худди занжир ҳалқаларидек чирмашиб ўтиб боради ва унинг энг салмоқли йирик фикри шеърнинг сўнгги бандида очилади:

 
У яшайди тилсимлар аро
Ҳар кашфиёт янги маррадир.
Унинг ўзи сирли бир дунё
Дунё эса фақат заррадир…
 

Заррадан бошланган изланиш яна охири заррага қайтиб келди. Шу эмасми, инсон изланишларининг фоже нуқтаси? Эркин Воҳидов кашфиётларимиз, ихтироларимиз, илмий-техник тараққиётимизнинг, технологиялар асрининг қудрати аввало, одамнинг ўзини билишга, ўзлигини кашф этишга қаратилиши керак, деган хулоса чиқаради. Одамнинг коинотга йўли унинг ўзини билиши ва очишидан бошланади. Коинот йўли – одам миясидаги миллиардлаб тўқималардан чиқади.

Шоир ўзи кашф этаётган миқёсли фикрлаш усулидан келиб чиқиб замонавий, илмий, маданий, фалсафий ҳодисаларга тўхталади, уларнинг мағзини чақишга уринади. Унинг «Бизлар ишлаяпмиз», «Арслон ўргатувчи» сингари шеърлари ҳодисалар моҳиятини фалсафий, ижтимоий изчиллик билан очади. Шеърида ижтимоий танқид руҳи уч кўрсатади. Саксонинчи йилларга бориб, тўқсонинчи йилларнинг аввалларида бу ижтимоий танқид жуда ўткир тус олади. Ижтимоий танқид билан бирга Эркин Воҳидов истеъдодининг янги бир қирраси кучли суръатда намоён бўлади.

Эллигинчи – олтмишинчи йилларда ўқувчилар Эркин Воҳидовни нафис лирик шоир, ақл билан юрак ўртасида зиддият ва мутаносиблик қидирган, ақл билан юракни хўб солиштириб, қиёслаб, уларнинг вазнини ўлчаб, ўзи учун юрак амри билан иш тутишни танлаган шоир деб таниган бўлса, эндиликда, 70-йилларнинг иккинчи ярмида, саксонинчи йиллар бошланишида шоир кўпроқ ақл изми билан ҳаракат қилишга интилганлигини кузатишлари мумкин. Ақлнинг изми унинг шеърий тафаккурида янги йўналишлар очди. Эҳтирос ва кечинмаларнинг лирик тўлқинлари ўрнида ижтимоий муҳокама, танқид, ривоят – интеллектуал шеъриятга хос унсурлар, хусусиятлар куч олди. Шеърий ривоятларда юмор, киноя зарофат билан бирга ўткир танқид кучайди. Унинг кинояси, танқиди жамиятнинг турли иллатлари – дабдабабозлик, нўноқлик, манфаатпарастлик, соддалик, эпсизлик, ожизлик, қулларча фикрлаш ва иш тутиш сингариларни ўзининг ўткир тиғи остига олади, лекин бу танқиддан мурод – ҳажв эмас. Бу лирик-фалсафий, ижтимоий йўналишдаги танқиддир. Унинг асосий тиғи жамиятнинг ахлоқий-маънавий муҳитини яхшилашга қаратилган.

Эркин Воҳидовнинг таланти – ҳаракатчан, ўсишга, янгиланишга, яшариб боришга қобил талант. Унинг кейинги йилларда яратган «Бедорлик», «Шарқий қирғоқ» (1983 йилда Давлат мукофотига сазовор бўлган), «Шоиру шеъру шуур», «Изтироб», «Яхшидир аччиқ ҳақиқат» сингари китоблари, «Руҳлар исёни», «Донишқишлоқ латифалари» туркум асарлари, «Истанбул фожиаси», «Олтин девор» сингари драматик асарлари чуқур фалсафийҳаётий мазмуни, ифодаларининг реалистик ёрқинлиги ва соддалиги, шоирона мантиқий инсоний қувватининг кучига кўра ўзбек интеллектуал шеърияти, публицистикаси, шеърий драмаларининг энг яхши намуналаридан бўлиб қолди. Унинг ривоятлари, «Қумурсқалар жанги», «Tоғ лочини», «Арслон ўргатувчи», «Тандир ҳақида эртак» сингари кўплаб асарлари замирида драматик туғёнлар, аҳдлар, ҳақиқат йўлидаги баҳслар ётади.

Шоир ижодининг ҳали ўсмирлик чоғидаёқ элга фидойи фарзанд бўлишга аҳд қилган эди. У кейин шу аҳдидан бир зум бўлсин чекинмади, уни ёдидан чиқармади. Балки аҳди йилдан йилга кучайиб борди. Элни қанча яхши билса, дунёни қанча кун кезса, ўзга юртларни кўрса, бу аҳд зўрайиб борганлигини, шоир ўз олдига халқининг жуда катта мақсадини қўйиб яшаганлиги ва ёзганлигини кузатиш мумкин. Унинг барча асарлари шу аҳд ва юракдаги камолдан етишди. У аҳдида қанчалик қаттиқ ва устувор туриши айниқса, «қайта қуриш» деб аталган йилларда қатъият билан намоён бўлди. 1988 – 1990-йилларда унинг «Руҳимиз эҳтиёжи», «Ўзбекча саломга ўзбекча алик бўлсин», «Инсон маъмур бўлмаса…», «Мулоқот», «Эгалик ҳуқуқи», «Улғайиш азоби» сингари истиқлол арафасидаги миллий тараққиёт, озодлик, халқнинг янгидан уйғониши, XX аср охири, инсониятнинг ўта азобли масалаларини кўтарган мақолалари ва суҳбатлари одамлар ўртасида қизғин муҳокамаларга сабаб бўлди. Бу каби ўйчанлик ҳоким мақолаларида у жамиятимизнинг равнақи ва ўнгланиши, тикланиши учун ғоят муҳим бўлган таклифларини ўртага қўйди. Унинг халқ ишончини қозонган депутат эканлиги ҳам халқ, мамлакат турмушини яхшилаш, жамият ҳаётини янги асосларда йўлга қўйиш сингари давр тақозо қилаётган масалаларни катта масъулият билан кўтариш имконини берди. 1989 йилда ёзилган «Ўзбекча саломга ўзбекча алик бўлсин» деган ўта жонли чиқишида у Давлат тили билан чамбарчас боғлиқ жиддий масалалар ҳақида фикр юритаркан, Атамалар маркази тузиш, уни Ўзбекистон Олий Кенгаши ёхуд Вазирлар Кенгаши қошида ташкил этиш таклифини илгари сурди. Кўп ўтмай жамоатчилик ва Ўзбекистон раҳбари томонидан қўллаб-қувватланган бу таклиф асосида Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Атамақўм тузилди, шундай комиссия Олий Мажлис Кенгаши томонидан ҳам ташкил этилди. Улар Давлат тилини жорий қилиш ишларида ҳукумат ва жамоатчиликка яқиндан ёрдам бера бошладилар. Эркин Воҳидовнинг 1989 йилда чиққан, жамоатчилик фикрини уйғотган «Эгалик ҳуқуқи» ҳамда «Улғайиш азоби» сингари чиқишларида жумҳуриятимизда фавқулодда истеъдодли болалар учун махсус мактаблар – ижтимоий фанлар мактаби, техника мактаби, бизнес, менежерлик сингари мактаблари ташкил этиш, ёшларни кенг суръатда хорижнинг илғор университетларига юбориб ўқитиш ва айниқса, жамият ҳаётида кўп партиявийлик яратиш сингари йирик ижтимоий таклифлари жамият муҳокамасига қўйилди. Бундай миллат тақдирини тубдан ўзгартирадиган ва тубдан яхшилашга, уни тиклашга хизмат қиладиган ғоялар, таклифларни рўёбга чиқариш учун миллий истиқлолгина, миллий озодликкина қодир, шунинг учун ўз ҳаёти ва тақдирига эгалик ҳуқуқини тўла ва барқарор қўлга киритиш зарур эди. Бу улкан ижтимоий-тарихий ҳодиса 1991 йилнинг августида Ўзбекистон етакчиси Ислом Каримов раҳбарлигида, унинг улкан саъй-ҳаракатлари билан амалга оширилди. Шоир илгари сурган юксак ғояларни рўёбга чиқара оладиган ижтимоий шароит туғилди.

Эркин Воҳидов кейинги ўн йиллар ичида халқ депутати, давлат ва жамоат арбоби сифатида халқнинг унга билдирган катта ишончи, меҳр-муҳаббатини оқлаш йўлида фаолият олиб борди. Ислом Каримов етакчилик қилаётган кўламли ислоҳотчилик ҳаракатларининг ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий йўналишлари муваффақиятли амалиёти учун ўз зиёли ҳиссасини қўшди, Ўзбекистоннинг парламентлараро муносабатларининг ривожланиши, обрў-эътибор қозониши учун зиммасига юклатилган кўп қиррали вазифаларни фидойилик билан адо этди.

Эркин Воҳидов кейинги ўн йилдан ортиқ, ҳаёти ҳамда жамоатчилик фаолиятини Ўзбекистон Республикаси парламентига тўла-тўкис бағишлади. Истиқлол арафаси, ва айниқса, тўла миллий озодликка эришилган йилларда давлат раҳбари Ислом Каримов бошчилигида мустақил мамлакат тақдирини белгилайдиган ҳужжатлар яратилаётган, давлат билан бирга бутун халқ ҳаёти янги иқтисодий-ижтимоий изга тушаётган энг юксак масъулиятли онларда бу ишларнинг барини қўллаб-қувватлаб, ёқлаб, алқаб зиёлиларнинг пешқадам намояндалари ва улар ичида Эркин Воҳидовнинг вазмин, ишончли, донишманд овози ҳамма вақт эшитилиб турди. Президент истиқлол қурилиши йиллари мамлакатнинг тамомила янги маънавий-маданий-маърифий вазифаларини белгилаш ва ечишда ижодкор зиёлиларнинг ёрқин вакилларига суянди, мамлакат олдида турган вазифалар ҳақида улар билан ҳамиша мунтазам фикр алмашишни йўлга қўйди, фикрлар ранг-баранглиги, плюрализм, қарашлар эркинлиги ва дахлсизлигини рағбатлантирди. Шундай ўта тўлқинли, масъулиятли даврда Эркин Воҳидовнинг парламентда аввалда ошкоралик, сўнгроқ Халқаро ишлар ва парламентлараро алоқалар қўмиталарининг раиси бўлиб ишлаши бежиз эмас эди. У янгидан вужудга келаётган демократик парламентаризмнинг асосларини яратишга ўз муносиб улушини қўша борди. Парламентимиз халқаро алоқаларининг беқиёс кенгайиши муносабати билан у 1995 йилдан эътиборан Халқаро ишлар ва парламентлараро алоқалар қўмитасининг раиси лавозимида ЕХҲТ Парламент Ассамблеясининг анжуманлари ва семинарларида Ўзбекистон делегацияси аъзоси ҳамда раҳбари сифатида қатнашди (Олий Мажлисимиз 1993 йилдан буён ЕХҲТ аъзоси). Шу билан бирга жаҳоннинг 140 парламенти аъзо бўлган халқаро ташкилот – Парламентлараро Иттифоқнинг конференцияларида фаол иштирок этди, муҳим ҳужжатлар қабул қилинишида ҳисса қўшди.

2000 йилдан буён Эркин Воҳидов Европа ҳамкорлиги билан Ўзбекистон ўртасида келишувга мувофиқ тузилган «Ўзбекистон – Европа Иттифоқи» парламент ҳамкорлик комитетининг ҳам раиси, Ўзбекистон делегациясининг раҳбари сифатида ҳам фаолият кўрсатди. 2005 йилда Эркин Воҳидов Ўзбекистон Олий Мажлиси Сенатининг аъзоси этиб рўйхатга олинади.

Дунёнинг кўпгина мамлакатларида Эркин Воҳидовни Ўзбекистоннинг ҳаётий манфаатларини кўтариб чиқувчи босиқ, қатъиятли, салоҳиятли сиёсатчи сифатида яхши танийдилар. Эркин Воҳидов XX асрда етишган халқ дипломатиясининг ёрқин намояндаси каби дунёнинг қайси ерида бўлмасин, ҳамма вақт мамлакатимизда бораётган тарихий янгиланиш, ўсиш-ўзгариш жараёнлари ҳақида жаҳон аҳлини воқиф этади. Мамлакат ва халқ обрўси учун зарур сўзни айтади. Унинг мунаввар толейига шундай элни сўз билан мўътабар этмак шарафи ёзилган. Толенинг бу амрини юртнинг чин ўғлони сифатида аъло ўтамакка у ҳамиша ўзини тайёр сезади.

Унинг ёшликдаги Она-Ватанга жонни фидо этишга, ўла-ўлгунча унга жон бағишлаб хизмат қилишга берган ваъдаси бор эди. У ваъдасининг устидан мана шунча тарихий замонлар ўтиб қандай чиқди?

Ўзни фидо этмаклик аҳди ўз ичига нималарни олади? Нималарни тақозо қилади? Бунга унинг бутун ранг-баранг, салмоқли ижодиёти, ижтимоий инсоний тинимсиз фаолияти, Ўзбекистон шон-шавкати, обрўси учун олиб борган ва олиб бораётган баҳслари, муҳокамалари, аччиқ ҳақиқатларни кўтариб чиқишдан чекинмайдиган фуқаролик жасорати маълум даражада жавоб бўлолади.

Эркин Воҳидовнинг дунёқараши, эстетик меъёрлари анча мураккаб даврларда, мураккаб шароитларда, лекин ўта интенсив тарзда шаклланиб борди. Бу шаклланишга тадрижийлик, бир поғонадан иккинчи поғонага кўтарилиб бориш, ҳаракатчанлик хос бўлганлигини кузатиш мумкин.

У ҳақ сўзни айтиш қийин бўлган, фақат пичирлабгина айтиш имкони қолган замонларда яшади ва улғайиш йўлини босиб ўтди. У ўзини ўзи ижодкор ва инсон сифатида доимо янгилаб бориш эҳтиёжини сезади, ўзи учун шу йўлни – йўл деб билади. Баъзан мухлислари, ўқувчилари бундан ҳайрон бўладилар. Чунончи, «Тирик сайёралар»ни «Ёшлик девони»га қараганда бадиий жиҳатдан орқага чекиниш деб қараган ўқувчилар ҳам йўқ эмас. Улар шоирнинг бу ижодий қадамини гўзаллик ва нафосатдан ва катта маънода йўлдан чекиниш деб билдилар ва шоирга: «Сиз заргарсиз, кулол эмассиз», деган мазмунда эътирозлар баён қилдилар. Шоир бундай кайфиятдаги ўқувчиларига жавоб бераркан, «буни ижодий, эстетик маслакдан чекиниш деб бўлмас. Бу китоб ҳам (яъни «Тирик сайёралар» – И.Ғ.) юрак туйғуларига, унинг ҳолатларига ифода услубини излаш йўлидаги бир уриниш», деб айтди ва яна давом этиб: «Қирқ ёшда шоир елкасига бир юк тушар экан. Бу аввало, адабиётда ўз ўрнингни, ўз услубингни топдингми, деган савол юки», дейди («Изтироб», 129-бет). У шу ерда яна оҳанг ва усулларни тинимсиз ўзгартириб, янгилаб туриш зарурати борлигига тўхталади. Бу гаплар 1978 йилда бўлиб ўтган эди. Лекин бироз вақт кейинроқ шоирнинг «Шарқий қирғоқ» китоби дунёга келганда ўқувчилар бу масалага яна қайтдилар. Баъзи мухлисларда «Шарқий қирғоқ», «Руҳлар исёни», «Ёшлик девони», Есенин ва Гётедан таржималар – булар бошқа-бошқа нарсалар. Уларни бир ижодкор яратганига ишониш қийин деб ёздилар. Бироқ улар шеърият фақат қалб амри, қалб садоси эмас, ижтимоий борлиқ, миллий ҳаёт воқелигининг ҳам садоси эканлиги ва шундай бўлиши зарурлигини ҳисобга олмадилар. Шоирнинг ўзи ҳам бошқа бир баҳс муносабати билан: «Халқни мақтаган шоир улуғ эмас, унинг ўзлигини ўзига кўрсатиб беролган, аёвсиз гапни айтолган шоир улуғ. «Сопқон отолмайсиз ҳануз» деб аччиқ гапларни ёзган Тавалло «Ўзбегим»нинг муаллифидан юз карра баландроқ кўринади менга…» («Изтироб», 166-бет), дейди. Албатта, бу ғоятда баҳсли фикрдир. Чунки «яхшидир аччиқ ҳақиқат» принципи, ғояси қанчалар кучли бўлмасин, бу универсал принцип, универсал ғоя бўлолмайди. Таваллонинг шеъри ижтимоий ҳақиқатнинг бир қирраси. «Ўзбегим» эса унинг ўзга бир қиррасидир. Уларнинг ҳар бири ҳам халқ ичида яшайди, ишлайди ва тарбиялайди.

Ҳамма гап шундаки, Эркин Воҳидовнинг иқтидори ва инсоний интилишлари «Ёшлик девони»га сиғмади.

Унинг таланти «Шарқий қирғоқ», «Тирик сайёралар», «Руҳлар исёни»га ҳам сиғмади.

Унинг таланти «Изтироб» ва «Яхшидир аччиқ ҳақиқат»га ҳам сиғмайди. Ҳар бир китоб, ҳар бир достон, драматик асарлар унинг талантининг бир қобиғи ва у доим ижодкор сифатида шу қобиқларни ёриб ўтишга, ўз-ўзини такрорламасликка, янгилаб боришга интилади. Шуни ўз ижодий принципи деб билади. Бундай сиғмаслик катта адибларда бўлади. Навоий «Хамса»дек улуғ асарга сиғмаганлигини армон билан ёзганлигини эслайлик. У шоҳномалар ёзиш орзуси билан яшаган эди. Машрабнинг ўз ғазаллари алангалари ичига сиғмаганлигини ҳам тушунса бўлади: «Бир ўзумдурман бу дам, ҳафт осмонга сиғмадим» ёки: «Шариат ҳам, тариқат ҳам, ҳақиқат ҳам мендадур мавжуд, Чу султони азалдурман, ки арши аълога сиғмамдур…» Бу ҳодисанинг тескарисини Ҳусайн Бойқаро беради: у фақат бир вазнда ишқий ғазалларгина битган эди.

Усул, вазн, овозни бир идиш десак, қиррадор талант ҳеч қачон бир усул, бир овоз, бир идишга сиғмаган. Айниқса, кучли ижтимоий йўналишга эга қиррадор талант.

Эркин Воҳидовнинг улкан ижодиёти, ижтимоий фаолияти халқ томонидан тўла тан олинди. Давлатнинг катта эътиборини қозонди. У «Буюк хизматлари учун» юксак орден нишондори. Эркин Воҳидов Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг 1999 йил 25 августдаги Фармони билан «Ўзбекистон Қаҳрамони» унвони ва «Олтин Юлдуз» медали билан тақдирланган. Шоиримизнинг кўп қиррали ижодиёти ҳақида Лазиз Қаюмов, Озод Шарафиддинов, Наим Каримов, Турсуной Содиқованинг портрет-рисолалари, заҳматкаш олим Раҳматулла Иноғомовнинг жуда жонли ва ҳаётий «Шоир қисмати» китоби, иқтидорли, жонкуяр ёзувчи Дадахон Нурийнинг «Покистон «Олтин девор» тирқишидан» деган ғоятда қизиқарли асарлари дунёга келди. Камина учун ҳам Эркин Воҳидовнинг ҳар бир китобининг туғилиши байрам бўлган, кўп минг сонли мухлислари қатори.

Унинг иш қуроли – сўз. Сўз эса ҳамиша навқирондир.

ҒАФУРОНА ТАРОНА

Вақтни енгиб

Ғафур Ғуломнинг таваллудига poппa-poca юз йил тўляпти. Канда қилмай навбатма-навбат етиб келадиган йиллар, асрларнинг силсиласида бу унинг илк асри, ўзининг илк асрини ишғол этиши. Ғафур Ғулом жисман ҳаётни тарк этганига ўттиз етти йил бўляпти. Лекин унинг асри, асрнинг ҳар бир дамида баралла янграган ва акс садо бериб турган мероси бус-бутунлигича кўз ўнгимизда.

Ғафур Ғуломнинг тўрт томлик, беш томлик, ўн томлик, ўн икки томлик сайланмалари, танланган асарлари мажмуалари XX асрнинг иккинчи ярмида кўп чиққан.

Яқинда шоирнинг XXI асрни кўраётган, у билан рўбарў келиб юзлашаётган биринчи сайланмаси чиқди. Ғафур Ғулом юз йиллигининг маълум даражадаги сарҳисоби – XXI аср ва унинг ўқувчилари олдидаги ҳисоботи деб айтиш ҳам мумкин. Сарҳисобни шоир ва алломанинг ўзи эмас, унинг ўлмас ижодий мероси қиляпти, Ғафур Ғулом орзу қилган ва бутун қалбининг қўрини шунга бағишлаган навқирон насли – набиралари, эваралари сарҳисоб қиляптилар, асраб, авайлаб, ардоқлаб келажак қопқасидан абадиятга олиб киряптилар.

Абадиятга Ғафур Ғуломдан сўз кириб боряпти. Унинг суюкли устозларидан Муҳаммад Фузулий тили билан айтганда:

 
Вер сўза аҳёки, тутдуқча сани хоби ажал,
Эда ҳар соат сани ул уйқудин бедор сўз.
 

Ғафур Ғуломнинг бадиий сўзи энг мушкул савдо – вақтни енгиб, янги вақт кенгликлари ва маконларига йўл оляпти. Вақтни енгиш ҳунари ва санъати эса фақат бедор сўзга мансуб ва муяссардир.

Фузулий:

 
Вер сўза аҳёки…
 

деяпти. Сўзга ҳаёт берилгандагина у бедорлик касб этади. Асрлар қаърларидан келиб сени безовта қилишга, уйғотишга қодир бўлади. Бу ўлимни, вақтни енгган сўздир.

Ғафур Ғуломнинг сайланмаларини ўқиганда шундай ўлмас, абадиятга дахлдор аллома адиб бор бўй-басти билан кўз ўнгимизда гавдаланади.

* * *

XIX асрда Европадан эсган, Европада туғилган ва унинг бутун маданий маконларини қамраб олган социалистик шамоллар XX асрга ўтиб Россия империяси маконларини эгаллаб, қўшни диёрларга – Осиё мулку мулкатларига кўчди.

Осиёда Европадан келаётган социалистик ғояларни маърифат ғоялари каби қабул қилдилар ва унга эътиқод қўйдилар.

Тенглик ва тараққиётни минг йилларча орзу қилиб келган Осиё ушбу жозибали маърифатга бири ортидан минги қувиб келган адолатсизликлар, тўхтовсиз қон тўкишлар, ўзаро биродаркушлик урушлари, камсонли қашшоқ халқларнинг ҳақ-ҳуқуқларини чеклаш ва поймол қилишлар, улар елкасига миниб сайр қилишлар ва шу сингари жуда кўп ранг-баранг эзиш воситалари орқали етиб бўлмаслиги, эгаллаб бўлмаслигини ўн йилларча давом этган, оти «социалистик» бўлса ҳам, моҳияти мутлақо социалистик бўлмаган жуда аччиқ фожиали ижтимоий тажрибаларда англаб етдилар.

Осиё пучмоқларида социализм дастлаб ғоятда жозибали кўринди. Осиёда социализмни, энг муҳими, феодализмдан, унинг ваҳшатларидан, қолоқлиги, қашшоқлиги, ғариблиги, мутаассиблиги, техникадан йироқлигидан қутулиш ва қутулишнинг бирдан-бир чораси деб тушундилар. Осиё зиёлилари томонидан феодализмдан қутулиш бу қандай ижтимоий шаклда бўлмасин, бу ижтимоий шаклнинг остида империячиликнинг қандай найранг, маккорликдан иборат иллатлари қалашиб ётган бўлмасин, ҳақиқий маърифат – оқартувчилик деб тасаввур қилинди. У эътиқод ва қарашларга оқартувчилик каби сингиди. Яна буни ҳам қарангки, бундан таажжублансангиз ҳам, феодализмдан қутулиш маърифатини озодлик деб англанди ва ўн йилларча ҳақиқий озодлик деб тушунтириб, уқтириб келинди. Бу озодликда ҳақиқий маънодаги миллий эрк, мустақиллик ва улар билан чамбарчас боғланган инсон ҳақ-ҳуқуқлари гарчи йўқ эди – лекин ҳар қалай эзилиб ётган халқ учун ва ҳар қалай озодлик эди. Асли ўзи озод бўлмаган зиёлилар ўзларини озод ҳис қилиб, ўз навбатида мазлум элларга озодлик тилар, уларни озодликка чақирардилар.

Феодализмдан қутулиш беҳад катта аҳамиятли ҳодиса бўлгани учун ҳозир зиёлиларнинг бу ҳиссиётлари ва даъваткорликка интилишларини тушуниш мумкин. Қутулиш орқали мазмунан янги ҳаётга кириб бориш ижтимоий ҳодисаси кўплаб зиёлиларни ўзига ром этди. Улар феодализмдан халос бўлиш маърифатига тамомила асир бўлдилар ва мафтунликларини ранг-баранг шаклларда жон-дилдан тўлиқиб-тошиб куйладилар.

Тенглик, адолат, озодлик олижаноб, инсониятга керакли ғоя. Лекин уни амалга ошириш учун синфий кураш йўли, аҳолининг бир қисмини кириш, таъқиб, тазйиқ, зўравонликлар йўли танлангани – ва бу жамият тараққиётининг бирдан-бир тўғри йўли деб англатишга ўринилгани ҳамма нарсаларни остин-устин қилиб юборди. Бунинг устига синфий кураш империячилик мақсадларини амалга ошириш учун ҳам қулай ниқоб ва усул бўлиб чиқди. Классик Европа фалсафаси талқинида социализм моҳият эътибори миллий озодлик билан чамбарчас ва унинг даракчиси эди. Лекин синфий кураш ва унга эргашиб келган империячилик мақсадлари миллий озодликни ҳам, уни орзу қилганларни ҳам батамом маҳв этди. Бу ваҳшат миллий ўлкаларда айниқса қўрқинч уйғотди.

XX аср бари миллий заминларда қўрқинчлар ичра ўтди.

Қўрқинч кўп зиёлиларнинг ҳаракатлари ва асарларига ўз соясини ташлади…

Ғафур Ғуломнинг жуда бой ижтимоий-илмий меросига тўғри баҳо бермоқ, унинг замирида – мундарижаси ва ғоялар оқимида нималар ҳукмрон куч бўлиб ётганлигини англамоқ учун албатта XX асрда кечган ижтимоийсиёсий жараёнларнинг бу хусусиятларини билмоқ ва тушунмоқ зарурдир. Умуман, социалистик замонда яшаб ижод қилган барча маданият, санъат, адабиёт намояндаларининг меросига мурожаат қилганда уларга бевосита ва билвосита кўрсатиб келинган тазйиқ ва мафкуравий зўравонликларни бир зум ҳам ёддан қочирмасликка тўғри келади. Лекин ҳар қандай мафкуравий зиддиятлардан қатъи назар улар аср ўзбек маданиятининг қурувчилари, Ғафур Ғулом таърифи билан айтганда, «замон яратувчилари» халқ ва мамлакат тақдири учун қайғурган ёрқин пешқадам намояндаларидирлар.

* * *

Ҳақиқий миллий мустақилликка эришилган йилларда халқ маънавиятига янги қарашлар вужудга келиб бир бутун тизим тусини олди. Ўтмиш меросга миллий маданият ва унинг ривожининг таркибий қисми деб қаралди. XX аср маданият намояндаларининг халқ олдидаги улкан хизматлари янгидан қадрини топди.

* * *

Ғафур Ғулом ижтимоий бўронлар гурлаган XX асрнинг тонгида дунёга келиб, ўз ўрнини ҳам унинг суронли сафларидан топди. У тўхтовсиз рўй бериб турган сиёсий зилзилалар таъсирида ўсди. Оқил, фозил, даврни теран тушунган, адабий истеъдод нури-зиёсидан баҳраманд бўлган илғор қарашли ота-она тарбиясини олди. Аср бошидаги миллий мактабларда таълим кўрди. Мадраса таҳсилини тугатди. Россия, Қрим, Татаристон, Ҳиндистон, Афғонистон, Туркиядан келиб турадиган газета-журналлар, китобларни қидириб, топиб ўқиб, улардан ёш онги ва қалбининг изланишларини баҳрадор қиларди. Шоирнинг отаси Ғулом Мирза ўғли эл-юртга таниқли маъруф, нозим кишилардан бўлиб, унинг атоқли хонадонида Муқимий, Фурқат, Асирий, Муҳйи, Хислат каби кўзга кўринган халқпарвар шоирлар тез-тез меҳмон бўлганлар. Ғафур Ғулом ўсмирлик пиллапояларига қадам қўйган кезларда бирин-кетин ота-онадан айрилди. Сабийликда ака-сингиллари билан биргаликда етимликнинг oғиp заҳрини тотди. Улар ёш бўлишларига қарамай, ҳеч қандай меҳнатдан ор қилмадилар, болаларни меҳнат қутқарди. Уларнинг ҳаммалари ишга ҳам, ўқишга ҳам ғоятда ўч эдилар. Етимликда забунликни тан олмай, илм, билим, таҳсил олиш пайига тушдилар. Ғaфур Ғулом жуда серҳаракат, серғайрат, ҳар нарсага қизиқадиган, серзавқ бола – ҳаётнинг не-не дорилфунунларида таҳсил кўрди, бой тажриба орттирди. У маърифат тарқатувчи – муаллим бўлиб етишди. Жон-дилдан мамлакатда бошланган маданий янгиланиш ишларига шўнғиди. Бутун вақтини янги мактаблар ташкил этишга, етим, қаровсиз болаларни тарбиялашга, уларни бошпана билан таъминлашга бағишлади.

* * *

Болаликда кишининг кейинги бутун ҳаётига таъсир кўрсатадиган, изчил давом этиб борадиган, катталик ҳаётининг асил моҳиятини белгилайдиган воқеалар, ҳодисалар, характерли башоратлар бўлади. Эрта бошга тушган етимлик Ғафур Ғуломнинг кейинги бутун ҳаётига, унинг доимий кечинмаларига, касб-кор танлашига, ижодининг мағзи-мазмунига жуда кучли таъсир ўтказди.

Унда шаклланган буюк етимпарварликнинг асл манбаи болалик эди. Улкан маърифатпарварлигининг манбаи сабий чоғлар ота-онасидан олган ҳеч унутилмас, олтин ҳарфлар билан битилган таълим-тарбия эди.

Ғафур Ғуломни бутун элга танитган, унга элнинг муҳаббатини уйғотган «Нетай», «Тирилган мурда», «Ёдгор» ва айниқса, «Шум бола» сингари насрий асарларининг мазмун-моҳиятида етимлик кўргиликлари, етимлик саргузаштлари, етимликдан қутулиш, уни енгиб ўтиш йўлидаги уриниш ва интилишлар туради. Ғафур Ғулом етимлик нималигини ҳаммадан кўра яхшироқ билгани учун ҳам етимлар ва етимлик тақдирини мислсиз бир ҳамдардлик билан ёзади, ўзида туганмас, йўқолмас, битмас инсонпарварликни кашф этади. Унинг энг улуғ асарларидан бирининг «Сен етим эмассан» деб аталиши бежиз эмас. Бу асар инсон шарафига гимндир. Агар адабиётда гимндан ҳар ортиқроқ тантанали бир нарса бўлса, бу шеър ҳам ўша гимндан ҳам ортиқ бир ҳодисадир. Ғафур Ғулом асарларида етимпарварлик оталик ҳиссиётлари билан чамбарчас. Бири иккинчисидан келиб чиқади. Етимликдан хўрланган, ҳақоратланган, камситилган, эзилганларни ҳимоя қилиш, уларни зўравонликлардан муҳофаза этиш, асраш, ҳимояга отланиш Ғафур Ғулом ижодиёти мундарижасининг етакчи қирраларидан бирига айланган. Болаларга, етимларга, эзилганларга ғамхўрлик қилиш, шафқат ва мурувватда бўлишни патернализм деб аташади. Ғафур Ғуломда бу патернализм жуда катта инсонпарварлик даражасига кўтарилганлигини унинг ижодининг бошидан охирига қадар мунтазам кузатиш мумкин. Ўзини халққа ва айниқса, ёш бўғинга ота деб билиш ва ҳис қилишдан Ғафур Ғулом ижодиётида яна бир қанча мотивларнинг, ижодий йўналишларнинг мундарижавий хусусиятлари томир отади.

Улардан бири шеърий услубга алоқадор нотиқлик. Ғафур Ғулом барча шеърларини нотиқ бўлиб ёзди. Албатта, бу жуда юксак даражадаги шоирона нотиқлик.

Нотиқликнинг муҳим бир белгиси ва хусусияти бу – мурожаат. Ғафур Ғулом ўз шеърларида ва достонларида ва ҳатто прозасида ҳам доим кимгадир мурожаат қилади. Ва доим кимлар биландир – ўз ўқувчилари, кенг омма билан мулоқот юритади. Шоирлик халқ билан бўлади деган ақида унинг қон-қонига сингиган.

Мулоқотлар ва мурожаатлардан бош мурод: ватанпарварлик туйғуларини уйғотиш, жўш урдириш, миллий ғурур ва ифтихорни ғалаёнга келтириш, шарқлик одамнинг шаъни, ори, номусини кўтариш, ёшларга мурожаатларида эса уларни илм-фан чўққиларини эгаллашга чақириш, ранг-баранг техникаларни, саноат ва мутахассисликларни эгаллашга илҳомлантириш, ўз халқи, Ватанига муносиб етук фарзанд бўлишга кучли даъват! Унинг ёшлик жўшқинлиги, маърифати илмга чанқоқлик билан тўлган «Бари сеники», «Яша дейман, ўғлим», «Билиб қўйки, сени Ватан кутади», «Навқирон наслимиз синов олдида», «Турсунали нега варракдан айниди» ва жаҳон уруши йилларининг шоҳ асарлари: «Сен етим эмассан», «Кузатиш», «Соғиниш», «Вақт», «Аввал ўқи», «Ўқи», «Олтин медал», «Йигитларга», «Ўзбек элининг ғypyри», «Қуёшчалар шеъри», «Сизга», «Фарзандларга», «Қизимга», «Орзу», «Диплом» (бир бошдан бу каби шеърларининг барини санаб чиқиш қийин) ва бошқа асарларини кузатинг, уларнинг ҳаммасида ёш наслни мамлакат ва миллатнинг таянчи деб қараш, энг улуғ орзу ва умидларни уларнинг камолоти билан боғлаш, жуда камдан-кам топиладиган ишонч ва муҳаббат, фахрланиш акс этади. Ёшларнинг қалбини ифтихор нури билан тўлдириш ва уларни келажакка илҳомлантиришда ҳеч ким Ғафур Ғуломча бадиий юксаклик ва қудратли таъсирчанликка эришолмаган эди.

Ғафур Ғулом шеъриятида ва умуман бутун ижодида оталик меҳру мурувватига тўла тиниқ булоқдан отилиб чиқиб, ортиқ даражада ҳаяжонли бадиий ифодасини топган мотив-йўналишлардан яна бири бу – Шарқ мавзуси билан боғлиқ.

Шарқда ўзини ота деб билиш, ота мақомида туриш, ҳаётга оталардек муносабат азал-азалдан донишмандликнинг белгиси, нишонаси деб қаралади. Шарқ ва Ғафур Ғулом бу – бепоён мавзу. Ғафур Ғулом юрак-юракдан ўзини Шарқ шоири деб аташларини, Шарқ шоири каби танишларини севар ва орзуларди. «Мен Шарқ шоириман, – деган эди Ғафур Ғулом мақолаларидан бирида. – Шунинг учун Шарқ классикларининг ҳаммаси менинг хешақраболарим, десам ажабланарли бўлмас». Шарқ мавзусини кўтарган кўплаб асарларида Ғафур Ғyлом халқлар ўртасидаги қариндошлик ғояларига алоҳида ypғy берди. Бу мавзуларни катта минбарлардан туриб очаркан, башариятнинг бахтиёр, озод келажаги учун курашишни ижодининг бош манбаи деб билди ва ҳақиқатан ҳам, бош манбага айлантиролди. Қардошликни куйлаганда шоир асарларида миллий ғурурнинг жўш уришини кўринг! У айниқса, қозоқ, қирғиз, тожик, туркман, озар, рус, украин, белорус адабиётларини ўзига яқин кўради, бу адабиётларнинг улкан намояндалари билан ҳамоҳангликка, жўровозликка интилади. Лоҳутий, Нозим Ҳикмат, Файз Аҳмад Файз, Самад Вурғун, Собит Муқонов, Иван Ле ва яна бошқа не-не донгдор адибларни дўстим деб атайди, улар билан адабий ҳамкорликларни йўлга қўяди ва мустаҳкамлайди.

Ғафур Ғулом Шарқ шоири бўлиб ёзганда улкан тарихий қамровга интилади. Унинг ижодкор тасаввури беҳад кенг қулоч ёзади. Ўзини кўҳна Шарқнинг фарзандидай тутади ва серилҳом, серзавқ шоир бутун турфа Шарқ ўлкалари манзаралари, ўзига хосликларини кўз ўнгида тутади ва ўта ҳаяжонли тимсолларда гавдалантиради.