Текст книги "Мангу латофат: бадиалар"

ФИТРАТ ВА МИЛЛАТ ТАНҚИДИ

Тун яримдан анча оғди. Мезон ойининг осмони булутсиз, тиниқ. Оёқ томонимда жанубга оғиб чиққан ой мовий юлдуз парпар ёнади. Уйқум учган, у билан анчагача суҳбатлашаман. У кечмишнинг кўп воқеаларига гувоҳ. Лекин сир сақлайди. Менинг уйқусиз сўроқларимга жавоб бермайди. У нима деб жавоб берган бўларди деб ўйлайман. Масалан, миллат болаларининг миллат аҳволига кўзлари очилиши қандай рўй беради? Қачон рўй беради? Фитрат ва Фитратга ўхшаганларнинг миллат ҳолидан бу қадар озурдадил бўлишларига сабаб нима? Юлдузнинг пирпираган ингичка ҳаворанг нур толалари кўзимга ўткир қадалади. Юлдузлар мен қанчалар ёлвормай сўйламайдилар. Бир жойда бир зум ҳам тўхтамайдилар. Менинг мовий юлдузим бўғотга илинди, бир он кўз ёшидек ярқираб турди, сўнг том бошига ўтиб кетди. Осмон гўё зерикарли бўлиб қолди. Майда-майда сонсиз юлдузлар шиғалаб қарайдилар, лекин уларнинг шуълалари менга етиб келмайди. Кўзимга файз бермайди. Том ўтгани билан юлдуз йўқолмайди. Мен ўрнимдан туриб қарайман. У ҳақиқатан ҳам том бошида ярқираб турибди. Мен жойимга қайтаман. Юлдуз яна ғойиб бўлади. Менга кўринмагани билан юлдуз йўқ бўлди дегани эмас, деб ўйлайман. Биз, одамлар, кўпинча кўзимизга кўринмаса, йўқ экан деб ўйлаймиз. Ҳолбуки, у бор. Фақат шу тобда бизга кўринмай турибди.

Фитрат ва Фитрат замондошларининг миллат ҳақида қайғуришлари, аламли ва аччиқ ўй суришлари, кескин танқидлари аср бошларида қадим Турон осмонида ўша пар-пар кўк юлдуздай ёнган эди. Кейин бу юлдузни кўзларимиз илғамай қўйди. Кўзимизни чирт юмиб, у йўқ дедик. Кўздан йироқ – кўнгилдан йироқ бўлди. Аммо кўк юлдуз Турон осмонини қоплаган булутлар ортида порлар, чорлар, йўлдош бўл, деб чақирарди.

Йигирманчи йил аввалида қора булутлар остида шўнғиб-шўнғиб сузаётган бу улуғ юлдузга икки буюк Турон шоирининг кўзи тушган эди.

1919 йил май ойида Фитрат ёзди:

 
Гўзал юлдуз, еримизнинг энг қадрли тувғони!
Нега биздан қочиб мунча узоқларга тушибсен?
Тувғонингга нечун сира гапирмасдан турибсен?
Сўйла юлдуз, ҳолинг надир? Нечук топдинг дунёни?
Бизнинг ерда бўлиб турган тубанликлар, хўрликлар
Сўйла юлдуз, сенинг доҳий қучоғингда бўлурми?
 

Ердаги одамлар Миррихдан жанговарлик белгиларини излашади. Фитратнинг бошқа бирон юлдузга эмас, айнан Миррихга мурожаат қилаётганида ўзига хос маъно товланишлари зуҳурланади. Фитрат юлдузга эмас, ер юзида жуда кўп нарсаларни ўзгартиришга, адолат ўрнатишга қодир алп ўғлонга қарата сўйлаётгандек ҳам бўлади. Жанговарлик, адолатпешатик юлдузига жанговар, мард, ўта одил сўзларни айтишга журъат этади. Унинг журъати фарёд каби. Ҳа, фарёд каби тингланади.

Фитрат жанговарлик юлдузи билан таъбир ўринли бўлса, ўткир мунозара олиб боради. Унга устма-уст кескин, ҳаддан ортиқ аламли саволлар беради. Саволларнинг юки жуда оғир, улар мунозарага ўта фожиона тус берадилар. Саволларда миллатни фожиага олиб келган ҳоллар чўнг аксланади.

 
Борми сенда ўксуз, йўқсилнинг қонин
Гурунглашиб – чоғир каби ичганлар?
Борми сенда бутун дунё тузугин
Ўз қопчиғин тўлдиргани бузганлар?
Борми сенда бир ўлкани ёндириб,
Ўз қозонин қайнатгучи хоқонлар?
 

Фитрат бу саволларига Миррихдан жавоб ололмайди. Жавоб саволларнинг ўз ичига яширинган эди. Бирор миллат тарихда харобликка учраган бўлса, бунинг ўз ички ва ташқи сабаблари бўлади. Ички ва ташқи сабабларнинг залварини солиштирсангиз, албатта, ҳар қандай ҳолда ҳам, ички сабаблар устунлик қилганини кўрасиз, кузатасиз. Ташқи сабаблар ички сабабларга чамбарчас боғланган. Душман ички сабабларни жуда яхши ўрганиб, ўз ғалабасига тўла ишонч ҳосил қилгачгина босқинчиликка журъат этади. Ички сабабларингиз бўлмаса, билингки, душман сизни ҳеч қачон енголмасди.

Фитратнинг онги жуда эрта кўз очди. Онгнинг очилиши миллатнинг аҳволига боғлиқ. Миллатнинг аҳволини қанчалар англаганига, қанчалар тўқнашганига, қанчалар буларни ҳис қилганига боғлиқ. Фитратнинг онги очилди деганда, унинг миллат аҳволига онги очилганини назарда тутмоқ керак. Миллатнинг аҳволига очилган онг ўз даражасига кўра жуда кучли йўналган онгдир. Бу гапларни Фитрат ўн тўққизинчи йилда айтяпти. Лекин бу гапларни у 1909 йилда ҳам айтган. Ўшанда у юраги ва онгини ўртаган фикрларни айтиш учун фаранг ва бухоролик мударрис мунозарасини ўйлаб топган эди. У мунозара билан Миррих мунозараси ўртасида ўн йил ўтган. Мунозара руҳи ва мавзуси ўзгармаган, лекин кучайган, ижтимоий жиҳатдан янада шиддатли тусга кирган. 1909 йилдаги мунозарага ҳали бирмунча батафсил тўхталиб ўтамиз. Лекин унгача эътиборли бир адабий фактни яна қайд қилиб ўтсак, ортиқча бўлмас. Бир томондан даврнинг ўзи қаттиқ мунозарага чорларди. Мустамлака бўлган ўлкалар қуллик ва қарамликдан қутулиш имконига эга бўлган эдилар. Асрнинг биринчи чорагида кетма-кет бўлиб турган ғалаёнлар ва инқилоблар одамлардагина эмас, кўпгина халқларда ҳурлик иштиёқини уйғотган ва бу иштиёқ йил ўтган сайин тобора жўш урарди. Бухородан жўшган овозга водийдан бошқа бир жўшқин ва ниҳоятда ўктам овоз жўр бўлди. Чўлпоннинг 1920 йил августда ёзилган «Ёруғ юлдузга» деган шеърини эслатмоқчиман. Фитратнинг ҳам, Чўлпоннинг ҳам юлдузга мурожаат қилган шеърлари «Ўзбек ёш шоирлари» мажмуасида босилган.

Чўлпон ёзади:

 
Гўзал юлдуз, нурли юлдуз, тез сўзла
Оталарнинг тарихдаги хатосин.
Шул хатодан осуфланиб, ёвларнинг
Эл кўксида сурган ишрат сафосин…
 

Чўлпон Фитратга бу ерда очиқ пайравлик қилади, унинг овозига очиқ онгли жўр бўлиб чиқади. Худди Фитрат каби юлдузга «гўзал юлдуз» деб мурожаат этади, «сўзла юлдуз», деб Фитратнинг даъватини такрорлайди. Фитрат сингари юлдузга кетма-кет шиддатли саволлар ташлайди. Юруғ юлдуздан мадад ўтинади.

Ҳар иккала улуғ шоирнинг шеърни «гўзал юлдуз» деган сўз ва таъриф билан бошлашлари тасодифиймикин? Оддийгина бадиий усулмикин? Чўлпон истаса, бошқача сифат топарди-ку. Лекин нега у Фитратнинг тавсифини айнан қайтаряпти, шеърини шу таъриф билан бошлаяпти?

Бизнингча, бу юлдуз – юлдуздан ҳам ортиқ – у – аъмол, у – саодат. Аъмол ва саодат рамзи. Миллатнинг жуда олис ва жуда юксакда порлаган келажак саодати. Аъмол ва саодатга – яна улар миллат аъмоли ва саодати бўлса, «гўзал» деган сўздан ҳам ортиқ, аниқ, равшан таъриф бўлиши мумкинми! У шоир ҳам, бу шоир ҳам ўз идеалига мурожаат этади. Миллат бошига унинг саодатли юлдузини чорлаб келтиради. Шоир наздида ерларда дардларни тинглагувчилар қолмагач, дардкаш ва дўст, ҳамкор кўклардан изланади. Худди шундай ажойиб жўровозликни биз яна бошқа кўпгина ҳолларда ва хусусан, Фитратнинг «Беҳбудийнинг сағанасин изладим» шеъри билан Чўлпоннинг «Маҳмудхўжа Беҳбудий хотираси» шеърида ҳам кузатамиз:

Фитрат ёзади:

 
Ўз йўқотқонин излади, сурди.
Бир дарак топмагач, бирдан бир тикилди
Бор кучин тўплади
Золимнинг тахтини титраткан
бир товуш қичқирди:
«Отамнинг қабрини қаерга яширдинг,
Бот суйла…?!
 

Чўлпон ёзади:

 
Амалимнинг юлдузи-ким, кўз тикди
Қора, жирканч… Ўлим кони ерларга.
Савол бердим: «Йўқотғоним қайда?» деб
Ўзимни ҳам ютмоқ бўлган эрларга…
 

Кўряпсизми, бояги гўзал юлдузнинг таърифи мана бу ерда чиқди. Чўлпон уни «амалимнинг юлдузи» деб атайди. Биз эса аъмол юлдузи деб олган эдик. Аъмол ва амал юлдузи – қанчалар теран ифодалар! Қанчалар Фитрат ва Чўлпонга хос! Шеърлардаги излаш мотивига эътибор бердингизми? Фитратнинг «Ўз йўқотғонин излади» ибораси билан, Чўлпоннинг «Йўқотғоним қайда?» – деган изтиробли саволи нега жўр чиқаётганини англадингизми? Улар албатта, шунчалар йирик талантлари бўлгани ҳолда бошқача сўйлашлари ҳам мумкин эди. Лекин бу ўринда эътиқоднинг тили бир ва эътиқод шеърда ҳам бир турли ифодаларни танлайди. Фитрат ва Чўлпон фақат юлдузларгагина эмас, ўз ижодларида денгизлар, шамоллар, баҳорлар ва хаёлларга ҳам дам-бадам мурожаат қиладилар. Бунда ҳам бир-бирларига ажиб бир тарзда ижодий жўр бўладилар. Буларнинг бари улар онгли тарзда шу усулни танлаганликларини, асарлари билан бир-бирларига мададкор бўлганликларини, сафдошлик туйғусини яратганликларини кўрсатади. Ижодий, эътиқодий сафдошлик улар учун бениҳоя муҳим ва принципиал аҳамият касб этади.

Чўлпон Беҳбудийга бағишланган шеърида яна бир карра юлдуз образига тўхталади:

 
Шунинг учун юлдуз каби ярқираб,
Элда қолғон исминг билан тураман –
 

Шу тариқа «юлдуз» тимсоли уч буюк шахсни бирлаштиради. Фитрат ва Чўлпон юлдуз деганда Беҳбудийни ҳам назарда тутганлар. Миллат ва унинг озодлиги, маърифати, келажаги учун жон фидо қилган буюк инсон икки шоир назарида албатта, юлдуз билан тенг бўлган, халқ йўлини қоронғу тунларда юлдуз каби ёритган… назаримда, бу ажойиб адабиёт ёдгорликларининг яратилишида эътиборли бир воқеа тарих бўлган кўринади. Лекин билмадим, у тарихнинг излари учиб кетганми? Ё ҳали зулматлардан бир толим зиё ҳам келиб қоларми бу воқеаларни ёритгудек?

Умуман, жўровоз бўлиб куйлаш фақат Фитрат ва Чўлпонгагина хос бўлиб қолмай, эътиқод қудратидан туғиладиган бу ҳодисани биз Авлоний ва Тавалло, Сиддиқий ва Сидқий, Сўфизода ва Ҳамза, Ибрат, Мискин, Камий каби қатор ўша давр шоирлари амалиётида ҳам кузатамиз. Улар учун миллатнинг аҳволи улуғ бир мушоира ва мунозара учун мавзу бўлган эди.

Равнақни кўзлаган миллий танқид руҳи шулар ижодида росмана ҳаракат тусини олди ва кучланди.

Фитрат аср бошларидаги Бухоро аҳволини ва Бухоро воситасида бутун Туркистон ва бутун миллатнинг аҳволини хорижлик уламо шахснинг нигоҳи билан кузатди, бу аҳвол ва бу ишларга унинг ақли билан баҳо берди. Ҳинд сайёҳи ва фаранг уламоси гарчи Бухорога ёт одамлар, лекин унга дўст одамлар: уларнинг ҳар бир сўзлари, ҳаракатларида шу муқаддас юртни севишлари, у ни эъзозлашлари, унинг буюк тарихи ва меросий қадриятларини бениҳоя юксак англашлари сезилиб туради. Улар миллат ва унинг аср бошидаги аҳвол-руҳияси ҳақида ўзларини бироз четга тортиб туриб фикрлагандай бўладилар. Шу четга тортиб туриб фикрлашларида ёрқин бир холисликлари кўзга ташланади. Холис одамда муҳаббат ёки нафрат бўлмайди. Аммо фаранг сайёҳининг ҳам, ҳинд сайёҳининг ҳам холислиги замирида улкан, теран, самимий муҳаббат ва дард кўлкаланиб ётгани аниқ билиниб туради.

Фитрат нега ўз илк мунозаравий асарларига бошқа мамлакатлар одамларини қатнашчи – қаҳрамон қилиб олди? Бухоро ва миллат ишларини чет, холис одамнинг фикр-қараши орқали баҳолаш ва улар тўғрисида холис хулоса чиқаришни кўзлагандир. Чеккадан келган одам мабодо у назар соҳиби бўлса, албатта ҳамма нарсаларни барча ўткир қирралари билан кўради ва бу ишларни жаҳон маърифати нуқтаи назаридан баҳолайди. Албатта, Фитрат буни ҳам назарда тутган. Шу билан бирга у бошқа жуда муҳим бир нарсани ҳам кўзлаган: Бухоро воситасида бутун Туркистон ишларини у европача адабийбадиий таҳлилдан ўтказишни мулжаллаган. Бинобарин, «Ҳинд сайёҳи» ҳам «Мунозара» ҳам Турон заминида, ўзбек адабиётида европача таҳлил усули қўлланган, аналитик фикрнинг қудратли тўлқинлари илк намоён этилган асарлардир. Бу асарларни ўқишга муяссар бўлган одам албатта аввало, Европа сайёҳларининг Шарқ ҳақидаги асарларини ва қолаверса, Стендал ва Гейне каби даҳо адибларнинг саёҳатномаларини дарров хотирасига келтиради. Мен хусусан, айниқса, Стендалнинг Франция бўйлаб саёҳатлари ҳақида ёзган гўзал китобини «Ҳинд сайёҳи» муносабати билан эсладим ва улар ўртасида – қарашларда, баҳолашларда, мамлакатга яхшилик ва бахт соғинишларда, тараққиёт йўлларини излашларда ажиб бир ўхшашликлар кўрдим. Мен бу ерда Фитратни буюк француз романнависи билан тенгламоқчи эмасман. Мен фақат уларнинг миллат ғамида, тараққиётни соғиниб қайғуришлари, ватанпарварлик кайфиятлари, танқид унинг кучлилиги бир мақомда эканлигини ва миллатпарварлик ҳар қандай мамлакатда ҳам бир хил мавқе ва кўринишларга эга эканлигини андак бўлса-да, таъкидлаб ўтмоқчиман, холос.

Европача адабий-бадиий таҳлил усули Фитратга бутун Туркистон воқелигини очиқ-ошкора, бўямай, бўрттирмай, сохта ватанпарварликка берилмай кўрсатиб ўтиш имконини яратади.

Тарихий манбалардан маълумки, аср бошларига келиб, миллатнинг ижтимоий ва маиший ҳаётида таназзул ва турғунлик сўнг нуқтасига етган эди.

Турғунлик ва таназзулнинг ички ва ташқи сабаблари кўп ва мураккаб. Лекин ташқи сабаблардан кўра ҳам ички сабаблар жиддийроқ.

Ички асосий сабаблардан бири – миллий бехабарлик эди. Халқнинг кўпчилик қисми дунё ишларидан, бошқа мамлакатлар ва халқларнинг ҳаёти, турмуш даражасидан, ўз ҳақ-ҳуқуқларидан, улар учун курашдан хабардор эмас эди.

Рост, Туронда темир йўллар қурилган, мустамлакачилик руҳидаги газеталар ва Туркистон тўпламлари вақтибевақт чиқиб турар, чеккалардан ҳам ислоҳ руҳидаги газета-журналлар келиб турар, бироқ халқ уларни билмас, ўқимас, энг ёмони – билишни истамас эди.

Миллат иши учун ҳамиша куйган, қайғурган ва доим маърифатпарварлик ғоялари билан юрган Мунаввар Қори Абдурашид ўғли 1906 йилдаёқ «Тараққий» газетасида чиққан «Бизни жаҳолат – жаҳли мураккаб» деган аччиқ мақоласида ана шундай умумий хабарсизлик ҳақида ёзиб, қадим «Қобуснома» донолигига жўр бўлиб, алам билан: «… Билмаслар, билмаганларини ҳам билмаслар», деб ёзган эди.

Европа тараққиётига жуда шиддатли тус берган ва жаҳонда мустамлакачиликнинг янги урчуғини ясаб берган порох (борут) ҳали Турон халқлари ва уламолари онгида ўзгариш ясаб улгурмаган эди. Европада Шарқдан олиб кетилган порох оламни ағдар-тўнтар қилиб ташлаган, у Туронга биқинибгина кириб келган бўлса-да, лекин моҳиятини англаб етилмаган, ундан фақат босқинчилар усталик билан фойдаланар, ундан фойдаланолмаганларни ўзларига тобе этар, Аллоҳ томонидан шу халқнинг умргузарлиги учун ажратилган бойликларни талаб кетардилар.

Тарихнинг ва тараққиётнинг яна бир аламли ўйинларини қарангким, ўн еттинчи асрдан эътиборан Европа порохни қанчалар орқада қолган халқлар бошларида ўйнатган бўлса, XX асрнинг ярмига келиб Европа ва ундан сўнг Америка атомни кашф этиб, ядро ваҳималари билан ер юзини титратиб келадилар. Билмадикки, келаётган асрларда одамларни қирғин ва қарам қиладиган яна нималар ихтиро қилиб топилар экан.

Мен хабарсизликни мутлақ фожиа деб атамоқчи бўламан. Бу бир янги топилган гап эмас.

Лекин кун тартибидан тушган ҳам эмас. Хабарсизлик… «Мунозара»да фаранг олими Бухоронинг энг илғop кишиси, яъни аҳволдан хабардор бўлиши керак бўлган кишидан «Бухоронинг аҳоли нуфуси қанча?» – деб сўраса, уламомиз нима дейди денг: «Биродар! Мен бир ишлик одам эдим. Бухоро кўчаларида юриб, одамларнинг ададини санаганим йўқ…»

Яъни у ўз юртининг қанча халқи борлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаган, бу билан мутлақо қизиқиб ҳам кўрмаган, эҳтимол буни ҳатто хаёлига ҳам келтирмаган… Унинг гапидаги зарда оҳангини сезяпсизми? Бу – ҳамма билмасларга хос бўлган зарда! Ҳамма билмаслар билмаслигини яширадиган ибтидоий парда. Унда яна «Бухоро уламоси» деган сохта ғypyp ҳам бор. Зарданинг бир чеккаси шу ғурурдан иккинчи чеккаси бу ғypypни қандай бўлмасин сақлаш керак: шунинг учун у болаларча: «Мен иш билан банд эдим», дейди. Лекин қандай иш билан? У иш билан банд бўлса, Бухорода қанча аҳоли яшашлигини билмаслиги, бу билан қизиқмаслиги керакми?

Фаранг яна сўрайди: «Сизлар, Бухоро уламоси, хўб арабийдон эмишсиз…» Лекин тез орада мударрис қалтираб қолади. У йигирма етти йил арабча ўқиб, «арабийдон» бўлган эса-да, лекин фаранг билан икки оғиз араб тилида сўзлашолмайди. Фаранг эса арабчани уч йил ўқиб мукаммал ўрганиб олган. Фаранг билан мулоқотда мударрис ҳар бир нуқтада ўз хабарсизлигини кўрсатади. У ҳар ҳолда мударрис, ўз мамлакатининг зиёли одами, фарангдан «Бу оғир дардларга чора нима?» – деб сўрайди. Фаранг одамларга тез манфаат етказадиган ва ажойиб натижалари тезда-тезда юзага чиқадиган миллий мактаблар очиш зарурлигини айтади. Мударрисимиз эса янги миллий мактаблардан ўтдан қўрққандек қўрқади. Фарангнинг янги мактаблар, янги таҳсил усуллари, ислоҳпарварлик ҳақидаги фикрларини Бухоро ҳаётига тўппа-тўғри диверсия деб қабул қилади.

Хабарсизлик ўзи бундай қараса, беозоргина, турмуш кечириш, нон ейишга ҳеч бир халал бермайдиган бир нарса бўлиб туюлади. Кўплар буни шундай деб ҳам тушунадилар. Лекин аслида-чи?

Аслида хабарсизликдан:

Халқнинг ҳаётга қизиқиш доирасининг мутлақо торайиб кетганлиги –

ҳаётдан кузатилган ва кузатиладиган манфаатларнинг йўқ даражага ёхуд ўта жайдари бир ҳолга тушиб қолганлиги –

халқ ўзини халқ деб ҳис қилмай қўйганлиги – қавм даражасида ўралашиб яшашга кўникканлиги – йирик маданий қатламлар тахлаган, ўз ичидан даҳо олимларни ва адибларни етиштирган, чинакам улуғ тарих ва давлатчилик анъаналарини яратган халқ – ўз ўтмишидан фахрланишни унутганлиги – халқнинг нуфуси унчалик катта бўлмаса-да, лекин бир ўзига бирваракай учта хонлик вужудга келтирганлиги –

бу хонликлар ўртасида низолар ҳеч тўхтамаслиги –

булар ҳаммаси хабарсизлик оқибатларидир.

Хабарсизлик шуларга кўра таназзул ва турғунликнинг онасидир.

Фитратнинг ҳар иккала мунозара асаридан шундай хулоса келиб чиқади. Фитрат икки хорижий мусофир воситасида хабарсизликнинг даҳшатли картиналари билан оламни таништиради.

Бизга қолса, хабарсизлик халқнинг бутун куч-қувватини ўлик ҳолга келтирган, унинг ихтиро, кашфиёт қувватларини сўндирган, ҳаракат майдонини энг кичик нуқтагача торайтириб келган ашаддий оғир ижтимоий ҳодисалардан биридир.

Хабарсизлик қуртлари миллат дарахтининг ғоятда мустаҳкам танасини ичдан емириб, чиритиб, уни ҳаёт иморатини қуришга яроқсиз ҳолга келтирган иллат эди.

Кейинги уч юз йил мобайнида Туронда кашфиётчилик ва ихтирочилик руҳининг сўнганлиги, ҳеч бир нарсада улар юзага чиқмаганлигини нима билан изоҳласа бўлади?

Фитрат бу икки асарида худди ана шу хабарсизлик фожиаларини ҳар томонлама – барчасини ҳаёт реалликлари асосида кескин таҳлил қилади.

Турон маданияти ўн еттинчи асрдан кейин кетмакет таназзуллар ичида қолиб, халқ, ижтимоий-маданий, салоҳий жиҳатдан болалик ҳолатига тушиб қолган эди.

Маданий, ижтимоий, иқтисодий болалик даври барча миллатлар, барча халқлар ва мамлакатларда бўлиб ўтган. Уни бошдан кечирмаган халқлар йўқ. Туронда ҳам у қарийб уч юз йил давом этди.

Хабарсизлик ва болалик… мен ижтимоий болаликни назарда тутяпман. Улар бир-бирларига жуда яқин ва доим бир-бирларини етаклаб юрадилар. Хабарсизлик ва болаликнинг ўз психологияси мавжуд.

Фитратнинг мунозараларида ижтимоий болалик касалига чалинишнинг белгилари, зуҳур ҳолатлари жуда кучли намоён этилган…

Фитрат миллат фикри ва қарашларининг маълум бир нуқталар ва маълум бир чегаралар ичида тўхтаб, қотиб қолганига алоҳида эътибор беради. Ҳинд сайёҳи ҳам, фаранг ҳам Бухоро уламоларини ҳақиқатни англамоқ учун баҳсга тортадилар. Лекин баҳс ўша фикр қотган нуқтага тақалиб, дарҳол тўхтайди. Муллалар зардаланадилар, аччиқланадилар, сўкинадилар: буларнинг бари фарангнинг ёки ҳинд сайёҳининг илгари сураётган фикрлари, сўраётганларига жўяли бир жавоб топилмаслиги, далилларнинг – ишончли далилларнинг уламолар қўлида йўқлиги билан изоҳланади. «Мунозара»да мударрислиги усулдаги мактаблар ярамайди, чунки улар болаларни кофир қилади, деб шу фикрида қимирламай туради. Фаранг олими ёлвориб сўрайдики, ахир, тақсир, нега, тушунтириб беринг? Ниҳоят мударрис узоқ пайсалга солгач, болалар бу янги мактабларда курсиларда ўтирадилар, шунинг учун кофир бўладилар, дейди: «Курсида ўлтурмак овруполиларнинг ишидир. Шунинг учун болаларимиз агар курсида ўлтурсалар, кофир бўлурлар». Янги усулдаги мактабларга қарши бухоролик мударриснинг далили шундай. Болалик ҳолатига тушиб қолган одамнинг далили. Бу ҳинд сайёҳининг ҳовуз борасидаги мулла билан савол-жавобини эслатади. Ҳинд сайёҳи: ҳовузнинг сувидан ичиб бўлмайди, чунки у одам чайиндилари, ювиндилар, турли ифлосликлар билан булғанган, деса, бухоролик мулла: бу гапдан мақсадингиз нима? Сув ичманглар демоқчимисиз? – деб ўдағайлайди. Лекин мағзавалар билан тўлиб-тошган сувни ичиш кони зиён эканлигини хаёлига ҳам келтирмайди. Бу ҳақда мулла бўла туриб ўйлаб ҳам кўрмаган, барча бола хаёлли кишилар каби: сув етти думаласа, тоза бўлади, деб ишонади.

Лекин ҳинд сайёҳи бундай муллаларгагина эмас, Бухоро заминида разолатлардан ичи ўт бўлиб ёнаётган, «доно, ҳамиятли, зукко, мутафаккир ёшлар» ҳам етишиб чиқаётганига эътибор беради. Шундай юраги шаъм ёшлардан бири билан дўстлашади, унинг кўмагида миллат ҳаёти ичига чуқурроқ киради.

Ҳинд сайёҳи ўзини мушоҳада этувчи, танқид қилувчи, таҳлил этувчигина эмас, балки яхшигина ислоҳотчи сифатида ҳам намоён этади. У турли чиркинликларни танқид қилибгина қолмай, уларни ислоҳ қилиш йўлларини ҳам кўрсатади. Унинг кўрсатган йўлларига ҳар доим ҳам қўшилиб бўлмаса-да, лекин ўз даври учун улар ҳар қалай анча илғор эди. Чиркинликлардан, асрий разолатлардан қутулиш имконини очарди. Ҳинд сайёҳи миллатнинг ислоҳи учун уч нарса зарур деб билади: «бир жоҳил миллатнинг олим бўлиши учун уч нарса зарурдир: пул, мадраса, саъю амал…» У Бухорода бу уч нарса ҳам мавжуд. Уларни тузатиш осон. «Тўла ишонч билан айтаманки, бир одил, тўғри фикрловчи амир ва тадбиркор, Худодан қўрқадиган вазир бўлса, бу ишларнинг барчасини ислоҳ этса бўлади», деган ишонч билдиради.

Миллатлар ва мамлакатлар тақдирида маърифатли, миллатпарвар подшоҳларнинг хизматлари албатта беқиёс аҳамиятга эга. Лекин ҳинд мутафаккири Бухоро ва Турон шароитида бундай одил, илмпеша, марҳаматли ва тараққийпарвар подшоҳни қаердан олишни айтмайди. Йўл бор. Аммо йўлдан юрувчи йўқ. Йўл бор. Аммо йўлдан бошловчи йўқ. Боши берк кўчага кирган кишилар. Уларнинг кайфиятлари. Қарашлари. Боши берк кўчага кириб қолган халқ ва мамлакат аввал орқага қайтиши ва шу берк кўчадан чиқиши керак. Лекин бунга миллатнинг чамаси, ўша пайтда мажоли қолмаган эди. Шунинг учун миллатнинг халоскор ёшларидан бири фарёд солиб айтади:

– «Сиз бу миллат ҳақида қанчалик илиқ фикр айтманг, мен барибир уларни ёмон кўраман. Сиз бу миллатга қанчалик умид билан боқсангиз, мен шунчаки умидсизланаман. Бу шундай миллатки, ҳақини ғopaт этсалар, ўзи ана шу яғмогарлар оёғига бош қўйишни фазилат деб билади. Фано қудуғига бошлари билан ботиб турсаларда, ўзларининг халоскорларини кофир деб атайдилар. Улардан нимани умид қилиш мумкин, қайси келажакни орзу этиш жоиз?!»

Аччиқ алам, изтироб билан тўла бу сўзларда миллат мазлумлигининг даражаси акс этади. Бу сўзлардан миллат ўз-ўзини ва ўз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қодир бўлмай қолганлиги ҳам англашилади. Булар ҳам болаликка тушиш, болаликка қайтишнинг жиддий фожиали белгиларидандир. Лекин ҳинд сайёҳи бундай оғир тушкунлик кайфиятлари миллатнинг бошига оғир талафотлар келтириши мумкинлигидан огоҳлантиради. У тушкунликка қарши саботни қурол қилиш зарурлигини уқтиради. «Бир одамнинг саботи буюк бир миллатни ислоҳ этишга қодир. Ислоҳ этувчилар тоифаси учун саботдан бўлак асл қурол йўқ», дейди донишманд сайёҳ.

Сабот ҳақидаги бу сўзлар ўша пайтда ёшлар тарбиясида жуда катта аҳамиятга эга эди. Ҳозир ҳам унинг аҳамияти заррача пасайган эмас. Шуниси диққатга сазоворки, миллатнинг тараққиёти учун бел боғлаган кишиларнинг ҳаммалари Беҳбудийдан тортиб Фитратгача, Авлонийдан тортиб Таваллогача, Мунаввар Қоридан тортиб Чўлпонгача сабот тариқини тутдилар. Чин маънода саботни ўз ижтимоий курашларида қурол қилиб олдилар. Яна диққатга сазовор томони шундаки, улар бу саботдан охирги дамгача айрилмадилар.

Фитрат ва Чўлпон каби ижтимоий тараққийпарварлар миллатнинг моҳиятини англашга, унинг психологияси ва характери ичига киришга ва шу йўл билан уни чиритаётган, фаолиятдан, ихтирочилик ва ислоҳчиликдан маҳрум қолдираётган хусусиятларни юзага тортиб чиқаришга киришдилар. Бу ўз даври учун жуда катта аҳамиятга эга иш эди. Уларгача ҳеч ким миллатнинг психологияси ва характери ичига теран ижтимоий мақсадларни кўзлаган ҳолда киришни хаёлига келтирмаган эди. Улар шу тариқа миллатнинг асил табиатига хос бўлмаган фақат зулм ва зулмат ичида, зўравонликлар остида узоқ муддатларда орттирилган кайфиятлар ва ўрганиш-одатларни фаҳмлаб етдилар ва шунинг учун уларни қаттиқ танқид остига олдилар.

Миллат зулм остида орттирган кайфиятлардан бири: ҳамиятсизлик, иккинчиси: ғайратсизлик эди.

Ижтимоий тараққиёт учун курашга бел боғлаганлар шу икки нарсага қарши ва шу икки нарсадан ҳосил бўлган бошқа илмсизлик, жаҳолат, қизиқишларнинг улиши каби хусусиятларга бир ёқадан бош чиқариб жанг олиб бордилар.

Буларнинг барига сабабчи бўлиб юқорида айтиб ўтганимиздек, хабарсизлик касали ётарди. Европа хабарсизликка қарши қудратли қуролларни аллақачон топган – шунинг учун тез ўсиш-ўзгариш, фаровонлик топиш йўлига чиқиб олган эди. Юқорида донишманд сайёҳнинг маърифатли ва ғайратли амир бўлса, барча ислоҳлар юзага чиқади, деган фикри билан танишган эдик. Лекин Европа бир қуролни ўйлаб топдики, у ҳар қандай маърифатли амирдан ҳам қудратлироқ ва таъсирчанроқ бўлиб чиқди. Мен газетани назарда тутяпман. Туронда ёппасига хабарсизликка қарши жангни энг муваффақиятли суратда олиб борган нарса ростдан ҳам газета, босма китоб ва журналлар бўлди. Тараққийпарварларимиз газета миллатнинг қиёфасини шакллантирадиган тенгсиз мураббий эканлигини тез англаб етдилар. Аср бошларида Туронда саводхон одамлар ўртасида газетага қизиқиш беҳад ажиб тус олди. Улар газетани миллатни чин ислоҳ этишга қодир куч деб тушуниб етдилар. Шунинг учун ҳам миллатпарварлик ғояларининг кучайиши, ёйилиши асосан, газеталар билан ва айниқса, олтинчи йилда чиққан икки «Тараққий» газетаси билан чамбарчас боғлиқдир.

«Тараққий»ни варақласак, Фитрат ўнинчи йиллар арафасида ва ундан кейин илгари сурган ғоялар ва олиб борган танқид – миллатни танқид – асосан илк бора шу «Тараққий» саҳифаларида, олтинчи йилда майдонга ташланганлигини кузатамиз.

«Тараққий»нинг қудратими ёки замоннинг сирли бир кучлари чорладими, аср бошларидан эътиборан энг яхши ўзбек зиёлиларининг ҳаммалари сафарга отландилар. Исҳоқхонни оласизми, Сўфизодани оласизми, Фитратни оласизми, Беҳбудийни оласизми, ҳамма-ҳаммалари дунё мамлакатларини кўришга, аҳволни билишга, йўл-йўриқ ўрганишга отландилар. Ўз миллатини ўзга миллатлар билан қиёслай ва орадаги фарқларни англай, фаҳмлай бошладилар. Чоралар изладилар.

Бу жиҳатдан Иван Гейер муҳаррирлигида чиққан «Тараққий (Ўрта Осиёнинг умргузарлиги газети)»нинг 1906 йил феврал, 8-сонидан эътиборан босилган Мунаввар Қорининг «Никоҳ тўғрисида» деган мақоласи катта қизиқиш уйғотади. Мунаввар Қори унда чамаси Туронда илк маротаба маиший бир мавзу баҳонасида жиддий ижтимоий масалаларни кўтариб чиқади. Миллатнинг ижтимоий ҳаёти манзараларини чизади. Энг муҳими, миллат ва мамлакат таназзулининг тарихий сабабларини қидиради. У чунончи шундай сўзларни ёзади:

«Аммо бул замондин юз йилдин зиёдароқ муқаддам замондин бошлаб, оҳиста-оҳиста миллат деворининг ҳар тарафида рахналар пайдо бўлди. Бунга сабаб уламо ва уламоларимизни ўз нафсларини риоясида ҳаракат қилмоқлари бўлди. Подшоҳ ва хонларимиз бўлса, миллатга қилғон хизматлари танҳо хотун олмоқ ва кучук уриштирмоқ-у бағайрат ва ҳаққоният диндор кишиларни бадарға қилмоқ ва тутуб ўлдирмоқ бўлди. Миллат нима ва шариат нима – билмадилар ва қарамадилар. Шунинг учун миллат деворининг рахналари тобора зиёда бўлди. Бўзахўрлик, қиморбозлик, бачавозлик, базм қилмоқ ва яллачи ўйнатмоқ, эркакни хотун қилмоқ ва хотунни эркак қилмоқ, зино қилмоқ, шикоят қилмоқ ва бир-бирларини ҳақорат қилмоқ, хусусан, оғизга ҳақорат қилмоқким, куфри сарихдир ва шуларга ўхшаш ҳаром амаллар ўрталарида чунон шойиъ бўлдики, ҳаромлари ҳеч кимнинг диладан хутур қилмади.

Бу ишларни алҳол, бизларни ота-бобомиз расмларидур, деб истеъмол қилмакдадурлар…»

Мунаввар Қори «Никоҳ тўғрисида» деб жуда беозор сарлавҳа қўяди-ю, шу сарлавҳа остида миллат залолати ва таназзулининг туб сабабларини ахтаради. У мақола давомида фахрланиш ҳақида ҳам тўхталади. Лекин фахрланишда ҳам фахрланиш бор экан. «Ота-бобомиз расмлари…» дейиш қанчалар яхши! Лекин расмлар деганда ўта жайдари ва жўн нарсаларни англаш ва улардан ифтихор қилиб, оғизнинг сувини чиқариб мақтаниш ҳам бир чеккаси миллий таназзулнинг, тубанлашувнинг кўринишларидан эди. Бу ҳақда Мунаввар Қори яна шундай ёзади:

«Ҳаттоки баъзи мўйсафидларимиз бизлар йигитлик вақтимизда мундай ишларни қилур эрдук ва мундай базмларни қилур эрдук, бизларни бачаларимиз мундай ўйунчи эрди, қани ул бачалар, замона фосид бўлди, йигитлар хотун бўлди деб, ўткан замонларга фахр ва бу замонларга афсус ва надомат қилурлар…»

Мунаввар Қори бу нохуш психологик кайфиятларни – таназзул кайфиятларини – олтинчи йилда қаламга олган бўлса, орадан беш-олти йил ўтиб, Фитратнинг ҳинд сайёҳи Бухоро кўчаларида дастлаб дуч келган бир манзара ҳақида шундай ҳикоя қилган эди:

«Беш-олти қадам юрганимни биламан, нимани кўрдим денг? Ҳайҳот! Бу шарофатли жаннатнинг ёнида жаханнам дарвозалари очилибдир. Бу муқаддас мозорнинг ёнида Лут қавмининг разолати пайдо бўлибдир! Одамлар чойхоналарнинг ўртасида беш кишилик – ўн кишилик давра тузиб, давранинг ўртасида биттадан ёш ўғил болани ўтирғизишган. У масъумлик ва уятчанлик билан икки-уч ёдлаган байтини айтиб берар эди. Атрофдагиларнинг ҳар бири, худди шайтондек, унинг атрофини ўраб олишган, ўзларининг шаҳват тўла нигоҳларини бечорага қадаган эдилар. Ушбу ваҳимали ва куфрли томошадан бутун вужудимни титроқ босди…»

Бундай ҳоллар миллат ўз кучини қаерга ва қандай сарфлашни билмаганда, ҳақиқий ижтимоий-ҳаётий қизиқиш ва инсоний баланд даражали манфаатларини йўқотиб қўйганда рўй беради. Ҳар қандай миллат шу ҳолга тушиши мумкин: агар у туб ҳаётий, инсоний мақсадларини бой берса, йитирса… Бой бермоқнинг оқибати эса ғоятда оғирдир. Мунаввар Қори бундан шундай хулоса чиқаради: «…охирулумр, бу афъол қабиҳаларимизни сабабидан мулк-мамлакатимиз тағйир-у табдил бўлуб, асиру, хору залил бўлдук…»

Миллат манзараларини чизишда миллатпарвар адиблар бир-бирларига ҳамиша жўр бўладилар, бир-бирларининг мотивларини давом эттирадилар, маълум бир жиҳатларини муҳим тафсилотлар билан тўлдирадилар. Мунаввар Қори ва Фитратга нисбатан бирмунча ёш Чўлпон 1914 йилда «Баҳор авваллари» деб номланган бадиасида миллат аҳволи руҳиясига қуйидаги чизгиларни қўшади: Чўлпон қаҳрли қишдан сақланиш учун қора меҳмонхоналарда ўт ёқиб, беҳуда гаплар билан вақтини ўтказган деҳқон далага чиқиш палласи етганидан суюнганлигини изҳор қилиб, сўнг бой меҳмонхоналар тасвирига ўтади: «Қишда зийнатлик меҳмонхоналарда қалин кўрпачалар устида, катта ўчоқлар олдида чиройлик-чиройлик болаларга каклик кабобларни қилдуруб, ўзларининг кўнгиллари тортган дўстларини чақируб, ҳалиги ширин кабоблардан еб, қиш ичи семириб чиқғон бойларимиз ҳам ёздаги срукка пул истаб банкага қараб югурадилар.

Шеър:

 
Миллат ғами ҳам қарз ғами эсга тушарми
Кўрпа қалин, пишса кабоб, бўлса жавонлар…
 

Бу ҳам миллат ҳаётидан бир манзара ва Фитрат ҳамда Мунаввар Қори чизган манзараларга ҳамоҳанг, уларни жуда муҳим жиҳатдан тўлдиради. Бойлар ва қора меҳмонхоналарда ўт ёқиб беҳуда гаплар билан қиш чиқарган деҳқонлар ўртасида маиший декорацияларда фарқлар бўлса-да, лекин бир миллатга тегишли ҳодиса сифатида умумий жиҳатлари ҳам мавжуд. Ҳамма гап шундаки, бойлар ҳам, деҳқонлар ҳам қимматли вақтни тўлатўкис бой беряптилар. Демак, бир чеккаси қимматли ҳаётни бой беряптилар. Бирлари қора тутун босган ўйларда, иккинчилари каклик кабоблар жазиллаши устида. Қиш чоғлари иш тўхтарди. Одамлар фаслга қараб ишлардилар. Фаровонлик ҳам шунга яраша эди. Фаслга қараб ишлаш умрни чала-ярим ўтказиш учунгина кифоя қиларди. Нега узоқ киш бекор ўтиришимиз керак? – деган оддий савол безовта қилмасди. Чўлпон миллий ҳаётга доир бу ношойиста манзараларни шундай якунлайди: «Мударрисларимиз қишда тушган тун, чойларни ҳисобламоқда, шаҳарлардаги қоп-қора самуварлар очилуб, хушёқмас халқ самуварларга йиғилмакдадурлар.