Текст книги "Мангу латофат: бадиалар"

Устодга тенгдош ва ҳаммаслак, ҳамқур бўлган буюк Жовиднинг ҳасратли бир сатрини эсладим. У ўз буюк устози ва муаллими Муҳаммад Taғи Сидқийни соғиниб, соғинчнинг шиддатини шундай ифодалаган экан:

Урайим билир, ман билирам, бир-да билир ypaйим…

АДИБЛАР ГУЛШАНИ

БАДИАЛАР

ФАЗЛ. ФАСОҲАТ. ЗАКОВАТ

(Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов)

Олти-етти яшар болалик чоғлари қаттол уруш йилларига тўғри келган, уруш туфайли барча одам боласи қисматига тушиши мумкин бўлган машъум айрилиқлар, талафотлар, азоб-уқубатларни мурғак бошларидан кечирган, масъум юракларини уруш ваҳималари тилкалаган, эзган ва худди пўлаланган анор ҳуққачасидай қилиб қўйган кишилар тинчлик, эминлик, фаровонлик, нисбатан тўқчилик даврида ўсган, суяги қотган одамлардан доимо ҳар бир жиҳатда, ҳар бир ҳодисотда фарқланиб турадилар. Улар ҳеч қачон ҳеч бир кимсанинг ҳақини емайдилар, ҳеч қачон ҳеч бир кимсага зиён-заҳмат етказмайдилар: кишиларнинг эрки, ихтиёри, қарашлари, ўзлигини бурмайдилар, дахл қилмайдилар, аксинча, ҳамиша ўзгаларга ҳақ берадилар, кишиларнинг ҳақ-ҳуқуқларини қаттиқ ҳимоя қиладилар. Қўллари доим эзилган, қийналганларнинг бошини силашга, уларнинг оғирини енгил қилишга, етим ҳолини сўрашга чоғланган…

Уруш ва ундан кейинги турли ҳаёт қаттиқчиликларини кўравериб улар чиниқиб, метиндай бўлиб кетиш ўрнига табиатлари ҳаддан зиёд юмшоқ, ҳалим, ўта назокатли бўлиб қолганлар. Шу билан бирга улар ҳаётий қарашлари ва принципларида жуда собит, барқарор кишилардир. Уларнинг ҳаёт бўронларига собит туришлари феъллари, хаттиҳаракатларининг юмшоқ, майин назокати билан сира келишмаётганга, булар ўзаро бир-бирларига жуда зид келиб уларни ҳамиша қийнаётган, ҳамиша йўл танлашга мажбур қилаётганга ўхшайди. Чунки гап уларнинг ҳаётий принциплари ҳақида борганда, улардан ҳам қаттиқроқ, улардан ҳам кескинроқ, улардан кўра ўткирроқ бошқа биров топилармикин? Ўта юмшоқлиги, ўта қаттиқлиги билан уйғун, мутаносиб одамлар бўлса, улар болалиги ўша машъум уруш йилларига тўғри келган, суяги уруш йилларида қотган, уруш йилларининг иродасини ўзлаштирган одамлардир. Улар энди олтмишдан ошиб, етмишларни қоралаб, қувлаб бораётирлар.

Эл-юрт чин дилдан севган, ардоқлаган, номи дунёга танилган ўзбек шоири, адиби, жамоат арбоби Эркин Воҳидов болалиги ана шу уруш даврига тўғри келган авлоднинг вакили: у ўзида шу авлоднинг барча фазилат хусусиятларини мужассамлаштирган дейилса, бу сўзда ҳеч қандай муболаға йўқ.

Унинг барча ёзган асарлари замиридаги тиниқ самимият, маҳрамона инсонийлик, меҳр-оқибатни одамийликнинг энг юксак идеали даражасида тушуниш ва ўз асарларида шундай талқин этиш, яъни шеър-достондагина эмас, ҳаётда ҳам, ҳаётнинг ҳар қандай ҳолатларида шунга риоя этиш, оғишмай амал қилиш, Ватанга худди отага суянгандай суяниш, халққа худди онага топингандай талпиниш, юртнинг, элнинг камолини ўйлаш, орзу қилиш, унинг учун тинимсиз қайғуриш ва юрт маънавияти, тарихи ва анъаналаридан доим завқларга тўлиб юриш, қадим мумтоз шоир, муаррих, донишманд адиб аждодлар каби комилликка сажда қилиш, комилликни кўрган, унга дуч келганда дарҳол илҳомга тўлиш, ҳаяжонланиш – Эркин Воҳидовни инсон, шахс, катта санъаткор шоир сифатида ўз даври, ўз авлодининг жуда ёрқин пешқадам вакили деб қарашга имкон беради.

Эркин Воҳидов ўзини шеърга бағишлаган ва ҳеч қачон шеъру шеъриятга хиёнат қилган эмас. Рост, балки унинг, мана, қирқ йилдан бери нашр қилаётган китоблари, асарлари жилдларини ўта қийиқ танқидчи кўзи ва талаби билан ахтарса, балки замонасозлик руҳида битилган айрим намуналарни топиш мумкиндир. Лекин шундай замонасозликда айбситиш мумкин бўлган намуналарда ҳам шеърий сатрлар худди арғанун торларидек тегмасангиз ҳам, ўз оҳангдорлиги билан жаранглаб туради. Ҳолбуки, ўша замонасозлик, тоталитар тузум, унинг мафкураси билан муросасозлик кўп шоирлар талантларининг эркин ўсишига йўл қўймади, баъзан талантларни ўтмаслаштириб, уларни ўта жўн, сийқа, тамагир, мадҳиябозлик, маддоҳлик йўсинида асарлар ёзишга кўндирди. Замонасозлик, мадҳиябозлик ижоднинг эркин томирларини касаллантирди.

Эркин Воҳидов тоталитар муҳитнинг замонасозлигига қатъият билан қарши туролди. У ҳоким гуруҳнинг эмас, қалбининг амри билан ижод қилди, ўз инсоний, ижодий принципларини мафкуранинг шиддатли тазйиқ ва амрбозликларидан сақлашга муяссар бўлди.

Эркин Воҳидовнинг илк босилиб чиққан шеърлари эллигинчи йилларнинг айни бошларига тўғри келади. Ўшанда мафкуравий тазйиқлар, шахсга сиғиниш деб аталган ижтимоий ҳодиса, коммунистик дағдағалар авж нуқталарига кўтарилган ва етилган миллий шоирлар яна навбатдаги таъқиб ва қатлиомга учраган чоғлар эди. Эркин Воҳидов ўқувчилик пайтлари ҳам ҳукмрон мафкуранинг пуч тумтароқликларига эмас, эл-юрт юрагига, ўз қалбининг зарбларига қулоқ тутди. Тазйиқлар, чеклашлар, ҳақларни поймол қилишлар қанчалар зўр бермасин, халқ назари-эътиборида ҳаётбахш некбинлик доим тирик эканлигини эрта англаб етди. Эрта ёшлик чоғидан шу ҳақиқатни у қалби-қалбидан туйди. Унинг илк шеърларидан бири «Олма» кўпларнинг ҳамон эсида. Халқим «олма» демайди, «ол» дейди. Боғбон мевасини халқ учун етиштиради. Халққа туҳфа этади. «Олма» дейишлик меҳмондўст халқимнинг одатига зид. Халқим ўз борида ниманики етиштирса, уни бошқаларга тортиқ қилади. Эркин Воҳидов халқнинг бағрикенглиги, саховатпешалигини болаликдан жуда чуқур туйди. Шу бағрикенглик, саховатпарварлик шоирнинг ҳамиша илҳом манбаи бўлиб келди. Катта Эркинни яхшироқ тушуниш учун кичкина Эркин ҳаётининг айрим лавҳаларига назар ташлашга тўғри келади.

Кичкина Эркин ҳамма нарсага қизиқарди. Саволларининг охири кўринмас, уларга жавоб топиш баъзан катталар учун ҳам осон кечмасди.

Бир куни Эркин Воҳидов билан биргаликда Тўхтасин Жалоловнинг 90 йиллигини нишонлаш учун Фapғонага – Ёзёвонга бораётган эдик. Самолётимиз Фарғонага етиб, Қиргули устидан айланаётганда: «Дарров Қиргулига келибмиз», дедим. Эркин Воҳидов самолёт дарчасидан ташқарига қараб Қиргули манзараларига кўз югуртираркан, ўйланиб қолди. Қиргули бирдан унга олисларда қолиб кетган мурғак болалигини эслатди. То самолёт ерга қўнгунча шоир шуларни ҳикоя қилиб берди:

Уруш бошлангунча уч-тўрт яшар болакай эдим. Ёшгина онамнинг қўлида кичкинагина сингилчам бор эди…

– Эркин ака, уч-тўрт яшар болалик чоғингизни эслай оласизми? У пайтлар яхши эсингизда қолганми? – деб сўрадим.

Эркин Воҳидов мактабда ўқиб юрган кезлари хотираси ўткирлиги билан машҳур эди. Бир ўқиган, эшитган нарсаларини дарҳол эслаб қолар, сўнг оқизмайтомизмай сўйлаб берарди. У шунинг учунмикин аниқ фанларга – физика, математика, иқтисод, геометрияга ҳам ғоятда қобилиятли эди. У ўқиган мактабда бу фанларнинг ўқитувчилари жуда кучли деб ҳисобланардилар ва ўқувчилар уларни севар, уларга эргашиб, тақлид қилар, уларнинг ўгитларини жон қулоғи билан тинглар, улардай бўлишга уринардилар. Умуман, Эркин Воҳидов мактабда жуда фаол эди. Мактаб ҳаётининг барча тадбирларида иштирок этар, ўзидан икки-уч синф юқорида ўқийдиган, мактабнинг илғор, етакчи ўқувчиларидан бўлган Сайёр Пўлат Файзуллаев сингари дўстларига эргашар, адабийбадиий учрашувлар ташкил этар, мактаб саҳнасида спектакллар қўйишда қатнашар, байрам тантаналари, сиёсий митингларда Сайёр билан бирга шеърлар ўқирди. Уйғун ва Иззат Султоннинг «Алишер Навоий» саҳна асари жуда довруқ қозонган йилларда 22-ўрта мактаб саҳнасида бу спектаклнинг айрим саҳналарини ўқувчилар тайёрлаб ўйнаган, унда Эркин Воҳидов, Мўмин Мирзо, Сайёр Пўлат Файзуллаев Алишер Навоий ролида чиққан эдилар. Эркин Воҳидов бу фожиали ролни хўб қотириб адо этиб, ўқувчилар ўртасида машҳур бўлиб кетган эди…

Суҳбатимизга қайтайлик.

Шоирнинг кўзида завқ учқунлари чақнади.

– Уйимиз Олтиариқда эди. Отам ҳар доим шинел, кител, ялтираган этик кийиб юргани эсимда. У мактаб директори, ўша пайтга кўра катта одам эди. Чамаси, ўша пайтнинг раҳбарлик лавозимида ишлайдиган кишилар шундай шинел, кител, қунжи баланд этик кийиб юрган бўлсалар керак. Уруш хавфи чиққан, балки урушга тайёр бўлиш учун шундай қилишармиди, билмадим. Отамни мен уч яшар чоғимда Марғилондаги МТСга партком қилиб ишга қўйишган экан. Эсимда, эшигимизга танкка ўхшаган ўрмалаб юрадиган катта трактор келди. Бутун кўчларимизни шу тракторга ортиб, Олтиариқдан Марғилонга йўл олдик. Бизга мана шу Қиргулига яқин ердан ҳовли-жой ажратилган эди. Тракторнинг орқасига – темир ғилдирагига резина кийдирилган автокачка дейиладиган арава тиркалган эди. Унинг тепасида отам ва амакиларим бизнинг жуда ҳам каттакон шкафимизни қўллари билан тираб ушлаб келишарди. Бир пайт қаттиқ силкиниб кетдик. Автокачканинг ғилдираги йўлни кесиб ўтган чуқургина ариққа тушиб кетиб, шкаф қийшайиб ерга ағдарилган эди, қаранг, ўша ўттизинчи йилларнинг охирида шкафимиз бўларкан…

Отам МТСда ишлаган пайтлар шу Қиргулига чиқардик. У пайтлар бу ерлар яйдоқ қир эди, ҳеч ким яшамасди. Баҳор келганда лола чаман бўлиб очиларди. Битта-яримта эски кулбалар бўларди. …Ўша пайтлар ҳар нарсага қизиқадиган бола эканман. Ҳар қадамда «бу нима?», «бу нима?» – деб савол бераверардим. Катталарни баъзида безор қилиб юборардим.

Бир куни амаким уйимизга гўшт кўтариб келди. Мен қўярда-қўймай «бу нима?» – деб сўрайвердим. Амаким бир гўшт, деди, икки гўшт деб жавоб берди. Мен эса сўрайвердим. Ниҳоят амаким: «Бу-ми?! Бу – гўшт!» – деб қичқирди-да, қўлидаги гўштни деворга отиб урди. «Бўлдими?! Энди билдингми, нималигини!» – деб бақирди. «Амаки, гўштни деворга ёпадими?» – дедим мен ҳам бўш келмай. Амаким ўрнидан туриб кетди. У жуда тажанг, серзарда, жаҳлдор одам эди.

…Бир куни ўйнаб юриб, отам ишлайдиган МТСга бориб қолибман. Отам уч-тўртта кишилар билан ҳовлида нималарнидир гаплашиб турган экан. Мени кўрди-да, негадир ўрисчалаб: «почему босиком?» – деб сўради, оёқяланг юрганимни ёқтирмай. Отам нега ўрисчалаб гапирганини тушунолмадим. Илгари ҳеч бундай гапирганини эшитмаган эдим. Унинг шу сўзлари қулоғимда муҳрланиб қолган. Кўп бора эслаганман кейин. Балки олдида турган одамларга биз уйда ҳам русчалаб гаплашиб турамиз, дегандай қилдимикин, ҳайронман… Отам жуда келишган, кўркам одам эди. Унга ҳавасим келарди…

Одамнинг жуда эрта болалик чоғларида эсда муҳрланиб қоладиган шундай воқеалар бўлади. Улар сўнг бир умр кишининг хотирасидан кўтарилмайди. Умрнинг дамларида бот-бот ёдга тушади. Улар балки кейин рўй берадиган алланималардан дарак берадилар. Уларда худди шу одам умрининг мазмуни, маъноси ўчмас бўлиб муҳрлангандай кўринади. Ҳеч нарса тасодифан рўй бермайди. Ҳамма нарсаларнинг учи болаликда яшириниб ётади. Навоийнинг уч яшар чоғида «Мантиқут-тайр»ни тўлалигича ёд олиб, хаёлпараст бўлиб қолгани тасодифмикин? Ёки унинг сабий чоғида даштда Шарафиддин Али Яздийга дуч келгани, унинг дуосини олгани тасодифмикин? Кейинчалик бу воқеалар унинг ҳаётига таъсир кўрсатиб, умр саҳифаларига шуъла сочиб турмадими?

Эркин Воҳидов ҳикоя қилиб берган соддагина воқеада унинг заковати уйғониб келаётганлиги, атрофини қуршаган нарса-ҳодисаларга жуда ҳам қизиқиб қараши, унда дунё ва одамларни билишга майллар уйғонаётганлиги, сўзларни эътибор билан тинглаш ва уларнинг устида ўйлаши, мулоҳаза юритиши, яъни катта ижодкор шахсларда камол топадиган характерли унсурларнинг зуҳурланишларини кузатиш мумкин.

Суҳбатларимиздан бирида Эркин Воҳидовдан энг биринчи ёзилган ёки мияда туғилган шеъри ҳақида сўрадим.

– Биринчи туғилган шеърим «Қора қушлар қўнарлар Мажнунтолнинг шохига…» деб бошланадиган шеър бўлса керак. У ни узоқ вақт хаёлимда пишириб юрганман. Биринчи маротаба биздан пича тикроқ Сайёр акамга ўқиб берганман. Ўшанда у жуда қаттиқ ҳаяжонланган ва мени шеър ёзишга ундаган, тўгаракларга, домла Ғайратий ҳузурига етаклаб борган эди. Лекин нега шундай ёзганман, бу ҳаётий манзарадан олинган бир оний таассуротнинг натижасими ёки бунинг тагида одам англаши қийин бир маъно бормиди, ҳанузгача тушунтириб беролмайман. Балки бу миянинг остки қаватларида чўкиб ётган аламли тасаввурларнинг акс садосидир. Эллик иккинчи йиллар оғиргина йиллар эди… – Эркин Воҳидов анчагача ўйланиб қолди. Сўнг: – Баъзан тушунтириш қийин бўлган жуда ғалати маънодор ҳодисалар бўлади. Қора қушларнинг келиб тол шохига ўтириши, уларнинг оғирлиги остида шохларнинг эгилиб нола қилиши ва кейин қушлар учиб кетгач, шохларнинг яна асл ҳолига қайтиши, сизнинг бугунги тилингиз билан айтганда, ўзини тиклаши менга ўша пайтда қаттиқ таъсир қилган бўлса керак ва эҳтимол нималарнидир эслатгандир. Балки бу эзилиш, эгилиш тирик жон учун ўткинчи эканлигини англатар ва ҳамиша тирик жонзотда тикланиш, ўнгланиш умиди, имконияти борлигидан дарак берар… Бу шеърни қоғозга туширганимда ўн беш яшар ўсмир эдим. Лекин уни кўп вақт миямда пишириб юрган бўлсам ажабмас… Биринчи босилиб чиққан шеърим «Собиржоннинг туфлиси» деб аталарди. У 1952 йилда «Муштум» журналида чиққан эди. Тагига «Эркин Воҳидов, 7-Б синф ўқувчиси» деб имзо қўйилган эди. Илк машқларим ҳақида профессионал сўзни Мақсуд Шайхзода айтган. Ўша пайтда «Қизил Ўзбекистон» газетасида унинг адабий обзорлари мунтазам босилиб турарди. 1957 йилда Ернинг сунъий йўлдоши учирилди. Шунда «Кичик Ой сўзи» деган шеър ёздим. У «Қизил Ўзбекистон» газетасида чиқди. Мақсуд Шайхзода кўп ўтмай ўзининг адабий обзорларидан бирида бу шеърни тўлиқ келтириб, таҳсин айтган эди…

Эркин Воҳидовнинг болалиги осон кечмади. Ота-онадан эрта айрилди. Яраси битмас-туганмас бу айрилиқнинг мунги сергак, закий, мурғак юракнинг тубига бир умрга чўкди.

Уни Карим Саҳибоев, Рихси Саҳибоев сингари зиёли, маърифатли тоғалари ўз бағирларига олдилар. Кичкинагина Эркинни ўз маърифатли, олижаноб, ҳамиша нафосатга йўлдош давраларининг тенг аъзоси, иштирокчиси каби тарбият этдилар. Ўқиши, ўсиши, болалик, ўсмирлик, ўқувчилик, талабалик эҳтиёжларидан доим зериктирмай хабардор бўлиб туришди (болаликда бундай эҳтиёжлар оз бўлади дейсизми?). Эркин Воҳидов илм-маърифат, ижодий муҳит ҳукм сурган шароитда (Рихси Саҳибоев сиёсий адабиётларни маҳорат билан таржима қилар, журналист, жамоат арбоби сифатида тез-тез мақолалар ёзарди) ташқи томондан қийналмай, ўксинмай ўсди. Тоғаларининг фозил, оқил, серкарам муносабатлари унинг инсоний шаклланишида асосий роль ўйнади. Шоир буни ҳамиша миннатдорчилик билан эслайди. Лекин ота-онанинг ўрни ҳар жиҳатдан билинди. У бунинг қийинчиликлари, мушкуллари, армонларини ўзи енгиб ўтишга ўрганди. Унда кичик ёшидан ирода, матонат, табиий маданият тобланди. Кўнгил кўзи илк шеърлари билан бирга, устозлар далдасида ярақлаб очилди. Устозлар, яхши инсонлар билан бирга унга кичиклигидан сўз мададга келди. Китоблар, шеърлар, катталар, ўқитувчиларнинг ўгитлари унга ёшликдан садоқатли, меҳрибон ҳамроҳ бўлди. Ҳамроҳлик бора-бора дўстликка айланди. Дўстлик, ҳамроҳлик, меҳрибонлик, мунислик табиий тарзда унинг ёшлик, ўсмирлик даври ва шу давр илҳомларининг манбалари эди. Болаликнинг таассуротлари, тасаввурлари, ҳаяжонлари шеърият ва умуман ҳар қандай ижоднинг битмас-туганмас манбаи. Кейин катта бўлганда юзага чиқадиган ижодий ҳодисаларнинг бари болалик ва унинг таассуротларида муҳрланган бўлади.

Болаликнинг таассуротлари, айниқса, унинг илк ижоди намуналарида 60-йилларда ёрқин намоён бўлди. Унинг барча шеърларидан беғубор тонг нафаси руҳи сезилиб туради. Шу билан бирга отани соғиниш руҳи илк давр шеъриятининг мағзига сингиб ётади. Дунёга ёрқин бир шоир келганлигидан хабар берган «Буюк ҳаёт тонги», «Нидо» сингари шеърий гўзал достонларининг тубида ота соғинчи ётади. Бу соғинч ёш шоир қалбининг беҳад теран қаърларидан чиқади. У билиниб-билинтирмай асарларнинг руҳига кўчиб ўтади. Бу жиҳатдан айниқса, «Нидо» соғинишнинг апофеозига кўтарилади. Уруш даврининг болалари бу достонни ўз армонларининг овози каби қабул қилган эдилар. Унда инсоний соғинч юксак самимият билан ифодаланган эдики, ҳали-ҳануз бу асарни ҳаяжонланмасдан ўқиб бўлмайди. «Нидо»дан бошлаб соғиниш ва у билан безлик ранг-баранг кечинмалар Эркин Воҳидовнинг бутун ижодида ўзига хос ўрин ва мавқени ишғол этади. Унинг шеъриятига ўзгача колорит бағишлайди. Шоир ижодида бунчалар юксак ўрин тутган юрт севгиси, ҳақни эъзозлаш, инсонни баланд пардаларда куйлашда ҳам шу катта маънодаги соғинишнинг кучли таъсири борлиги аён.

Ўқувчилик чоғлари, талабалик йиллари ва ундан кейинги узоқ шарафли, машаққатли, зиддиятларга тўла ҳаёт йўлларини кузатиб, бу йўлларни баъзан бирга ўтиб шунга тўла ишонч ҳосил қилганмизки, Эркин Воҳидов инсон ва ижодкор сифатида бахтиёр одамлар тоифасига киради. У қайси даврада иштирок этаётган бўлса, ўша даврада файзу шукуҳ ва фазлу фасоҳат шуълалари кезиб юради. Унинг сўзлари, тиниқ, нафис байтлари кириб борган қалблар ичдан нурланиб, шеър файзи билан гўзаллашади. Унга илҳом, фасоҳат ва фазл нурлари эргашиб юради. Унинг сатрлари одамларни ўз оҳанрабо доирасига тортади. Ўқувчилар унинг илк шеърлари ва достонларидаги оҳанрабони жуда тез илғаб олган, мафтун бўлган, янги шеърларини ихлос билан кутар, қаршилардилар. Унинг атрофидан сабоқдошлар аримасдилар. Тенгдошлари ҳам, катта ёшдаги кишилар ҳам уни ўзларига жуда яқин олар, яқин кўрар, унинг шеърларидан инсон бу қадар гўзал, фасиҳ ва самимий бўла олиши мумкинлигини англардилар. Аллақандай инсоний жозиба, назокат, маданият ва одоб-икром унга туғма тарзда тортиқ қилинганга ўхшарди. Буларнинг бари унинг табиати, феъл-атворида ичичидан табиий тарзда шуълаланиб турарди. Фикр унда эрта шаклланди. Шахси тез камолга етди. Шу камол ҳам балки илгаридан ато этилгандир. Шоирнинг бахтиёрлиги шундаки, у ўзига ато этилган камолни тез илғаб олди, уни ўзидан бир зум ҳам нари четлатмади, унга бепарво бўлмади, уни емириши мумкин бўлган жунуний хислатлардан ўзини йироқ тутди. Камолот у билан бир умр дўстлашиб қолди. Одамларни жалб қилган, унинг чироғи атрофига тортган ҳодиса инсоний камолнинг ана шу даражаси ва сифати бўлса керак. Эркин Воҳидовнинг илк асарлари мухлисларнинг меҳрини қозонганда, у пайтлар ҳали Ўзбекистон ҳавосида Ғафур Ғулом, Ойбек, Шайхзода, Миртемир, Зулфия, Уйғун, Абдулла Қаҳҳор сингари жўшқин эҳтиросли, эски маърифатли, шарқона файзли ижодкор адибларнинг асарлари маънавият дунёсида кучли таъсирга эга эди. Уруш шароитидан омон чиққан болалар Ғафур Ғуломнинг «Яша дейман, ўғлим!», «Билиб қўйки, сени Ватан кутади», «Аввал ўқи», «Тонготар қўшиғи», «Қуёшчалар шеъри», «Чароғларим-қароғларим» сингари ватанпарварона гўзал ўгит тўла шеърларини худди ўз манифестимиздай ўқир ва ёдлар эдик. Эркин Воҳидов эса Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон шеърларини сиғиниш даражасида севарди. Шу севги илк ёзаётган асарларининг руҳига ҳам таъсир ўтказарди. Ҳассос шоир Туроб Тўла унинг илк достонидан ўта ҳаяжонга тушиб, атоқли шоир ёш шоирнинг асарига тақриз ёзган, унинг улкан келажагини башорат қилган, янги замонларнинг Ҳамид Олимжони дунёга келганлигидан давр ўқувчиларини огоҳ этган эди.

 
Халқу Ватанимиз қуёш бўлсалар,
Биз шу кенг осмонда қуёшчалармиз –
 

деб уқтирарди Ғафур Ғуломнинг кўтаринки юксак пафосли сатрлари, Ғафур Ғуломнинг урушдан кейинги йилларда оқил падар нуқтаи назари билан битилган асарларида замон кишисининг бир идеали яратилган эдики, биз шу идеалга таассуб қилар, ўзимизни кам деганда шоир айтмоқчи қуёшчалардай кўриб, шундай бўлишни орзу қилардик. Ҳолбуки, ҳаёт тамомила бошқача эди, миллатга тазйиқ зўрайгандан зўрайиб борар, уни эзиш, маҳв этиш янги бир босқичга кирган эди. Эркин Воҳидов илк шеърида айтган қора қушлар ҳаёт мажнунтолининг шохларини тамомила эгаллаб бўлган эди. Лекин биз буларни билмас, шеър сўзларига қараб келажагимизни чамалардик. Биз шеърлар ўқиб ҳаётдан шоир айтмоқчи бўсалар олиб, аълочи фарзанд бўлиб умрнинг хушбахт найини чалишга тайёрланардик. Ёзувчи ва шоирларга қуёш ва қуёшчалар бўлиб ёзиш, яшашдан бошқа йўл қолмаганга ўхшарди. Эркин Воҳидов ҳам шу умумий тўлқин ичида эди. Бир кескин фарқи, у ҳам айтганимиз – ўзига ато этилган юрак камолотининг овозига қулоқ тутарди. Илк даврда у Ғафур Ғулом илгари сурган идеалдаги инсон каби яшашга чоғланди. Ҳаётдан, одамлардан фақат тиниқлик, сурур, мағрур юксалишни кўзлади. У илм тоғи чўққиларини забт этмоққа отланди. Тириклик боғларида баҳорий илиқлик ва баҳорий тиниқликни кашф этди. Яшириб нима қилдик, қуёшча бўлиб шеърлар ёзиш унинг ўзига ҳам ёқар эди-да! Олам чаман. У шу чаманда мангу қолиш ва ундаги ҳар бир чечакни куйга солишни истайди. Дунё унинг шеърларида оппоқ нурларга чулғанган ҳолда намоён бўлади.

Идеалга интилиш қанчалар кучли бўлмасин, шоиримизнинг шахсида асил оригиналликни исташ ҳам жуда кучли эди. Бу Эркин Воҳидов шахси ва талантининг фаровон белгиларидан бири. У «Сен етим эмассан»га қанчалар мафтун ва асир бўлмасин, ҳамма гап шундаки, ҳеч қачон юксак асарларнинг асоратида қолмади. Унинг юрагидаги камолот бунга асло йўл қўймасди.

Эркин Воҳидов ўта мафкуравийлашган идеалнинг таъсиридан жуда тез қутулди. У табиийлик, самимийлик, эркинликка юз бурди. Тоталитаризмнинг даҳшатли иллатлари фош қилингани унинг юрагига қувват бағишлади, талантнинг оригинал имкониятларини намоён қилиш йўли очилди. Мафкуравийликдан безган ўқувчилар учун Эркин Воҳидовнинг шеърлари ўртанган юракларга худди малҳамдай таъсир қилди. У қисқа муддатда ёд олинадиган шоирлар сирасига кирди.

Эркин Воҳидов университетни 60-йилда тугаллади. Университет даври унинг учун билимлар билан бойиган йиллар бўлди. Ажиб дўстлар орттирди. Адабиётнинг катта карвонини етаклаб бораётган устозлар давраларига кирди. Уларнинг ҳурмат-эътиборини қозонди. Эркин Воҳидовни қайноқ ҳаёт ўз бағрига олди. У ёшлик боғидан ажиб мевалар терди. Ўз такрорланмас шеърий боғининг асосини қўйди. У ёшликни қанча улуғласа, ёшлик унга шунчалар гўзал туҳфаларини кетма-кет пайдарпай тортиқ қилди. У ёшликнинг бир дамини ҳам бекор ўтказмади. Адабий давраларга кирди. Халқ ичига кирди. Тинмай юрт кезди. Халқнинг ҳаётини яқиндан таниди, ўрганди.

Олтмишинчи йилларда унинг «Тонг нафаси», «Қўшиқларим сизга», «Юрак ва ақл», «Менинг юлдузим», «Нидо», «Палаткада ёзилган достон», «Ёшлик девони» сингари шеърий китоблари дунёга келди. Уларда ўз қарашлари ва турфа кечинмаларини баён қилди. 1953 йилда ўрта мактабни битириш арафасида ёзган шеърларидан бирида у она юрт олдида туриб сўз берган эди: «Мен жилғаман, Дарё бўлиб тўлгим келади, Она юртим, Сенга ўғлон бўлгим келади»… Бу унинг учун Ватан қошида аҳдпаймон, Ватанга қасам каби янграган эди. У аҳдини қадамбақадам адо эта борди. Олтмишинчи йилларда у, чиндан ҳам, бамисли дарё каби тўлиб оқди. Эркин Воҳидовнинг бу ўн йилликда шеър ёзмаган, шеър ўқимаган куни йўқ эди, десак муболаға бўлмас. У тўхтовсиз илҳом қанотида учди. Юрагига ато этилган камол уни баланд парвозга ундар, рағбатлантирарди. Олтмишинчи йиллар унинг ижоди тадрижма-тадриж «Ёшлик девони» ҳамда «Ўзбегим» сари кўтарила борди. «Ёшлик девони» шоирнинг қисқа бир давр ичида шеъриятнинг қанчалар юксак чўққиларига кўтарила олганлигини ва маданиятимизда янги бир миллий адабий-бадиий ҳодиса пайдо бўлганлигини кўрсатди. У қасида, фахрия, ғазал, мухаммас, достон каби шеър турлари ва жанрларини янги замон мақомига олиб чиқди. Кўҳна анъаналарни янгича санъаткорлик билан бойитди. Энг муҳими, уларда инсонни унинг бутун зиддияти, оғриқли, дардли кечинма ва ўйловлари билан тасвирлади. Шарқнинг даҳо шоирлари қасиданинг беҳад гўзал намуналарини, уларда образларнинг мислсиз фасиҳ порлоқликларини яратганлар. Лекин «Ўзбегим» қасидани янги мазмун юксакликларига кўтарди. Ниқобдор истибдод остида ётган халқнинг ўзини англаши ва таниши, ўзига ишонч ҳосил қилишида мислсиз аҳамият касб этди. Коммунистик мафкура бу асар тимсолида ўз душманини кўрди ва унга қарши турли йўллар билан кураш олиб борди. Ундан миллатчилик руҳини топишга уринди. Шоир турли тазйиқларга учради, лекин «Ўзбегим» ва «Ёшлик девони» бу пайтда энди халқ ичига кенг тарқалиб бўлган, темир сарҳадлар оша ташқи дунёга чиққан, ўзбек халқининг миллат сифатида ўлмаганлиги, ухламаганлиги, ўз тарихини яратишда давом этаётганлиги, миллий озодлик йўлидаги кураш ҳеч қачон тўхтамаганлиги, йигирманчи аср бошида миллий озодлик, мустақиллик учун курашган маърифатпарварларнинг иши йўқ бўлиб кетмаганлигини намоён қилди. «Ўзбегим» халқни ўзига янги нуқтаи назар билан қарашни ўргатди. Бир пайтлар халқ «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романлари билан қандай туташган бўлса, олтмишинчи йилларнинг охирида, ундан кейинги, бу асарнинг одамлар ичига юриши бошланган чоғда «Ўзбегим» билан ўзбек халқи шундай туташди. Асар бутун бир халқнинг дардига дармон бўлди. Лутфий ва Навоийдан сўнг шунча асрлар ўтиб «ЎЗБЕГИМ» сўзига Эркин Воҳидов тамомила янгича урғу бағишлади. Уни тушунчага – миллий ҳодисани англатадиган салмоқли тарихий-ижтимоий тушунчага айлантирди. Тушунча бадиий-образли тарона каби халқ ичида ўзлашди.

Эркин Воҳидов, «Ўзбегим»нинг драматик ва шонли юриши то авжга юксалиб бораверар экан, 70-йилларга шу ҳодисаларнинг шукуҳи ҳамда ташвиш, изтироблари билан қадам қўйди. «Ўзбегим» халқ орасида кўп фикр тўлқинларини уйғотмоқда эди. Шоир ҳам шу тўлқинлардан ташқарида эмас эди, уларнинг шиддатли овозлари, бутун симфонияси ўз ҳаёти баробарида қулоқлари остида янграб турди. Шоир мавзуни давом эттиришга қарор қилди. Етмишинчи йилларнинг бошларида «Ўзбегим» мавзуини давом эттирувчи икки салмоқли асари – «Ўзбекистон» фахрияси ҳамда «Инсон» қасидаси яратилди. Шунинг билан миллий уйғониш, ифтихор ва ўз-ўзини таниш мавзуида бир-бирини тўлдирувчи, бойитувчи, мавзунинг янгидан-янги қирралари ва йўналишларини очувчи ёрқин кўтаринки триада туғилди. Улар гарчи тўрт-беш йилнинг орасида ёзилган бўлсалар-да, лекин ягона руҳ – миллий парвоз руҳи, кўтаринкилик уларни ўзаро бир-бирларига мутаносиб қилиб, маълум маънода бирлаштириб, триадага айлантириб туради.

Кўтаринкиликдан кўтаринкиликнинг фарқи бор. Кўтаринкилик теран мазмундан узоқ бўлса, у қуруқ риторика тусини олади. Ўттизинчи – эллигинчи йиллар шеъриятида советизм мафкураси талаби ва тўғридан-тўғри тазйиқи ва таъсири остида бундай риторика шеъриятда урф бўлган ва охир-оқибат уни бутунлай емиришга олиб келган эди. Эллигинчи йилларда пуч риторика янада кучайган эди. Эркин Воҳидовнинг шеърлари маълум маънода ана шу риторикага қарши исён тусини олган эди. «Ўзбегим», «Ўзбекистон», «Инсон» триадаси Эркин Воҳидов томонидан истифода этилган кўтаринкилик бу – юрт ва халқнинг тарихий тақдири, келажаги билан чамбарчас боғланган, асли мақсади миллатда ифтихор туйғуларини уйғотиш ва шу орқали ҳаракатга чорлайдиган кўтаринкилик эди. Шоир бу асарларини бежиз «фахрия» ёки «қасида» деб атамайди. Уларда жанр талабларидан келиб чиқиб, ва албатта уларни ўз заковати қудрати билан бойитиб, янги ўзанга солиб ўзининг асил фарзандлик фахри, ифтихори, ғурури ва шулар орқали туганмас муҳаббатини изҳор этди. Кўҳна жанрларга янгидан жон бағишлади.

70-йиллар Эркин Воҳидов ижодида янги давр. У «Ўзбегим»да ўзи учун тамомила янги тасвир усулини очди. Биз унинг бу усулини МИҚЁСЛИ ТАСВИР УСУЛИ деб атаган бўлардик. «Ўзбегим»да бу усул ўзини тўла намоён қилди. «Ўзбекистон» фахриясида, «Инсон» қасидасида миқёсли тасвир усули янада мустаҳкамланди. Триадада қўлланган бу усул – тасодифий ҳодиса эмаслигини кўрсатди. Шоир унга онгли тарзда келган ва ўзининг йирик ижодий мақсадини рўёбга чиқаришга сафарбар этган эди. Уч шеърий асарда қўллангач, у том маънода бадиий усул тусини олди ва барча хусусиятларига кўра усул деб қарашга имкон беради. Бу усул маълум даражада ва маълум меъёрда «Ёшлик девони» учун ҳам характерли бир бадиий ҳодиса бўлган эди. Шоирнинг ғазалга тўла маънода даврон юкини, XX аср кишисининг драмаларини юклаши, шеър воситаларига – қофия ва радифларга даврнинг миқёсли ҳодисаларини чиқариши кабиларда ҳам миқёсли тасвир усулининг ўзига хосликлари кўзга ташланган эди.

Миқёсли тасвир усули Эркин Воҳидов шеъриятининг 70-йиллардаги тўлқинларида тўла ва ранг-баранг тарзда намоён бўлди. 70-йиллар унинг шеърияти шу миқёсли тасвир усулининг ҳукмрон бўлганлиги билан характерланади. Бу шоирнинг ажиб бир муваффақиятли топилмаси эди ва у санъаткор адибга ёрқин бадиий асарлар яратишга хизмат қилди. Миқёсли тасвир усули унинг шу йиллардаги асарларида кенглик ва теранлик яратилиши учун зўр восита бўлди.

Бу усул маълум маънода даврнинг характеридан келиб чиқди. Бошқа маънода эса шоирнинг янгиланган, ўзгарган ижодий мақсадларини ҳам акс эттирди.

Дунё сиёсатида қарама-қаршилик, қутбланиш кескин кучайди. Тоталитаризмга асосланган тузум билан эркин бозор иқтисодига асосланган демократик тузум ўртасида ҳар соҳада кураш драматик тус олди. Икки системанинг зид туришидан дунёнинг турли қитъаларида бўҳронлар, қонли низолар, можаролар чиқди. Инсоният вужудга келган темир деворларни емириш заруратга айланганлиги, тоталитаризмга ажратилган муддат шиддат билан қисқара ва охирлай бошлаганлигини англади. Берлин девори остида ҳалок бўлаётганлар қисмати Афғонистонда олиб борилаётган ўта машъум шафқатсиз уруш, Куба, Хабашистон, Вьетнам, Африка мамлакатлари атрофидаги оғир машмашалар ғоялар ўртасидаги омонсиз кураш маълум бир ҳал қилувчи босқичга кираётганлигини кўрсатарди. Совет салтанати Афғонистондаги урушда ўта ҳолдан тоймоқда эди. Шарқий Европа мамлакатларида таланиш оқибатида норозиликлар кучайгандан кучаярди. Совет республикаларининг ўзи ҳам нотинч эди. Қозоғистон, Украина, Болтиқбўйида рўй бераётган воқеалар империя ўз тарихининг энг оғир якунловчи қисмига кириб бораётганлигини англатарди. Салтанат қайта қуриш деб аталган даврга кириб бормоқда эди. Оғир ижтимоий-иқтисодий аҳвол билан генсекнинг кителини тўлдирган нишонларнинг шарақшуруғи ўртасида ҳеч келиштириб бўлмас зиддият аён кўзга ташланарди. Советизм ғоялари ўзини тамомила барбод қилмоқда эди. Халқнинг асосий кўпчилиги ўртасида уларга ишонч йўқолди.

Дунёда ғоялар ўртасида янги босқичга кирган кураш Эркин Воҳидов ижодида ҳам ўз аксини топди. Бу даврда ўзгача фикрлаш ва ўзгача фикрлашга қарши кураш авжга минди. Ўзгача фикрга қарши курашда ютиб чиқиш, мустаҳкамланиш учун расмий мафкура миллий адабиётларнинг атоқли намояндаларига бир миқдор йўл беришга мажбур бўлди. Ана шу сиёсатнинг натижаси ўлароқ Эркин Воҳидов бир қатор ўзбек адиблари билан бирга мамлакат миқёсидаги анжуманларда, халқаро йиғинларда қатнашиш имкониятига эга бўлди. Совет адиблари билан бирга чет эл сафарларига чиқди. Кўпгина мамлакатларга борди. Анжуманларда ўзбек шоирининг сўзини айтди. Шеър ўқиди. Кўп адиблар билан мулоқотларда бўлди. Баҳслар, мунозараларда фаол сўзи билан иштирок этди. Украина, Қозоғистон, Россия, Озарбайжон, Белоруссия, Латвия, Литва, Эстония, Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон адиблари қаторида адабиётнинг тақдири, халқлар ўртасидаги маданий алоқаларнинг мазмуни, ҳаёт ва инсон муаммолари юзасидан баҳсларда ўз сўзини айтди. Инсон ғояси атрофида кўп фикр юритди. Бинобарин, бу даврда инсон ғояси етакчи ғоя тусини олди. Инсон ғоясидан миллий адабиётларда шахс эркинлиги масаласи туғилди ва аста юзага чиқди.