Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

10

Дагдаҕар Боотурдаах тыа быыһынан элэгэлдьийэн көстөр от үрэҕи ойоҕолуу тыанан айаннаан, эбэлэрин сиригэр кэлбиттэрин ас тахсарын билэн халаахтыыр суордар хаһыыларыттан сэрэйдилэр. Дьиэгэнийбитэ өссө даҕаны ааһа илик Дагдаҕар Боотур үргүлдьү кыргыһыыга киирээри гыммытын Адырыыс Боотур тохтотто.

– Дагдаҕар Боотур, тыынна ыла түс. Өлөрсүү куотуо суоҕа… Бачча кэлбит дьон, аны кыргыһыыны куоттарбаппыт. Иһит эрэ, мин тугу этэрбин, – дии-дии Адырыыс Боотур атыттан ыстанан түһэн, Дагдаҕар атын тэһиинин харбаан ылла. – Эн дьаһалгар киирбиппитин толору өйдүүбүт. Ол эрээри биэс тумус боотуру туһан. Биһиги курдук оту-маһы кытта бииргэлэһэн, ыкса киирэр дьон суоҕа буолуо. Атынан тоҕо анньан киириэҕи миҥэ даҕаны тиийбэт. Биэс тумус уонна бэргэнник ытар Бэдэр Боотур буолан, туматтар хойуутук киирэ сатыыр сирдэринэн кэннилэриттэн үөмэн киириэхпит. Билиэхтэрэ суоҕа. Ох саабыт бэргэнигэр киллэрэн, тыаһа-ууһа суох тэһитэ ытыалыахпыт. Эһиги аккыт үрдүгэр бэлэм олорон, билэн куотан бардахтарына, тоҕута сүүрдэн киирэн, эккирэтэ сылдьан ныһыйыаххыт. Туоҕа Боотурдаах эһигини көрдөхтөрүнэ кимиэхтэрэ. Кыайыы төрдө уруттааһын уонна өстөөхтөргө өмүтүннэрэн саба түһүү буоларын умнумуох! Биһиэхэ үгүөрүтүк охто аҕалыҥ!

– Быһыыта, сөпкө омолуйдуҥ. Ылыҥ эрэ, тумустарга охто биэриҥ! Хоһууннарын куоттарбатах киһи… Үтэһэтэ туолбут курдук кэпсээбиттэрэ, Барылахтан көрдөһөн бултаһар санаалаах хоһууннар бааллар…

– Иэмэхтээх Куйарха Хоһууну этэҕин быһыылаах. Туттарбыт, бэйэбит даҕаны муоһун тууруо, тириитин тыыннаахтыы сүлүө этибит. Хаан иэстээх… – диэт, Адырыыс Боотур тумус боотурдарын илиитинэн бэлиэ биэрэн, ыҥыртаан ылла.

Бэдэр Боотур дьонтон охторун ылаттаан, Адырыыстаахха түҥэттэ. Тумус боотурдар сүпсүлгэнэ суох тэринэн, бөрөлөрүн тириитин саба бүрүнэн, мас-от быыһынан күлүкүчүһэн, тыа саҕатыгар тохтоон, ханан киирэллэрин барыллыы кирийдилэр.

Туоҕа Боотурдаах туматтар икки төгүллээх кимэн киириилэрин тохтотон, санаалара арыый бөҕөргөөбүтэ. Ол эрээри охторо аҕыйаабыта. Аны биирдэ тоҕо анньан киирдэхтэринэ, ыктарар кутталламмыттара. Дуораан Уус модьу үөрбэ маһын туппутунан, томтор кэтэбилэ буолан, төттөрү-таары хаама сылдьан, бырах оххо таптарбыта. Түөһүгэр хатаммыт оҕу дьиктиргээбиттии көрө, хостуу сатаабакка булгу тутан кэбиспитэ. Ыарыыланарын биллэрбэккэ, син балачча сылдьымахтаспыта. Онтон хаамтаҕын, хамсаннаҕын аайы хаана баран, мэйиитэ эргийэн тобуктаан олорорун булан, уһанар кыһатыгар көтөҕөн киллэрбиттэрэ. Хас даҕаны эдэр уол оххо табыллан, өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр киирбиттэрэ. Мээнэ дүҥүрдэммэт Лүксүрээн кырдьаҕас, ураһа араанын отуннаран, алҕаабыта, буруо-тараа таһаарбыта. Үрдүкү күүстэртэн көрдөһөн-ааттаһан, дүҥүрүн лүҥсүйбүтэ. Үрүйээнэ бэйэтэ эрэ туттар муос быһаҕын араан уотугар сиэтэ, охтор хайыылаах төбөлөрүн сэрэнэн хостотолуу, хааны бохсор эмтээх отунан сабыта уурталыыра.

Туоҕа Боотур, кылгас тохтооһунунан туһанан, томторун эргийэн, дьонун санааларын көтөҕөн кэлбитэ. Лүксүрээн ойуун сэрэммиттии лүһүгүрэтэр дүҥүрүн тыаһын иһиллии, даппыга олоро түспүтэ. «Бүгүҥҥү күнү тулустарбыт. Туйах Дагдаҕардааҕы булбута буолуо дуо? Арай булбатах буоллун. Биитэр Дагдаҕардааҕы Амака Хоһуун кыртын… Туматтар буоллаҕа. Дьэ, оччоҕо арбаҕастаах даҕаны абыраабат моһолугар түбэһэбит… Тыгын Тойон сорудаҕа туолбат, бэйэбит симэлийэ сүтэр кэммит кэллэҕэ дуу… Абам да буолар эбит! Мукучу Хоһууннаах даҕаны тиийэн кэлбэттэр ээ…

Дьылҕа Хаан ыйааҕа маннык буоллаҕа. Олорон биэрэн өлүөхтээҕэр, биэлэрбитин куйах туттан, аартыгынан тоҕо көтөн тахсарбыт дуу? Мукучу Хоһууну булан, көрдөһөн-ааттаһан, төттөрү кэлэн, сэриилээн көрдөхпүтүнэ… Уоттаан кэбиспэтэхтэринэ кэм балаҕаннаах, кыстыыр оттоох буолуо этибит. Аҕыйах да буолларбыт, Тыгын Тойон сорудаҕын толордохпутуна сатанар. Добдурҕаҕа тиийдэхпитинэ, бэлэм дьиэҕэ-уокка биир эмэ аҕа ууһун аҕалтарыахпыт. Мукучу Хоһуун аҕыйаабыппытын, кыайтарбыппытын истэн, көмөҕө илиитин уунуо дуо? Таах даҕаны Тыгын Тойон аҕа ууһун бэлиэтин көрбүтэ. Сир-дойду, кыыл-сүөл, көтөр сипсиирэ Тыгын Тойон кулгааҕар тиийдэҕинэ, кини даҕаны саарба саҕынньахтанан бүтэрин өйдүүр буолуохтаах. Көмөлөһүөхтээх…» – диэн күлүмэх, буккуурдаах санаатын ситимин Бэлэс Боотур хаһыыта быста.

– Көмө, көмө кэллэ! Дагдаҕардаах туматтар кэннилэриттэн киирдилэр! – диэн Бэлэс хаһыыта субу баардыы дуораһыйда.

Суордуу кыланыы, уруйдуур хаһыылар сатараатылар. Туоҕа Боотур таһырдьа ойон таҕыста:

– Боотурдар, аккытыгар! Утары киирэбит! Күөл уҥуоргулары чугаһатымаҥ! – диэн хаһыытаат, кэбиһиилээх отторго аҕыйахта атыллаан тиийдэ. Дьылҕан мастары туора соһоттоот, атын сиэтэн таһааран, хаамтаран иһэн, үрдүгэр хатана түстэ. Атын киксэрэ, мохсоҕоллуу таҥалайын чаҥырҕата, томтортон аллараа ыстаннарда. Онтон-мантан боотурдар сырсан кэлэн, аттарын таһааран, миинэ оҕустулар. Сатыылар ох сааларын бэлэмнии туппутунан, томтор аллараа сүүрдүлэр. Туоҕа Боотурдаах, суордуу кылана, мохсоҕоллуу чаҥырҕаһа, сыһыыга көтүтэн түстүлэр. Ыһыллан, куотан эрэр хоһууннары эккирэтэн туманнаттылар.

Куйарха Хоһуун кэнниттэн саба түһүүнү кэтэспэтэх буолан, аҥаарыйан, уолуйан хаалла. Томторго хаайан, аччыктатан бэриннэрээри ыарахан халкыларын тутан, инники киирбит хоһууннар куйахтарын быраҕан, төттөрү-таары сырсыакаластылар. Ытар кыахтарын былдьатан, кылгас үҥүүлэринэн суптурута түһүөлүү, быраҕаттана тыаны былдьастылар. Боотурдар олору эккирэтэн, аттарын күөнүнэн түҥнэри көтүтэ батастара килбэҥнээтэ. Тумус боотурдар бөрөлөрүн тириитэ түллэҥэлии, улахан булт күрэҕэр сылдьардыы бэйэ-бэйэлэрин күөртэһэ, тараахтаан хаамса, ытыалаан сыыйдылар. Икки өттүттэн ыктарбыт хоһууннар бэринэргэ күһэлиннилэр. Күөл уҥуорунан маныахтаах Дөлдүнэ уонна Дьабды сирин хоһууннара маны көрөн турбуттара. Хайа даҕаны түгэҥҥэ хотторуу буолбутун бигэтик өйдөөн, табаларын хаалларбыт сирдэригэр тыаһа-ууһа суох дьаадьыйбыттара. Улахан Эбэнэн эргийбэккэ, бэйэлэрин түөлбэлээн олорор сирдэрин диэки уучахтарын миинэн атаралата турбуттара.

Куйарха Хоһуун дьонун түмээри, дорҕоонноохтук хаһыытыы, оҕо бараныар диэри ытыалаата. Дьоно бэриммиттэрин көрөн, сиргэ батары аспыт үҥүүтүн харбаан ылаат, ойууру былдьаста. Кыргыһыы устатын тухары Куйарха Хоһууну хараҕын далыгар киллэрэ сатаабыт Адырыыс Боотур өстөөҕүн, дьэ, таба көрө биэрдэ. Оххо таптарымаары, эрийэ-буруйа сүүрэн элэгэлдьийэр Куйарха Хоһууну ытыалаата. Кыһыытыгар бааҕыныы-бааҕыныы батаһын туппутунан, кэнниттэн сырсан үллэҥэлээтэ. Кытыылата испит Бэдэр Боотур хаһыыны истэн, эргичиҥнии түстэ. Хабдьы көтөрдүү кылбаҥныы сүүрэр хоһууну көрөн, кэнниттэн ыстанна.

– Бэдэр, ыта оҕус, ситтэриэ суоҕа! – диэн Адырыыс Боотур үөгүлээтэ.

Иһиттим-истибэтим диэбиттии, Бэдэр Боотур тохтуу түстэ. Охтоох кирсин кулгаах тааһыгар диэри иэмэх курдук тарта. Көтөр кынатынан күлүмэхтэнэ сапсынарыныы туртаҥныыр сарыы тыаҕа ыкса чугаһаабытын кэннэ, иннин күөйэ көрөөт, оҕун ыытан кэбистэ. Дапсы тыаһын даҕаспытынан, ох уһуура көттө. Туртаҥныыр сарыы ойуурга түстэ.

– Тарбаҕыҥ такыччы тарта дуо?! – диэбитинэн Адырыыс бүлтэччи көрөн, аҕылаан-мэҕилээн тиийэн кэллэ. – Сор да эбит! Миэхэ атта аҕалыҥ! Куотта, куотта! – диэн сөтөллөн бопторо ыһыытаан тоҕо барда.

– Баччаттан сыыһа туттубат буоларым! Көрүүм эрэ… – диэбитинэн Бэдэр Боотур ох саатын бэлэмнии тутан, бэдьэйэ турда.

Ойуурга киирэн иһэн: «Баар этэ!» – диэн саҥа аллайаат, төттөрү тахсан кэллэ.

– Бэйэҥ дьаһай, Барылах охпун аҕалаар, – дии-дии чугаһаабыт Адырыыс Боотур ойууру ыйа, сүүрэ турда.

Адырыыс Боотур итэҕэйбэтэхтии, Бэдэр Боотуру кыҥастаһа, ойуурга киирэн иһэн, Куйарха Хоһуун умса түһэ сытарын көрө түстэ. Кэтит санныгар сарыы ырбаахытын таһынан кэппит муос куйаҕын кистиирдии иилинэ быраҕыммыт көхсүн аҥаарын сабар, хаһан эрэ туус маҥан сарыыта саһарымтыйа туртайан, хааны иҥэринэн эриэннэнэ, дьикти кыылга майгынныы, төбөтүн саба бүрүйбүт этэ.

– Һаай эбэтээ, эн бэйэлээх даҕаны хара буору уоппуккун! – диэн ботугуруу, Адырыыс Боотур өлө сытар киһи ыксары туппут үҥүүтүн ньылбы тардан ылла.

Үҥүүнү илиитигэр эргичиҥнэтээт, кыбдьыгырыы түһээт, хоһуун сүрэҕин туһунан батары аста. Муос куйах хайдан, тостон хардырҕаата, Адырыыс Боотур төбөтүн үөһэ хантатан:

– Таныар, хааннаах таныар ситиһилиннэ! – диэн хаһыытыы суордуу кыланна, бөрөлүү улуйда. Кыргыстан кыыллара турбута ааһа илик тумустар Нүһэргилээх Тоҕурай Боотурдар сырсан кэллилэр.

Адырыыс Боотур этэрбэһин оһуттан Хаан Илбис быһаҕын хостоон таһаарда. Тойон эрбэҕинэн биитин бигии, атаҕын төбөтүнэн сарыыны хаһыйа, баҕыстыбыт модьу тарбахтарынан иэмэхтээх кулгааҕы харбаан ылан, өрө тардан иһэн элийэ сотто. Иэмэхтээх кулгааҕы күҥҥэ көөчүктээн эрэрдии, өрө тутан эргичиҥнэттэ. Турбахтыы түһээт, оҕу уһуктаах өттүнэн сыыйа тардан таһаарда. Саккырыы сылдьар ох хаанын өстөөҕүн этэрбэһин оһугар сотуолаата.

Кыргыһыы ухханыттан өссө даҕаны тахса илик боотурдар аттарын быһыта кымньыылыы, сыһыыны биир гына суордуу кылана сүүрдэн бидилиппиттэрэ. Томтордорун көмүскээн, ууга-уокка түспүттэр, уйулҕалара хамсаабыта ситэ ааспакка, тугу эрэ ыһыытаһан кэпсэтэ, төттөрү-таары сүөдэҥнэспиттэрэ. Бэриммит хоһууннарын өргөн быанан холбуу баайан, аттарын кистии туруорбут кэбиһиилээх отторун икки ардыгар угаттаан, дьылҕан мастарынан саба тарпыттара. Бэлэс Боотур дьаһайыытынан ыппыт охторун көрдүү, хомуйа таарыйа, өлбүт хоһууннары, боотурдары биир сиргэ таспыттара. Алаҥаалары, нимчикааннары, үҥүүлэри, халкы куйахтары биир сиргэ чөмөхтөөбүттэрэ. Дагдаҕар Боотур Куйарха Хоһуун ханна өлө сытарын Бэдэр Боотуртан истэн, атынан состорон аҕалан, өлө сытар хоһууннарга холбуу таттарбыта. Иэмэхтээх кулгааҕын Адырыыс Боотур быһан ылбытын сэрэйэн, Дуораан Уус уһанар балаҕаныгар кымыс иһэ олорор Адырыыска тиийбитэ.

– Адырыыс Боотур, Куйарха Хоһуун иэмэхтээх кулгааҕын миэхэ аҕал. Биһиги Амака Хоһууну бэйэбитигэр тардарбытыгар туһалыа, – диэбитинэн Дагдаҕар Боотур балаҕаҥҥа киирээт, талах олоппоско олоро түстэ.

– Һуу, киһини чачата сыстыҥ! – дии-дии икки дьабадьытынан сүүрбүт кымыһы ытыһын таһынан сотто, Адырыыс Боотур сөтөллөн хахсайда. – Ити иэмэхтээх кулгааҕа суох Тыгын Тойоҥҥо тиийдэхпитинэ, биһиги баһа суох хаалабыт. Бэл, атын аһыытын тулуйбаккаҕыт, эһиги манна күрээн кэллэххит… Миҥэҕэ холоотоххо, Күлүк Боотур Тыгын Тойоҥҥо үтүөтэ элбэх ини… Эн ону өйдүүгүн дуо?! – диэн бааҕынаата. – Тыыннаах хаалар эрэлбит ити эрэ.

– Эн биһиги күрүүрбүтүн көрөн турбутуҥ дуо, билбэккэҕин тугу мээнэ тыллаһаҕын! – Дагдаҕар Боотур кыыһыран кыбдьыгырыы, батаһын угун туппутунан ойон турда. – Оттон эһиги тугу тиҥсирийэ сылдьан, Күлүк Боотургут буор сирэйдэннэ?! Дьэ, итиччэтигэр ааҕыстахпыт!

– Дагдаҕар, тохтоо! – диэн хаһыытыы, Дуораан Уус ынчыктаабытынан, сыҥаһа оронугар олоро түстэ. – Уоскуй! Аҕыйах бэйэбит сир уһугар, кыйаар түгэҕэр көрсөн, хабарҕабытын хайа сотуһарбыт хаалбыт. Адырыыс Боотур, Тыгын Тойоҥҥо Күлүк Боотур хайдах өлбүтүн, иэс ситиһиллибитин туһунан мин тиэрдиэҕим. Уустартан, бэл, ойууннар куттаналларын билэр инигин? Этэр тылым ыйааһыннаах буоларын өйдөө. Ити иэмэхтээх кулгаах биһиэхэ туһалыа…

– Айдарыылаах киһи, этэрин эттиҥ да… Чэ, сах сиэтин! Дагдаҕар Боотур, батаскын харбыаланыма, охсуһар, өлөрсөр ыраахтан буолбатах! Оччо үлүгэр туһалаах кулгаах буоллаҕына, атастаһыах! Үс миҥэни биэрбэтиҥ чахчы. Биир сырыылаах атта аҕал да ыл, – Адырыыс Боотур уордайан үллүбүт сирэйэ уостан, хараҕа көстүбэт буола, күлэн күһүгүрээтэ.

– Дагдаҕар Боотур, мин миҥэбин биэр. Анараа дойдуга миинэн барбат инибин… Онтон тыыннаах хааллахпына, мин аттаныахпар диэри биир эмэ миҥэ көстөр ини, – диэн Дуораан Уус ынчыктыырын быыһыгар саҥарда.

– Ити дии, ат көстө оҕуста! Дуораан Уус ата чахчы кыахтаах буолуохтаах. Мэ, бу баҕайыны ыл уонна Тыгын Тойон иннигэр хараанныыр тылгытын умнаайаххытый! – диэт, тирии саппыйатыттан ылан, Дагдаҕарга уунна. – Арба даҕаны, эһиги мантан сүтэргитин баҕарар, төннөр туһугар тугу даҕаны кэрэйбэт, кимиэхэ эрэ аайдаан арбаныан саныыр хара санаалаах киһи эмиэ кэлсибит… Туоҕа Боотурга кэпсиирдээх эбиппин!

Дагдаҕар Боотур итини истэн, ойон турда.

– Барыах. Туоҕа Боотур, онто даҕаны суох, эйигин көрсүөх буолбута.

Кыргыһыы устатын тухары бүгэн сыппыт Хаан Илбис, кини ойууннаан илбистээн, кыайыыга тиэрпитин курдук туттан-хаптан, төттөрү-таары хааман сахсаҥнаабыта. Дэҥ-дуҥ бэйэтин тула дьону мунньаары дүҥүрүн дарбыйа, бэдьэйтэлии, куухтаан-хаахтаан ылара. Дагдаҕар Боотур Адырыыһы батыһыннаран, Туоҕа Боотур ураһатыгар киирбиттэрин көрөн, тыаһа суох ньылбыйан, ураһа дьиэлин таһыгар, кулгаах иччитэ буолан, олорунан кэбиспитэ.

– Туоҕа Боотур, бу Адырыыс Боотур дьикти кэпсээннээх! Иһит эрэ, – диэн Дагдаҕар Боотур саҥата добдугураата.

– Туйах эһигини өрүһүйдэ! – Адырыыс Боотур көөҕүнүүрэ иһилиннэ. – Тыыннаах хааларга үөһэттэн ыйаахтаах эбиккит. Биһиги даҕаны иккиэннэрин, кус оҕотун курдук, тэһитэ ытыалыахпытын сөбө. Оччоҕо туох буолан туруон ким да билбэт!

– Бээ-бээ, тугу-тугу кэпсиигин? Ыл, сааһылаан иһитиннэр эрэ. Кимнээҕи ол?

– Туйаҕы аара тоһуйан өлөрөөрү, хара дьай санаалаах киһи хорҕойбут этэ. Охсуһа сырыттахтарына, иккиэннэрин биир оҕунан хоһулатар санаа кычыгылаппыта ээ…

– Бай, ол хайалара буоллаҕай?

– Биһиги тиийиибитигэр өлө сытара… Туйах: «Хаан Илбис көрөр-истэр тыла суох уола», – диэбитэ. Туйахтыын тутуһа сылдьан, быһаҕар бэйэтэ атыллыбыт үһү. Биһиги көрбөтөхпүт. Баҕар, Туйах да аспыта буолуо, ким көрөн турбута баарай…

– Ол уол онно хайдах тиийбитий, хантан быһахтаммытый?

– Мэ, көр! Билэр быһаҕыҥ буолуохтаах…

Сандалыга «талыр» гынар тыас Хаан Илбис кулгааҕар этиҥ тыаһыныы сааллыбыта. Бэйэтэ даҕаны өйдөөбөтүнэн хаптайа түспүтэ. Эргим-ургум көрүнэ, тыаһа суох туран, өссө даҕаны сыбыдахтаммакка бааллан, тэпсэҥнии турар аттарга ньыкыйан тиийбитэ. Биир аты сиэтэн, томтор анныгар түспүтүгэр ким даҕаны кыһаллыбатаҕа.

Өтөр буолбатаҕа, ураһаттан батаһын сыгынньахтыы туппут Дагдаҕар Боотур ойон тахсыбыта. Уҥа-хаҥас олоотуу балаҕаннары, ураһалары кэрийтэлээн, тилиргэччи хаампыта. Көрсүбүт боотурдарыттан Хаан Илбиһи ыйыталаспыта даҕаны, ким даҕаны көрбөтөх буолан биэрбитэ. Тиһэҕэр, Бэлэс Боотур ата сүппүтүн истэн, эккирэтээри тииспитин Лүксүрээн тохтоппута.

– Бардын! Ханна тиийэн суор, тураах аһылыга буолар? Ол иһин сэрэйбитим ээ, ити тыла суох уол мээнэ буулаабатаҕын. Хаста даҕаны түүҥҥү турукка киирэн, хантан кэлбитин суоллаан көрбүтүм эрээри, күүстээх уот өрө туран, суолун бүөлүүрэ… Былыр кэпсиир буолаллара, Дьааҥы тоҥ биистэрин ойууннара төрдө-ууһа суох эдэр дьону өйдөрүн баайан, атын биис уустарыгар ыыталыылларын туһунан. Ол өлөллөрүн-тиллэллэрин билбэт, түүлүнэн салайтарар дьону аһынан табаһыт, үлэһит гына ылбыт биистэр, куһаҕан ыарыы турбутунуу, имири эстэллэрэ үһү. Ыыппыт киһилэрэ төттөрү кэллэҕинэ, суоллаан тиийэн баайы-дуолу үллэстэллэрэ дииллэрэ. Билигин даҕаны бааллар быһыылаах… Хата, ити уол Хаан Илбискэ кутун баттатан, улахан алдьархайы оҥорбокко өлөөхтөөбүт…

Туйах булбут котокоонуттан сылтаан өлөттөрө сатаабытыттан сэрэйдэххэ, атын аҕа ууһун боотура сүтүүтүгэр Хаан Илбис кыттыгастаах быһыылаах… Ойуун аатыраары дьаабыланнаҕа… Өлбүт боотур түргэнник көстөн, биир да айдарыылаах ойуун суоллаабатаҕа. Туйах тугу эрэ билэр эбит. Ол иһин бохсутаары, уолу быһахтаан ыыттаҕа… Кэллэҕинэ истиэхпит…

11

Дагдаҕар Боотур күөл уҥуорунан куоппут туматтары эккирэтэн бараары чиччигинээбитин Туоҕа Боотур: «Кыайдыбыт дии санаама. Күөл уҥуор турбут хоһууннар туох санаалаах тэйбиттэрин ким да билбэт. Баҕар, соруйан, эккирэтиннэрээри куоппуттара буолуо. Дьон аҕыйаабытын кэннэ, эргийэн төннөн, уоттаах оҕунан ытыалыахтара, саба түһүөхтэрэ… Манабыллары күүһүрт. Бу күннэргэ ким даҕаны сыһыыттан тахсыбат!» – диэн баргыытаан тохтоппута. Хааллыбакка сыһыыга хаалбыт биэлэртэн биир улаханнык бааһырбыты тыынын салҕаабыттара. Тириитин инчэҕэйдии томтордорун тумсугар киирэр-тахсар аартык көстөр сиригэр дьылҕан мастарынан анаан оҥорбут иилэригэр тиирэ тарпыттара. Куурдаҕына-хаттаҕына үөрүүнү, кутталы биллэрэр табык буолуохтааҕа.

Лүксүрээн кырдьаҕас ыйыытынан-кэрдиитинэн, күөллэрин уҥуоргу баһыгар чалым уулаах сиргэ араҥас туруортаабыттара. Үөһээ өттүлэригэр сылгы, таба тириилэрин тэлгэттэрбитэ. Өлбүт боотурдары сылгы тириитэ тэллэхтээххэ сытыартаран, хаҥас ойоҕосторугар ох сааларын кирсин сүөрэн, кэһэхтэригэр ох уктаран, тутта сылдьыбыт батастарын уурдарбыта. Таба тириитэ тэллэхтэргэ хоһууннары кэчигирэппиттэрэ. Алаҥааларын кирсин быстаран, охторун, үҥүүлэрин төбөлөрүн тоһуттаран, атахтарын таһыгар чөмөхтөппүтэ. Араҥастар анныларыгар кураанах мастары кыстаппыта. Силигэ сиппитин кэннэ, тутуллубут хоһууннары өргөн быаларынан сэтиилии баайан аҕалан, араҥастар иннилэригэр тобуктаппыттара. Лүксүрээн ойуун маҥан сарыыттан тигиллибит кыаһааннардаах таҥаһын кэтэн, араҥаһы эргийэ сылдьан, дүҥүрүнэн дарбыйбыта. Боотурдары, хоһууннары төннүбэт сирдэригэр үөһээ атааран, көрдөһөн-ааттаһан, ис хоһооно иһиллибэттик онолуйбута. Түмүгэр былаайаҕын, дүҥүрүн туппутунан тобуктаан, умса түһэн көбүөхтээбитэ. Умайа сылдьар кыалаах мастары туппут боотурдар араҥас түөрт өттүттэн киирэн, уот анньыбыттара. Куура хаппыт кураанах мас кутаа уотунан биирдэ багдас гыммыта. Көстөр-көстүбэт буруоланан сирдьигинии, таһырҕыы өрө салаамахтаан, үөһэ кытыастан иһэн, бөтө бэрдэрбиттии, хара буруонан өҕүйбэхтии тэнийбитэ. Ону баттаспытынан кэҥсик, дьаар ыар сыта сыһыы иһин тунуйбута.

Туоҕа Боотур сыгынньах батаһын туппутунан кэлгиэлээх дьон иннигэр таҕыста. Умса туттан тобуктаан олорор хоһууннары батаһын иэдэһинэн сыҥаахтарыттан өрө анньа кэриччи хаамыталыы, бары истэллэрин курдук саҥаран барда:

– Өлөрө-өһөрө, кырга кэлбит өһүөннээхтэри кыыл-сүөл, көтөр аһылыга оҥорбоккобут, сиэри-туому тутуһан, хоһууннары хоһуун курдук дьаһайбыппытын көрдүгүт. Субу манна, боотурдарбытын иэстэһэн, эһигини эмиэ быһыта кэрдэн өлөрдөхпүтүнэ даҕаны, буруйга-сэмэҕэ тиксибэппитин билэн турабын. Ол эрээри, эһигини таныардаан, ким эрэ инитэ-биитэ, аҕата, эһэтэ эмиэ кыырыктаах үҥүүтүн өрө көтөҕөн, алыкыылаан, кыргыһыыга ыҥырыа турдаҕа…

Биһиги бу дойдуга олохсуйаары, хайа даҕаны бэйэлээх биис ууһун кытта кыргыһыыта суох биир тылы булан, эйэ дэмнээхтик олоруохпутун баҕарабыт. Аҕыйахпытын көрүмэҥ, көмүскэнэр кыахтаахпыт, көмүскэтэр дьонноохпут. Биһигини самнардахтарына, Сахсары күөл кытылыттан урууларбыт-аймахтарбыт иэстэһэ, анаан кыргыһа өссө элбэх боотур тиийэн кэлиэ! Бүппэт таныар, кыргыс бара туруоҕа!

Тохтуу түһээт, хоһууннары холбуу кэлгийбит өргөн быаны быһыта охсуолуу, хаһыытаан бытарытта:

– Барыҥ! Хоһууннаргытыгар, ойууннаргытыгар, дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр кэпсээҥ! Таныардыы, хааннаах иэскэ тура сорумматыннар! Сир ийэ көхсө киэҥ, абааһы көрдөхтөрүнэ, көрсүбэт сиргэ көһөн олохсуйдуннар!

Босхоломмут хоһууннар итэҕэйбэтэхтии туттан, аа-дьуо туран кэллилэр. Бэйэ-бэйэлэрин сирэйдэрин көрсөөт, баҕар, кэннибититтэн ох эккирэтиннэриэхтэрэ дии санаан, төбөлөрүн санныларыгар ньыкытан, хааман сукуҥнаан иһэн, кыл муҥнарынан ойуур диэки сырса турдулар.

– Туоҕа Боотур, өстөөхтөрү таах ыыттыҥ. Бастарын кэчигирэтиэх баара… Билигин ханна баарбытын, төһө элбэхпитин суор, тураах барыта билиэ, – диэмэхтии Дагдаҕар Боотур кыбдьырынан ылла.

– Туоҕа Боотур уһуну-киэҥи толкуйдаабыт. Эйэлээх олоххо олоруохпутун баҕарар буоллахпытына, дьон өлүүтэ-сүтүүтэ тохтуохтаах! – Лүксүрээн ойуун буруоттан күөмэйэ кычыгылана кыыкыныы, дүҥүрдээх былаайахтаах илиилэрин өрө ууна ботугураата.

Күөлтэн үөрдүспүт кустар, хаастар айманан, өрө ытыллан тахсыбыттарыгар көрө түспүттэрэ, үөһэ өттүлэринэн, кый үрдүгүнэн хотой кыыл элиэтии сылдьара. Сүдү кынаттарын сараадытан, эргийдэҕин аайы намтаан чардырҕыы-иһиирэ, соҥуоран турар боотурдары кынаттарын күлүгүнэн харыстыырдыы, хараанныырдыы сабардаабыта. Тоҕуоруһан турар боотурдар сибигинэһэ, тобуктуу түһэн, төбөлөрүн төҥкөппүттэрэ.

Хас да хонукка, күһүн иһэрин биллэрэн, хотуттан сиикэрэ ардахтаах тыал түһэн, оту-маһы ииктэтэ соҥуорпута. Ордон хаалбыт хатыҥ сэбирдэхтэрин сытыы тыал кыыһырбыттыы турута тыыта, үөһэ тэлимнэтэн иһэн, сиргэ хам баттыыра. Ол аайы хатыҥ сэбирдэхтэрин сайыспыттыы, иэҕэҥнии сиигирэн ыараабыт лабааларыттан бөдөҥ таммахтары чопчулата ытатарга дылыта. Дэҥ-дуҥ айан туруйалара, хаастара үөрдүһэн аймалаһан, онто даҕаны суох курус күһүн тыынын эбэннэр, үөһэнэн ааһаллара. Ити аайы томтор олохтоохторо туоххаһыйан, мунчаарбыттыы сайыһа көрө хаалаллара.

Туоҕа Боотур сүбэлэһээри бас-көс дьонун кытта Адырыыс Боотурдааҕы ураһатыгар ыҥыртаата. Ураһа иһэ араан уотуттан итийэн, ардахтан илийэн киирбит дьон таҥастарын сиигэ өрө бурҕачыйа, сиргэ тэлгэммит тайах, таба тириилэргэ атахтарын хомунан олорунан кэбистилэр. Ыҥырыллыбыт дьон бары кэлбиттэрин көрөн, Туоҕа Боотур туран кэллэ.

– Сүбэлэһээри ыҥыртаатым. Сирдэммит-уоттаммыт, олохпутун булбут курдукпут эрээри, чугаһынан-ырааҕынан баар төрүт олохтоохтору кытта биир тылы булумаары гынныбыт, – Туоҕа Боотур тоҥмут киһилии араан таһыгар кэлэн, өссө да төлөннөөх чохторго икки ытыстарын сараччы тута одууласта. – Бу Кыйаар дойдутугар хантан даҕаны сүбэ-ама, көмө күүтэрэ, көмүскэлэ суох киҥкиниир киэҥ айылҕа ортотугар бэйэбит эрэ олорон хаалар кутталланныбыт… Уруу-аймах тардыһан элбиэхтээҕэр аҕыйыыбыт. Добдурҕа саҕана кэлии-барыы өссө элбиэ…

Аҕыйах тумат хоһууннарын үүрдүбүт диэн, уоскуйарбыт табыллыбат. Барылахтан көрдөһөн, хара тыабытыгар бултаныа, далай уулары булкуйуо этибит буоллаҕа. Мантан салгыы хайдах олоробут, кэтэннэхпитинэ-мананнахпытына, дьылбыт ыгыыһык… Омолуйуҥ эрэ.

Кэпсэтэ, күлэн күүгүнэһэ олорбут дьон ах барда. Бары даҕаны, санааҕа баттаппыттыы, төбөлөрүн төҥкөтө сөҥүөрдүлэр.

– Биһиги кыргыһан саҕалаабатахпыт! – Дагдаҕар Боотур өрө көрө түстэ. – Ох саабыт тэбэр күүһүн, батаспыт, кылыспыт сытыытын, куйахпыт бөҕөтүн биллэхтэрэ. Бачча үүрэн баран, ситэри эккирэтэн, кыргыһыах баара! Бу сиргэ ким күүстээҕин биллэриэххэ! Эйэнэн-илинэн диигит… Төбөбөр батарбаппын. Тыгын Тойон курдук чугаһынан-ырааҕынан кыргыһан, төбөлөрүн чолоппуттары бастарын быһыта сынньан, атыттары чаҕар гынан, олохпутун оҥостуоҕуҥ. Аара хаалбыт дьоммутун ыҥыртаан, Мукучу Хоһууну тылбытыгар киллэрэн, добдурҕа саҕана кэлиэҕиҥ-барыаҕыҥ. Ырааҕынан-чугаһынан ааппытын ааттатыаҕыҥ!

– Дагдаҕар Боотур сөпкө этэр, – Нүһэрги Боотур олбоҕор иэҕэҥнээн ылла. – Куттаммыттара ааһа илигинэ, эккирэтиэх баара… Эйэ-ил диигит. Туохха туһалааҕый ол? Кыргыһыыта суох олох баарын билбэппин! Тыыннаах хаалар туһуттан бүгэн олорор, кэлэр-барар биистэр тэпсилгэннэрэ буолар – ол дуо эйэ?! Биир бэйэм кыргыһа суох сатаммаппын!

– Дагдаҕар Боотур, Нүһэрги Боотур, сирдээх-уоттаах, туттубут балаҕаннаах, ойохтоох, ааккытын ааттатар оҕолоох этигит дуу… – диэн үгэргии саҥара, Лүксүрээн кырдьаҕас тайахха тэптэрэн, араан таһыгар таҕыста.

Дагдаҕардаах Нүһэрги өһүргэнэн тураары өгдөҥөлөөбүттэрин дьиктитик уоттаммыт, тымныынан хаарыйарга дылы харахтарынан кырдьаҕас утары көрбүтүгэр, боотурдар төбөлөрүн умса туттан, бүк түстүлэр.

– Бэл, кыыл-сүөл сирин-уотун, оҕолорун көмүскээн, кырыктаах кыргыһыыга киирэн, тыына быстаахтыыр. Эһиги ким туһугар, үөһэттэн олох олороору, оҕо төрөтөөрү айыллыбыт дьон кыа хаанын уһуннараары гынаҕыт? Искит тот буоларын, үүрэн аҕалбыт дьоҥҥутун үүрэр-үтүрүйэр туһугар дуо? Биитэр мин туспар дуо – мин кыргыһыахпын баҕарбаппын! Дойдугут, дьоҥҥут, инники кэскилгит туһунан биирдэ эмэ долоҕойгутугар оҕустарбыккыт дуо?! – Лүксүрээн саҥардаҕын аайы күөмэйэ чөллөрүйэн, хараҕа уоттанан, уҥуоҕа-иҥиэҕэ көнөн, ис-иһиттэн сырдыырга дылы буолла. – Бэл, киһи барыта абааһы көрбүт баҕайыта Хаан Илбис сирдээҕи аналын толорон барда! Биһиги туспутугар… Тыла суох уолу кини көрөр аатыран ылан, айылгытынан баттаан илдьэ сылдьыбыта. Онтон атын, билигин чообурҕаһа олоруо суоҕа этибит… Күлбүт күдэҥҥэ көппүтэ ыраатыа этэ. Итини оҥороору киһи тыыныгар туран, биһигини кытта кэлсибит… Дьабыныгар тиийэн, киһи тыынын быспытыгар хоруйдаан эрдэҕэ… Иккистээн ойуун буолан төрөөбөт дьылҕаланнаҕа…

Биһиги даҕаны бу үрэх баһа дойдуга мээнэ кэлбэтэх урааҥхайдар буолуохтаахпыт. Күрээн кэлбит буоллахпытына, тоҕо Тыгын Тойон эккирэтэн сэриилээбэтэ? Тоҕо Кырамай Боотур түүлүнэн сирдэтэн, атын сиргэ олохсуйа хаалла? Тоҕо Тоҕус Боотурдааҕы бэйэлэрин эрэ хааллардыбыт? Мин санаабар, тэнийдиннэр, сирдэнниннэр-уоттанныннар диэн санааттан буолуохтаах. Урааҥхай сахалар элбииллэрин, бииргэ түмсэллэрин туһугар… Хаһан эрэ Тыгын Тойоҥҥо үҥэн-сүктэн тиийдэххитинэ, илиитин үөрүүнэн утары уунуо. Ыксал тирээтэҕинэ, көмө-тирэх буоларыгар эрэнэбин. Дьэ, итинник, оҕолоор, – Лүксүрээн тохтоон ылла. Мустубут дьону кэриччи көрө салгыы саҥарда. – Олохтоох дьону кытта эйэ дэмнээхтик олорорго тардыспыппыт, тардыһабыт даҕаны. Кыргыһыынан тииһигирэн, өр барыахпыт суоҕа. Эйэлээх олоҕу көрдүөҕүҥ. Кыргыс – бүтэр уһук! Өс-саас иэстэһиитин тохтото түһүөҕүҥ, – Туоҕа Боотурга чугаһаан нөрүйэн ылла. – Мин кырыйдым, сылайдым. Сотору кэминэн дьабыҥҥа барабын… Дьоммор-сэргэбэр кыанар эрдэхпинэ туһалыым. Миигин тэрийэн, туматтар түөлбэлээн олорор Улахан Эбэлэригэр ыыт. Тылбыт атынын иһин, айылгылаах дьон кинилэргэ даҕаны бааллар ини? Сир киэҥ, кыргыспакка эрэ, эйэ дэмнээхтик олорор туһугар кэс тылбын этэн көрүөм этэ. Туох эмэ буолар түбэлтэтигэр иэстэһэ сорунаайаххытый! Оҥоһуум, ыйааҕым оннук буоллаҕа… – Лүксүрээн кырдьаҕас тыастаахтык өрө тыынна.

Сип-сибилигин сытыы уотунан сириэдийбит харахтара сыыйа өһөн, тайах маһыгар тирэнэн, олбоҕор кэлэн тыастаахтык олордо. Ураһа иһэ чуумпура түстэ.

– Күлүк Боотур өлөр бүтэһик тыллара «Туоҕа… Туоҕа…» диэн этэ, – дьон соһуйан, дьик гына түһүөр диэри Адырыыс Боотур көөҕүнээтэ. – Биһиги бу диэки тоҕо айаннаабыппытын билбэппит. Күлүк Боотур сыаллаах-соруктаах курдук, бэл, суолу ыйдараары табалаах киһини эккирэтиннэрэрэ. Көҥүл боотурдарбыт диирэ. Биһиги дьон билбэтэҕин билэр, көрбөтөҕүн көрөр, истибэтэҕин истэр тумус боотурдар буоллахпыт… Күлүк Боотур төһө даҕаны кистээтэр, Тыгын Тойоҥҥо сылдьыбытын билбиппит. Ол эрээри тугу кэпсэппиттэрин билбэппит. Баҕар, эһиги күрүүргүтүн билэн, тоһуйтаран кыртараары гыммыта дуу… Ол эрээри кыргыһан тииһигирэр туматтары кини дьаһалынан анаан-минээн боҕутуннарбыппытынан таайдахха, эһиэхэ аартыгы арыйар, суол ыраастыыр соруктаах курдук этибит… Билигин чопчу этэр кыах суох. Туоҕа Боотур, биһигини Тыгын Тойоҥҥо төннөрбүтүн көҥүллээ.

– Адырыыс Боотурдаахха биһиги махталбыт муҥура суох. Эһиги түбэһэ кэлэҥҥит, кыайыыга тумуһурдаатыгыт. Махталбыт бэлиэтин үс миинэр миҥэни биэрэбит, ханна бараргытын бэйэҕит билэҕит, – дии-дии Туоҕа Боотур Адырыыс Боотур иннигэр кэлэн нөрүйэн ылла.

– Суох. Мин барбаппын! – Нүһэрги бааҕыныы ойон турда. – Туоҕа Боотур, миигин Лүксүрээн ойууну арыалдьыттатан, туматтарга ыыт. Ханна түөлбэлээн олороллорун билэбин. Өй, тыл тиийбэтэҕинэ, күүс туһалаарай? Өскүөрүтүн этэбин… Мин көҥүлбүн, эйэлээх кэпсэтии таҕыстаҕына, баҕар, туматтарга хаалыам, баҕар, атах балай барыам. Тыгын Тойоҥҥо барбаппын.

– Үүрбэт буоллаххытына, манна хаалабын! – диэн Нүһэргини быһа түһэн, Тоҕурай муҥунан көрө, бастыын-көхсүлүүн биир буолан, сүгүллэн турда. – Туоҕа Боотур, үс тумус боотургар биир тумус боотур эбилиннэҕинэ, кыаҕырыахтарын билэҕин. Өссө Туйаҕы биэрдэргин… Бэрт сытыы, сымса, кыанар-хотунар, такайдахха, боотур бэрдэ тахсыах уола.

– Хааллаххытына хаалыҥ! Соҕотоҕун даҕаны барабын! Тыгын Тойоҥҥо Күлүк Боотур өлбүтүн, сырыыбыт туһунан иһитиннэрдэхпинэ сатанар. Кэнникитин кэнники буруйга, сэмэҕэ тардыллыбат туһуттан! – Адырыыс Боотур кыыһыран, сирэйэ кытара үллэ, субу туран кэлиэхтии өҥдөҥөлөөтө.

– Тохтооҥ! – Туоҕа Боотур саба саҥарда. – Айдарыылаах киһибит, ытык кырдьаҕаспыт Лүксүрээн, бука, булгуруйбат санааҕа кэлбиккин быһыылаах… Бэйэм бара сылдьарым дуу дии сылдьыбытым. Холонон, кэпсэтэн көрүөххэ. Кыаллыбатаҕына, ол туһа туспа…

Көҥүл боотурдар, эһиги көҥүлгүт… Адырыыс Боотур, эйигин туппаппыт эрээри, Тыгын Тойону көрсүөххэр диэри биһиги туспутунан дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсээн, ыһа-тоҕо сылдьыма. Тыгын Тойон сөбүлүө суоҕа. Кэпсииргин-кэпсээбэккин бэйэтэ быһаарыа… Лүксүрээн кырдьаҕаһы соҕотохтуу ыыппаппыт. Нүһэрги, суолу билэр киһи, тылламмытыҥ хайҕаллаах. Өссө биир боотур барсыа…

– Мин барсабын, – диэбитинэн Бэлэс Боотур нээлбитин субуйа тарда туран кэллэ. – Күөл уҥуоруттан, ох саа бэргэнэ тиийбэт сириттэн, бэйэбит көстүбэккэ эрэ кимнээх, туох сыаллаах-соруктаах иһэрбитин хаһыытаан биллэриэм, кэпсиэм этэ. Хайдах-туох көрсөллөрө онтон көстүө.

– Бэрт сөп!

– Бэлэс, дьэ, кинилэргэ кэпсиэ…

– Кырдьык! Сөбүлээбэт туматтарга турбутунан киирэн биэриэхтээҕэр ыраахтан кэпсэппит ордук! – диэн онтон-мантан дьон саҥата иһилиннэ.

– Сөп. Барар дьоммутун тэрийиэхпит. Нүһэрги, ханна тиийэргитин Бэдэр Боотурга сиһилии быһаараар. Хойутаатаххытына, сүттэххитинэ суоллуохпут. Тоҕурай Боотур, биһиэхэ сыһыннаххына үөрүөхпүт. Тумус боотурдары бэйэҥ илиигэр ыл. Туйах… Туйах чахчы боотурдуу быһыыны көрдөрдө. Уолу сылгы манатан бүтүөххэ. Кэллэҕинэ, илдьэ сылдьаҥҥын, такай. Нам-нум буоллахпытына, сиэри-туому, үгэһи тутуһан тургутуохпут. Дуораан Уус, арыый буоллаххына, дьону көмөлөһүннэрэн охто, батаста оҥоруҥ. Болгуо аҕыйаабытын билэбин, – Туоҕа Боотур тохтуу түстэ. Дьонун кэриччи көрө салгыы саҥарда. – Күн сарсын үһүө буолан, Лэбиэрийэ Бөҕө, Бэдэр Боотур уонна мин, Мукучу Хоһууҥҥа кэпсэтэ барабыт. Билсиһиибитин чиҥэттэхпитинэ сатанар, маннык олорорбут табыллыбат. Добдурҕа саҕана Мукучу Хоһууннааҕы ыҥыран, олохтоох дьоннуун ил-эйэ олохтуу, хаалларбыт дьоммутун билсэ Бүк өрүс бэтэрээ кытылынан сырыттахпытына сатанар буолла быһыылаах. Күн тахсар өттүн Лүксүрээннээх хайдах сылдьан кэлэллэриттэн көрүөхпүт…

Туйах, быһалыы Дыгый оҕонньордооххо ааспатах буоллаҕына, моһуоктаннаҕа. Икки-үс хонугунан биллибэтэҕинэ, Дагдаҕар Боотурдаах Амака Хоһууҥҥа бара сылдьыаххыт. Биһиэхэ чугас соҕус кинилэр эрэ бааллар. Сыһыаммытын өссө күүһүрпүт киһи…

Итини истэн, Дагдаҕар Боотур сэгэс гына түстэ. Үөрбүтүн биллэримээри, хойуу хааһын сабыччы тутта сатаата эрээри, уоһа ыртайа турара Туоҕа Боотур сытыы хараҕыттан мүччү түспэтэ.

– Иним Дагдаҕар Амакалаахха барарыттан үөрэр буолла ээ. Бэрт-бэрт. Ньыычык оҕонньор кыыстаахпын диэн эрэрэ… Уруурҕастарбыт, өйдөһүө-өйөһүө этибит, – Туоҕа Боотур Дагдаҕар Боотурга тиийэн, саннын таптайда.

– Хата, бу үчүгэй буолаарай? – уҥа илиитин, суон моонньун нөҥүө, чараас сарыыга ыйаан кэппит Дуораан Уус иэҕэҥнээн ылла. – Уруурҕаһар ордук. Элбэх кымыста биэрэн ыытыахха. Аһаан-сиэн, аллайан-чаллайан бардахтарына, күтүөттэрин өлөрүөхтэрэ суоҕа… Атас оҥоһуннахтарына, бука, түһэн биэрбэт дьон буолуо. Элбэхтэр да быһыылаах.

Дагдаҕар Боотур тугу даҕаны саҥарбакка, буугунаан кэбистэ. Дуораан Уус салгыы саҥарда:

– Ох төбөлөрүн, сиппэтэх батастары, быһахтары оҥоруохпут. Хата, тыыммытын өллөйдөөбүт Туйахха анаан сэп-сэбиргэл, куйах оҥоруллуо. Уолбут сиһин этэ ситтэҕинэ, буутун этэ бустаҕына, боотур бэрдэ буолсу.

– Баҕар, Туйах эмиэ тыас таһаарыа. Дыгый оҕонньор кини саастыыта кыыстаах. Саҥа сиргэ саҥа ыаллар эбиллэллэрэ буоллар… Чэ, бээ, көстөн иһиэ… – диэн Туоҕа Боотур ытыстарын сууралаамахтаан ылла. – Бу күннэргэ түөлбэттэн ыраатымаҥ. Кыргыс сэбин илиигититтэн араарымаҥ. Дагдаҕар Боотур, манабыллары көрө-истэ сырыт. Адырыыс Боотуру Куба Сиэбиккэ диэри атаараарыҥ. Онтон суолун булуо. Биһиги эргиллэн кэллэхпитинэ, Лэбиэрийэ Бөҕө Лүксүрээннээх айанныылларыгар миҥэлэри бэлэмниэ. Бүттүбүт.