Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

– Чугаһаатыбыт, чугаһаатыбыт! – Бэдэр Боотур илистибит, сылайбыт дьон санаатын көтөҕө, иннилэригэр-кэннилэригэр сиэллэрэн дибдитэр.

– Көрүҥ эрэ ол, от үрэх икки салааланар булгунньаҕар үүммүт суон тиити. Итиннэ «аймахпыт» хотой кыыл уйаламмыт. Хотуна маарыын баара, тыаһа-ууһа суох тэйиччи соҕуһунан ааһыахпыт… Дьэ, булан туттар эбит – улуу кыыл. Ол тиит ачааҕар уйата хараарар. Ити томтортон бу от үрэхтэр субу баар курдук ырылыччы көстөр буолуохтаахтар. Эһиэхэ төннөн иһэммин, суохтарын билэн, тииккэ чугаһыы сылдьыбытым. Дьэ, сүрдээх! Тиитин анна бугул курдук уҥуох. Кус, куобах, таба, атын даҕаны уҥуох бөҕө өрөһөлөммүт. Булгунньах тулата талах. Онно араас чыычаах, чаччыгыныар уйата толору. Бэл, тураахтар кытта кыттыспыттар. Көҥөнөннөр, саҥаларыттан аах-маах буола сыспытым. Көмүскэтэр, харыстатар көтөрдөрүн билэллэр эбит. Уйатыгар чугас баары олох тыыппат, куттаабат дииллэрэ…

– Хаан Илбис, улуу көтөртөн көрдөһөн-ааттаһан, бэлэх-туһах тутан ааһыахха, – Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түстэ.

Уйалаах тиит диэки хайыһан, дуулаҕатын устан, уҥа илиитинэн сүрэҕин тутта нөрүйдэ. Чугас испит боотурдар бары аттарыттан түһэн, бэргэһэлэрин устан нөрүйдүлэр. Хаан Илбис бэрт эрэйинэн атыттан түһэн, икки илиитин өрө ууна, ботугуруу тоҥхоҥноото. Бэлэс Боотур хааһаҕыттан күөх окко сууламмыт тыатааҕы быарын, сүрэҕин, сыатын таһааран, быһаҕынан бысталаата. Чугас турар хатыҥтан балачча улахан туоһу хастаата. Хаан Илбис сирэйэ-хараҕа туран, турукка киирэн, этин-сиинин уһугуннарардыы дьигиһийбэхтээтэ. Тобуктарын бокутан, дүҥүрү охсон эрэрдии бэдьэйэ сахсылынна. Ол сылдьан, икки илиитин өрө ууммутунан, тобуктуу түстэ. Бэлэс аҕалан биэрбит туоһун тиирэ тардан, үрдүгэр сыаны, эти өрөһөлүү уурда. Өрө уһуутаат, төбөтүн, илиилэрин босхо ыытан, бүтүннүү салыбыраата. Эмискэ тохтуу түстэ, уһуктубут киһилии эргим-ургум көрөн, сөтөллөн хахсыйа, илистибит көрүҥнэнэн, атыгар салбыҥнаата.

– Тохтообут сиргит мантан төһө ырааҕый? – Туоҕа Боотур сүр сымсатык ыҥыыр үрдүгэр «хап» гына олоро түһээт, Бэдэр Боотуртан ыйытта.

– Бу от үрэҕи, оол көстөр сиринэн хаҥас диэки туораатахпытына, сыһыыга тахсар аартыктаах. Тохтуур сирбит биирдэ нэлэс гына түһүө.

– Үчүгэй эбит. Бу сири өрүү тумна ааһар буолуҥ. Үргүппэт курдук. Үөһээ Айыылар биһигини көрө-истэ сылдьаары, анаан олохтообуттара буолуо… Дойдубун санатта, санаам көтөҕүлүннэ. Көмүскэллээх, көрдөһөр-ааттаһар улуу кыылламмыт курдук сананным, – дии-дии Туоҕа Боотур дьонун эргиччи көрөн ылла, атын соруйан, хаамтара турда.

Өтөр гымматылар, от үрэхтэн туораан, хаһан эрэ улахан холорук түһэн, оту-маһы солообут киэҥ сиригэр тахсан кэллилэр.

– Оок-сиэ, манна даҕаны айдарыылаахтар бааллар эбит дуу… Өлүү-сүтүү аартыга, бадаҕа… – Хаан Илбис эрилис-турулус көрө, атын икки өттүнэн кураанаҕынан силлээмэхтээтэ.

Куттаммыттыы дьигиһийэн ылбахтаата. Аттыгар испит боотурдар итини истибэтэҕэ, көрбөтөҕө буола, аттарын тиҥилэхтээн биэрэ, иннигэр киирдилэр.

Солооһунтан тахсааттарын кытта, улахан сыһыы нэлэһийэ түстэ. Хатыҥ, талах булкааһыннаах тыатын саҕатыттан орто киһини түөһүн тылынан тиийэр чээлэй күөх ото, араас чэчигэ сиккиэр тыалга аргыый долгулдьуйар, байҕал уутунуу долгуннурар. Ортотугар баар улахан күөлэ күн уотуттан күлүмүрдүү оонньуур. Күөл саҕатынан кус– хаас халҕаһалыы устара, тыыраахылар, хайаахтыырдар тэйбэҥнэһэ айманаллара тыалга бысталанан иһиллэн ааһар. Күөл уҥуоргу баһынан арыыланан томтойбут булгунньахха хатыҥ мастар күөх суугуннарын быыһынан үрүҥ сотолоро кылбаҥнаһаллар.

– Итиннэ ырааһыйа баар. Кэм хаххалаах буолан, онно тохтообуппут, – Бэдэр атын эргилиннэрэ тардан, хатыҥнар быыстарынан хаамтарда.

– Хайа, туохха түбэстигит? Биһиги ыксаан, көмөҕө бараары бэлэм олоробут, – диэбитинэн Дагдаҕар Боотур үөһээ өттүгэр ачаахтаах баараҕай тиит таһыттан туран кэллэ.

Тумус боотурдар бөрөлөрүн тириитин бүрүнэн, кыргыһыыга барардыы оҥостон өрөйөн-чөрөйөн, субу аттарыгар ыстаныахтыы туттан тураллара.

– Көс дьоно буоллахпыт, айаммыт тардылыга элбэх, – диэбитинэн Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түстэ. – Үтүөкэн, сүдү даҕаны тиит үүммүт… Бэрт сиргэ тохтообуккут. Сынньана таарыйа, сиэри-туому тутуһуоҕуҥ, үссэниэҕиҥ. Онтон сири-уоту көрөн, түөрэх быраҕан, түһүүлэнэр сир көрүнүөхпүт… Киһи кута-сүрэ тохтуох сиригэр кэллибит бадахтаах. Киһитэ-сүөһүтэ суох сир буоллаҕына, ойдуолаан көрөрбүт дуу? – Туоҕа Боотур баараҕай тииккэ икки ытыһынан тайанан, сүүһүнэн сыһынна.

Ырааһыйа кытыытыгар аттар иҥэрсийиилэрэ, тыбыырсаллара, дьон ботугураһан кэпсэтэрэ суугун-сааҕын тыаһынан-ууһунан туола түстэ. Бары да айантан сылайбыт дьон, түһүүлэнэр сирдэригэр кэлбиттэриттэн үөрэн күйгүөрдүлэр. Сылгыһыт уолаттар, аттары уоскутаары сыбыдахтыы охсоот, ойуур иһин диэки баайталыы сиэтэн бардылар. Түптэ оҥорон, буруо-тараа таһаардылар. Сорохтор Дагдаҕар Боотурдаах кутааларын сөргүтэн, күөс буһараары тэриннилэр. Боотурдар батастарын, үҥүүлэрин биир тииккэ чөмөхтүү ууран, онно ох сааларын, кэһэхтэрин ыйаталаатылар, куйахтарын устан уурталаатылар. Арай Хаан Илбис эрэ, баараҕай тиити көрбөхтүү, тоҥмут киһилии сороломмут эриэн холтотун ыга тардынан, дьонтон туора бөгдьөллөн олордо.

Дуораан Уус тиритэн этигэр сыстыбыт сарыы таҥаһын саралыы тардан, иэҕиллэҥнээтэ:

– Һуу, буһа сыстым. Сыам барыта уулунна, сиһим көһүйдэ, ким миигин көтөҕөлөөн, тоноҕоспун көннөрөр?

Чугас турбут Дагдаҕар Боотур сымсатык хамсанан, Ууһу кэнниттэн кууһан, өрө өгдөҥөлөтө сатаата.

– Сымара таастан уратыҥ – этиҥ эрэ арыый сымнаҕас. Ким эйигин көтөҕөлөөн, сиһин быһа оонньоотоҕой? Хата, Туйахха умса сытан биэр. Хатыылаах тиҥилэхтэринэн сискин үктүөлээн, искин ньалбаттаҕына, оннугар түһүө, – Дагдаҕар Боотур киһитин ыһыктаат, туора хаамта.

Итини истэн, боотурдар күлсэн күһүгүрэстилэр. Дуораан Уус сөбүлээбэтэхтии, сүүһүн аннынан сургуччу көрө, сымсатык эргиллэ түһээт, Дагдаҕары сыыһа харбаан бүдүрүйбэхтээтэ. Дагдаҕар Боотур тэйэ түһээт, дуулаҕа бэргэһэтин туора бырахта, хапсыһарга бэлэмнэнэн, тарбахтарын саратта. Дуораан Уус иһин түөһүгэр тарда мөтөтөн, санныларын дагдатан, кылгас модьу тарбахтарын мускунна:

– Абам эбит. Таба харбаабытым буоллар, ытарчалыам этэ. Кэл эрэ бэттэх…

– Аһары хамсанымаҥ эрэ, эт быстара манан буолбатах, – диэн буойа, Туоҕа Боотур кэтэ сылдьар саадаҕын, кэһэҕин, харытын куйахтарын уһулталаан, тииккэ өйөннөрө уурталаата. Таҥалай куйаҕын тиһилигин сүөртэлии, Туйах уурбут ыҥыырыгар олоро, көхсүнэн тииккэ өйөннө. – Бары даҕаны сахсыллан, тэпсиллэргэ сөп буоллубут быһыылаах… Саатар куйааһа, үөнэ сөп оҥордо. Ыл эрэ, Туйах, хайа эмэ тииккэ хатаастан тахсан, кулгаах-харах иччитэ буол эрэ. Тугу көрбүккүн иһитиннэрээр.

Туйах үөрэн сэгэс гына түстэ, сүгүрүйэн ылаат, сыһыы кытыытыгар бырдааттаата, хатаастар маһын көрдөөн хантаарыҥныы, сүүрэ турда.

– Ити уол хаһан эмэ хаамара дуу, биирдэ даҕаны харахтыы иликпин, – Бэдэр Боотур Туйаҕы батыһыннара көрө чыпчырынна.

– Түүн тахсан киирэригэр ньылбыйан хаамар этэ, – Бэлэс Боотур дьээбэлээҕи эттим ээ диэбиттии, эргим-ургум көрөттөөтө. Сэҥээрэр киһи суоҕуттан, оттомура түстэ. – Чахчыта, быһый уол буолсу, боотур үөрэҕэр уһуйарга уолдьаспыт ээ, быһыыта…

– Олохпутун булан, ыһыах ыстахпытына көрүөхпүт. Боотур да буолбаталлар, ити эдэр уолаттары ох саанан ытарга, биилээҕинэн, уһуктааҕынан туттарга үөрэтэлиэхпит. Ким биһигини бачча ыраах сиргэ кэлэн көмүскүөй? Такайдахпытына сатанар. Уолу мээнэ быһа саҥарымаҥ, – Туоҕа Боотур ойон туран сис тутунна. – Хаан Илбис ойуун, бааргын дуу, суоххун дуу? Бу Эбэни туох диэн тойоннуур буолаҕын? Лүксүрээн кырдьаҕас суоҕуна көрүүлэнэн көр эрэ…

Хаан Илбис бөкчөччү соҕус нөрүйэн, тыаһа суох туран кэллэ:

– Ылыҥ эрэ, нохойдор, көрүүлэниэхпин истэр кулгаахпын, көрөр харахпын, көтөр кынаппын, миинэр миҥэбин – дүҥүрбүн аҕала охсуҥ! – сөтөллөн хахсыйа кыыкынаата.

Турукка киирээри араастаан көрүтэлээн, дьигиһийбэхтии сахсыллыммахтаата. Кутаа таһыгар тиийэн, ботугуруу, сыт ылардыы, буруону бэйэтин диэки сапсыммахтаата. Хайа икки ардыгар, хантан ылбыта биллибэккэ, умайан күлүбүрүү турар уокка сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаарда. Дүҥүрүн сэрэнэн ылан, кутаа суоһугар куурдардыы чугаһатта. Дүҥүр сирэйиттэн сиик көтөн бурҕачыйа, тыҥаан куойатын хачыгырата лүһүргээн ылла. Хаан Илбис иһиллиирдии дүҥүрүн кулгааҕар даҕайан, тииккэ чугаһаат, кэннинэн чинэрийбэхтээтэ. Этэрбэһин оһугар анньа сылдьар былаайаҕын оруу тардан, иһиллэр-иһиллибэттик дүҥүрүн охсуммахтаан иһэн, Туоҕа Боотур иннигэр тобуктуу түстэ, араастаан куоҕалдьыйа, үрүҥүнэн-харанан көрбөхтөөтө:

– Аам… Тымныы аҥылыйар… Ыччуу-ычча! Һа, аны хаан сыта таныыбын кычыгылаттаҕа үһү. Арах, арах… Аллараа дойду ааттаахтара ааһар аартыктаах буоллаҕа үһү… бу Эбэ!

Былаайаҕынан далбаатана ойон турда.

– Куһаҕан битим иҥнэри тарта… Улуу Туоҕа! Этэр тылым иччилэннин, саҥарар саҥам саталаннын… – дүҥүрүн охсо-охсо бэдьэҥэлии ойуолаата, күрэҥсийбит баттаҕа өрө сахсаҥнаата. – Һуу… Аппар сахсылла айаннаан иһэн, түүл түһээн түҥкүлүйдэҕим үһү… Бу тиит модун силистэринэн кыа хаан өрө сүүрэрэ… Арах, арах… Икки атахтааҕы хараҕын толорор, туймаардар сытынан ааһар айанньыты сүрэҕин сүүйэн, сылаатын таһаарыах, күнтэн хаххалыах буолан, иэдэтэр эбит ээ… Бу тиит! Һуу, мантан дьүгэлийиэҕиҥ! – дии-дии араастаан куоҕаҥнаата. Ис-иһиттэн эҥсэн, таҥалайын чаҥырҕатта. – Эриэн түөстээх кэҕэ көтөр буоламмын, сылаас салгын долгунугар олорсон, туолбут ый ууга түһэн баран, халлаан сырдыыта тумаҥҥа сууланан тумарыкка сүтэр Улуу Эбэтигэр тиийэ сырыттым. Уолан бараммат уулаах, илгэ-быйаҥ дэлэйиэх сирэ онно баар эбит, – дүҥүрүн тыаһын улаатыннара охсо, боотурдары тула бэдьэҥэлээтэ.

Боотурдар ол аайы турукка киирэн эрэрдии, дүҥүр тыаһыгар сөп түбэһэн иэҕэҥнэстилэр, уһуутаһан ыллылар. Чаҕар дьон куттаммыттыы, мас-от кэннигэр сөрүөһүннүлэр.

– Ити Эбэттэн уулуур тигии сирэйдээхтэри, муос төбөлөөх оноҕостоохтору дьалбарыттахпытына, дьолбут тосхойууһу, соргубут улаатыыһы… Биһиги диэтэхтэр, тимир сэптээх-сэбиргэллээх, хаһыҥырыы хантаһыйар аттарбытынан өрө сүүрдэн, тоҕута көтүтэн киирдэхпитинэ, кыргыһа да барбакка, мас-от быыһынан сүтэн-оһон хаалыыһыктар… Хуух-хоох, кулу-кулу! – диэмэхтии, чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан, төбөтүн илгистэн, дүҥүрүн охсо-охсо, ис хоһооно суох кутуран барда. – Мантан бара охсуоҕуҥ! Бу Эбэттэн тымныы салгын аҥылыйар! Ойуур маһын төбөлөрүгэр сүгэ сылдьар миҥэлээх, түү таҥастаах, һэлии сэптээх-сэбиргэллээх олохтоох дьон кэлэр-барар аартыктара манан эбит. Си-дьүгээр ааспат урдустар кинилэр эбит… Кыргыс илбиһин иҥэриэхпин, хаанна таһаарыҥ…

Ыҥыырыгар аргынньахтаан олорбут Дагдаҕар Боотур итини истэн ойон турда. Илбис иҥмит боотурунуу өрө дьигиһийдэ. Бабыгырыы түһээт, кэтэ сылдьар батаһын хостоон таһааран, өрүтэ ууммахтыы хаһыытаан тоҕо барда:

– Аа-аа! Ол да иһин, батаһым хааҥҥа умньанаары, эккэ киирээри, миинэр миҥэбин тэһэ кэйэн, ньаалаҕай бииһин хааҥҥа умсаахтаппыт эбит. Ол тигии сирэйдээхтэри, муос оноҕостоохтору тоҕута сынньыахха, үөгүлүү-үөгүлүү үҥүүгэ үөлүөххэ. Хабыр кыргыһыынан суолбутун солонуохха, олохпутун оҥостуохха… – субу бараары гыммыттыы, ыҥыырын ылан, санныгар быраҕынна. Тииһин хабырынан хачыгырата, боотурдары эргиччи көрдө.

Туоҕа Боотур төбөтүн умса нөрүтэн, сэҥийэтин кымньыытын угунан сууралаамахтаан ылла. Эмискэ көхсүн көннөрөн, икки илиитин ньилбэктэригэр тыастаахтык тайанан, күргүйдээн тоҕо барда:

– Тохтоо!!! Тохтоо! Төһө даҕаны хааммыт биир буоллар, үөһээттэн ыйаахтаммыт бии буоларбын умнума! Эн харса суоххун, кыргыс илбиһэ имнэннэҕинэ өлөргүн кэрэйбэккин билэбит, – ойон туран, дьонун эргиччи көрдө. – Кыйма курдук элбэх туматтарга саба түһэммит даҕаны, билбэт сирбитигэр кыайтарыылаах биһиги буолуохпут. Хас тоҕой, хас тиит кинилэргэ дурда-хахха буолалларын долоҕойгор тут. Хаспыт ордон түҥ тыаны кэтэн, эрэй эҥээрдэнээри гынаҕын!

Кымньыытынан Дагдаҕар Боотуру ыйан, үөһээ хантайан дириҥник үөһээ тыыммахтаата, куолаһын сымнатан, салгыы саҥарда:

– Олохпутун буллахпытына, кыаҕырдахпытына, инибин Дагдаҕар Боотуру, кыргыс дьонноон, көҥүл ыытыам… Онно дьолуҥ, дьолуоҥ билиэ…

Дагдаҕар Боотур ыҥыырын сиргэ быраҕаат, батаһын сиргэ батары аста. Харытын куйахтарын ньылбырыта тыытан тамнааттаата. Бабыгырыы-бабыгырыы ыҥыырыгар олоро түстэ. Туоҕа Боотур боотурдарын, чаҕар дьонун кэриччи көрдө:

– Оок-сиэ! Эмиэ хаан тохтуута, эмиэ кыргыһыы… Кыргыһыыта суох сирдэммэт ыйаахтаах буоллахпыт дуу… Кэнэҕэски ыччаттарбытын тэнитиэхпит, дэлэй олохтонуохпут диэн тэлэһийэн кэлэн, ийэ сиргэ кистэммэккэ, көмүс уҥуохпутун көтөр-кыыл килэриччи кирэр, үнтү ыстыыр одун оҥоһуулаах буоллахпыт дуу? Аан ийэ дойду киэҥ киэлитигэр биһиэхэ анаммыт олох олоруох, ураа муостааҕы, сыспай сиэллээҕи ууһатыах сир суох бэйэккэтэ буоллаҕа… Хаан Илбис, этиэххин эттиҥ. Эн хаан-сиин, илбис ойууна буоларгын билэбин. Өлүү-сүтүү, хаан – эйиэнэ… Ол эрээри, мин үөһээттэн айыллыбыппынан, түүллээх-биттээх курдук этим дии… Бу Эбэ үтүө хараҕынан көрөрүн-көрбөтүн, үүрэрин хайаан даҕаны биллэриэ! Чэ, үтүө дьонум! Сиэри-туому тутуһан, Эбэттэн көрдөһөн-ааттаһан үссэниэҕиҥ, сирдэ-уотта көрүнүөҕүҥ. Лүксүрээн кырдьаҕас кэллэҕинэ быһаарыа… Кини эппитинэн буолуо…

Итини истэн, айантан сылайбыт дьон уһуутаһа түстэ. Туоҕа Боотур тохтуур санаатын биһирээн күйгүөрдүлэр. Ырааһыйа көнө ньууругар тайах тириилэрин тэлгээтилэр. Олор үрдүлэригэр, хайыы үйэ буспут, буруолуу сылдьар тыатааҕы этэ хото хоторулунна, ис сыатыгар сүрэҕин, бүөрүн, быарын кырбастаан буһарбыттарын туой иһиттэргэ кутуталаатылар, сыалаах сылгы этэ өрөһөлөннө, күөх окко мундулаах үтэһэлэр анньылыннылар. Хаһаас иһиттэн кымыс кыынньа дьырылаата. Сип-сибилигин ыаһыра дьиппинийбит халлаантан күн тыкпытыныы, барыта сырдыы, чэмэлийэ түстэ. Түптэ буруолара унааран, минньигэс ас сыта дыргыйда. Күө-дьаа кэпсэтии, күлүү, суугун-сааҕын сайыҥҥы күйгүөрү баһыйда.

Аһаан бүтэн эрдэхтэринэ, Туйах сүүрэн битигирэтэн кэлэн, Туоҕа Боотур иннигэр сөһүргэстии түстэ:

– Үөһэттэн сыһыы үчүгэйдик көстөр. Ортотугар булгунньахтаах. Соҕуруу өттүнэн икки от үрэх киирэн бара турда, илин өттүнэн дохсун сүүрүктээх үрэх ааһар. Тэйиччи сыһыылар, күөллэр, чөҥөрө уулар элбэхтэр. Уҥуоргу өттө лиҥкинэс тииттээх. Үрэх сүнньүн бата бэс мастаах. Киһи баар быһыыта биллибэт, күөх торҕону тарпыт курдук тыа көстөр, өрүс ыраах быһыылаах, көстүбэт…

Туоҕа Боотур итини истэн ойон турда:

– Дьэ, бэрт эбит. Дагдаҕар Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө уонна Бэдэр Боотур, миигин кытта киирсиэххит. Бэлэс Боотур хас даҕаны боотуру ылан, сыһыы кытыытынан ол сүүрүктээх үрэххэ диэри атынан баран, көрөн кэлиҥ. Суолу-ииһи хайыҥ. Атыттар ураһалары туруоруҥ, аттары ыыталааҥ, түптэтэ оҥоруҥ. Киэһэ туох-ханнык буоларбытын быһаарсыахпыт.

Итини истэн Хаан Илбис кураанаҕынан силлээмэхтээтэ. Ол эрээри айантан сахсыллыбыта, сылайбыта бэрдиттэн үөрбүтэ буола ымайа, күөх окко тиэрэ таралыйда.

Туоҕа Боотур ыһыллыбыт чох хара баттаҕа сөрүүн тыалтан өрүкүйэ, дьонуттан инникилээн, хойуу уһун оту силэйбэхтии, күөл диэки киирэн истэ. Хара тордох курдук хараарыҥнаһа уста сылдьыбыт сорсу кус-хаас, туохтан эрэ үргэн, барылаабытынан өрө көтөн күпсүйэн таҕыстылар. Күнү хаххалаан быыстала суох көтөн, кынаттарынан даҕайса биир кэм сирилии күлүмэхтэннилэр. Сорохторо саҥа дайан лаһыгырайан, сорохторо төттөрү түһэн, күөл уутун өрүтэ ыспахтыы күндээритэллэр.

Эмискэ күөлү кыйа көтөн испит кус-хаас, таҥнары сатыылаан, ууну былдьастылар. Үгүстэрэ, куттаммыттара бэрдиттэн, сылгы тоҥ сааҕыныы ууга таммалаатылар. Киирэн иһэр дьон, туох алдьархай буолбутун көрөөрү, халлааны хантаарыҥнастылар. Ону сэрэйбиттии, кыыбырҕыы-чыҥырҕыы мохсоҕол көтөр баар буола түстэ. Киһи хараҕар көстөр-көстүбэт үрдүккэ өрө уһууран тахсаат, кынаттарын хомунан, таҥнары куугунаата. Хаастар-кустар, талымастыыр кыахтарын сүтэрэн, ууга эрэ буолбакка, оту сабыы бүрүнэ түһэн талахачыйдылар. Туоҕа Боотур кустар быыстарынан мохсоҕолу көрөөрү, илиитин чарапчылана, халлааны кыҥастаһа турдаҕына, «кип» гынар тыас иһилиннэ. Ону даҕаспытынан, биир хара кус кулаачыктана, талахачыйа, Туоҕа Боотур атаҕын анныгар «бөс» гына түһэн, чалым ууну күдээриттэ. Кэнниттэн булдун батыһан, аллара сурулаан испит мохсоҕол киһини көрөн, «тыыт, тыат» диэн саҥа таһаараат, өрө күөрэйдэ. Кыһыл тумса улахан сүргүөхтээх хара кус, төбөтө босхо баран, хараҕын аннынан сыыйа тардыылаах маҥан сурааһыныгар ыыс-араҕас харахтара чуолкайданан, мэндээриччи көрө олордо. Сараппыт кынаттарын хомуна тарда сатаата эрээри, кынаттара ибигирэһэн эрэ ыллылар. Төбөтө босхо барбытын кыаммакка, иһинэн сынна.

– Оок-сиэ! Туоҕа Боотуру Эбэ иччитэ үчүгэй хараҕынан көрдө ээ. Дьэ, бэрт, – диэбитинэн Бэдэр Боотур куһу суон моонньуттан харбаан ылла. – Мохсоҕол көхсүн көҥү тэппит…

– Түүл-бит силигэ ситтэ ээ, быһыыта. Туоҕа Боотур, туох диигин? – Лэбиэрийэ куһу ылан эргим-ургум тутта, сыа түүтүн быһа тардаары, кэннин түүтүн «тур-тар» бурҕаҥнатан үргээт, модьу тарбахтарынан таба кымаахтаабакка тардыаласта. – Эмис көтөр эбит.

– Мохсоҕол тэбэрэ кэпсэл буоллаҕай?! – Дагдаҕар Боотур ахсарбатахтыы саҥара күөлү кыҥастаста. – Биһиги хотойбутугар холоотоххо, кырата да бэрт…

– Мыыныма! Кыра эрээри күүһүн-кыаҕын көрүҥ… Эбэм маанылаатаҕын көр! Бэлиэ биэрдэхтэрэ дуу… Сирбитин ситэри көрүөҕүҥ. Ол томторго санаам тохтоон иһэр, – дии-дии Туоҕа Боотур икки илиитин өрө уунан, халлаан диэки хайыһан, ботугураан ылла. Күөл кытыытыгар чугаһаан, сайыҥҥы түнэ этэрбэстэрин устан, сарыы сыалдьатын өрө тардынан, сототун бигиир ууну кэһэн, иһирдьэ киирдэ. Эмискэ уу үрдэ дьирибинии, уу отторо тилиргэччи хоҥкулдьуһа хамсаамахтаатылар. Бөдөҥ балыктар систэрэ хараарыҥнаһа сундулустулар.

– Һуу, тоҕо бэрдэй бу! Бэдэр Боотур, ити дьирбиини ытан көр эрэ…

Ууну кэһээри атаҕын таҥаһын уста турбут Бэдэр Боотур ох саатын хаба тардан ылан, ытан саайда. Ох уһуурбутунан тиийэн, ууга «чулуп» гынна. Чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр, ох куорсуннаах өттө дагдайа титирэстии, ууну тыыра туора-маары дьулуруйда. Өтөр буолбата, собо кыһыл өрөҕөтө кылбаҥнаан таҕыста. «Баар!» – диэбитинэн Бэдэр Боотур ууну баллырҕаччы кэһэн, балыгар сүүрдэ. Тиийээт, ох ойоҕоһун курдары көппүт соботун икки илиитинэн өрө ыйаан таһаарда:

– Кэпсээтэхпинэ итэҕэйиэхтэрэ суоҕа… Киһи эрэ сымыйаргыах курдук! Көрүҥ эрэ, бу сүүнэ собону!

Чахчыта даҕаны сөҕүмэр улахан собо буолан биэрдэ. Манныгы этэн эрдэхтэрэ, «олорор оҕо саҕа» диэн.

– Чахчы, талыы-мааны Эбэ буолла. Аташкаан эппитин курдук Кучан сир эбит. Эбэбитин Кучан диэн ааттыаҕыҥ, – Туоҕа Боотур өрүкүйбүт баттаҕын кэннин диэки ньиккэриннэ, биил баттанна. Өссө туох дьиктитин көрдөрөр диэбиттии, уҥа-хаҥас мэлээриҥнээтэ.

Туоҕа Боотурдаах киэҥ томтортон олус астыннылар. Чахчыта даҕаны дьон олохсуйдун, ууһаатын-тэнийдин диэххэ айылаах сир буолан биэрдэ. Чэчигинэн симэммит көнө хонуутун тыалтан-куустан, ааһан иһэр айанньыт хараҕыттан хаххалыырдыы сэлэлии үүммүт үөттэр, хатыҥнар хойуу намылыспыт лабааларын чээлэй күөх сэбирдэхтэрэ кыра да сиккиэргэ суугунуур. Куулатынан от үрэх уута быстыбакка сүүрдэр. Томтор бэтэрээ өттүнэн күөл атаҕа ыга анньар.

– Эбэ киэҥэ-куоҥа, бычалыйа сытар күөлэ, долгулдьуйар ото, тулатыгар үүммүт лиҥкинэс тииттэрэ – олохсуйуохха үчүгэй дойду эбит, – Туоҕа Боотур киирбит аартыктарын кыҥастаста. – Улуу кыылбыт курдук, мантан киирбити-тахсыбыты барытын көрөргө да табыгастаах буолсу… Дьыл да ыраатан барда. Күрүө-хаһаа, балаҕан туттан, от-мас бэлэмнэниэ этибит. Күн сарсыҥҥыттан бу томторго олохсуйардыы тэринэн барыахпыт.

Эбэлэриттэн илии тутуурдаах, өттүк харалаах, үөрэн-көтөн, астынан тахсыбыттарыттан, кэтэһэ-манаһа сылдьыбыт дьон улаханнык үөрдүлэр. Олохсуйар сирдэрин булбуттуу, нус-хас буоллулар эрээри, Бэлэс Боотурдаах туох кэпсээннээх кэлэллэрин күүттүлэр. Бары даҕаны, истэригэр хойгуо охсуллубатах, киһитэ суох сир буолуон олус баҕараллара. Күн сарыала тииттэр төбөлөрүн имэрийэ сүтүүтэ, Бэлэс Боотурдаах тиийэн кэллилэр. Түһүлгэ дьоно кинилэр туттунууларыттан-хаптыныыларыттан, сирэйдэриттэн-харахтарыттан хайдах-туох сылдьыбыттарын таайа сатыы иһийдилэр.

– Омолуйуҥ эрэ, – диэн Дагдаҕар Боотур тулуйбакка бааҕынаата.

Бэлэс Боотур атын тэһиинин титириккэ иилэ быраҕаат, мустубут дьону дьиибэргээбиттии эргиччи көрдө. Тугу эрэ дьээбэлээҕи этээри мүчүҥнээн иһэн, Туоҕа Боотурга, Хаан Илбискэ нөрүйдэ.

– Дохсун Модун Күүстээх сүүрүктээх, чэй таастаах үрэххэ тиийэн, кытылынан барбахтыы түһэн кэллибит. Хойгуо көстүбэт. Булт-алт, көтөр-сүүрэр, балык дэлэй дойдута эбит… Төннөн иһэн, үрэх нөҥүө табалаах, алаҥаалаах дьону көрдүбүт. Биһигини билэн, бэрдьигэстэр быыстарынан элэҥнэһэ турдулар.

– Хастарый, тоҕо эккирэппэтигит?! – Дагдаҕар Боотур ойон туран, Бэлэскэ ыган тиийдэ. – Оо, абам! Бэйэм барбаккабын…

– Үөр сылгы саҕалар. Биһиги да эккирэтээри олом көрдөөн көрдүбүт…

– Аам… Тымныы аҥылыйда, ычча! – дии-дии Хаан Илбис холтотун этигэр ыга тардына туран кэллэ. – Эппитим дии… Бу сиртэн барыаххайыҥ диэн. Ол дьон биһигини сүгүн олордоллоро биллибэт… Хайыы сах чуҥнаан эрдэхтэрэ.

– Бээрэ, Хаан Илбис, тохтоо! Бэйэбит да хабахха тыыныах курдук дьону ыгыма, – Туоҕа Боотур сэҥийэтин бытыгын имэриммэхтээн ылла. – Уһуну-киэҥи анаарыаҕыҥ. Хойгуо суоҕа үчүгэй. Оттон ол табалаахтар олохтоох дьон буолуо… Алаҥаалаабатах, саанан ыһыытаспатах буоллахтарына, баҕар, эйэ дэмнээхтэрэ буолуо… Хара маҥнайгыттан сытыы кылыһы тыаһаппатах, чупчурҕан оҕу ыйылаппатах киһи… Дьыл да ыраатан барда. Күрүө-хаһаа, балаҕан туттан, от-мас бэлэмнэниэ этибит. Манна хаалабыт! Кэлэн, сир былдьаһан, охсуһуунан тииһигирдэхтэринэ… Көмүскэниэхпит, батастары килбэҥнэтиэхпит, кыырыктаах үҥүүлэри өрө тутуохпут, дапсылары тыаһатыахпыт. Хайдаҕый?

Итини истэн, бары сөбүлэһэн ыһыытаһа түстүлэр:

– Биһиги да баарбыт!

– Бу сиртэн барбаппын!

– Бэрт сөп.

– Дьыл да ыраатта, – диэн саҥалар иһилиннилэр.

– Ойдуолуохха, көҥдөй аҥылыны охсуохха. Ол сүүрүктээх үрэх бэтэрээ өттүгэр кэрбэҥ саайыахха, киирбит аартыкпытыгар хойгуо охсуохпут, – дьон үөрбүтүн көрөн, Туоҕа Боотур дьаһайан барда. – Бэлэс Боотур, тыыҥҥын таһааран, ойдуолаар эрэ. Таарыччы охсор сүллүгэстэ оҥорон хааллараарыҥ. Төһө да эн курдук кулгаах кулукута хамсыар диэри үөгүлээччи баарын иһин, баҕар, таас дьүлэйдэр, тыла суохтар бааллара буолуо. Көрөн ойдуолуохтара. Дагдаҕар Боотур, уута суох дьонтон талан, кэтэбиллэрдэ туруортаар. Чэ, атыттар сынньаныаҕыҥ. Сарсыҥҥыттан олохпутун оҥосто, оол томторго киириэхпит.