Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

– Хаан уруу харбаһын тымырым буоллаххыт. Туймууларым да бааргыт буолуо… Дьэ, оонньоон көрдөрүҥ эрэ. Биһигини удьуордааччылар хайдахтарын билиэҕи… Күрэхтэһии тыҥааһынын күүһүрдэн, мин тумус Хоһууннарбын кыайдаххытына, үс ыанар ынаҕы кытта оҕус биэриэм. Оттон эн, Туоҕа Боотур, тугу туруораҕын? – диэн Мукучу Хоһуун саҥатын иһитиннэрээри чаҥкынаата, сирэйэ мыттыйан, Туоҕа Боотуру мыҥаата.

– Көс дьоно туохтаах буолуохпутуй? Арай аны күһүн, кыраһа түстэҕинэ, сүөһүҥ аайы биирдии саарбаны ууруом. Хайдаҕый?

– Буоллун даҕаны. Дьиҥэр, үчүгэй дьон буоллахтарына, сүөһү бэлэхтииргэ сананан кэлбитим эрээри… Дойдум дьонун кыаҕын көрөн, үөрүөм этэ буоллаҕа… Хоттордоххутуна, хомойо сылдьаайаҕыт… Тыл барда – бас барда…

Дагдаҕар Боотуру эһэ тириитинэн бүрүйэн аҕаллылар. «Чээй!» – диэттэрин кытта, эһэ тириитин тиэрэ тартылар. Хоһуна Хоһууҥҥа холоотоххо, Дагдаҕар оннук боллоруттаҕас быччыҥнара суох эрээри, дараҕар саннылаах, синньигэс бииллээх, ханан даҕаны сыа сыстыбатах иҥиир-ситии буолан биэрдэ. Этин-сиинин имитэн имиллэҥнээбитигэр, тойон эрбэх саҕа эриллибит хатыс быалыы, иҥиирдэрэ эрилиҥнэстилэр. Онон-манан быччыҥнарын хам тута түллэҥнэттилэр. Дагдаҕар Боотур маннык көрүҥүн көрбөтөх дьон сөҕөн саҥа аллайдылар.

Хапсыһааччылар төбүрүөннээн турар дьон ортотугар киирэн, хары харыларыттан харбаһан эҕэрдэлэстилэр. Тэйсэ түһээт, тарбахтарын мускуйа лаһыгырата, тула хаамса күрдьүөттэстилэр. Хары былдьаһан харбыалаһа, сүнньүгэ бэрсэн ньиргитистилэр. Биир түгэҥҥэ Хоһуна ньыкыс гынан эрэрэ баара да, Дагдаҕар Боотуру хаҥас атаҕын тилэҕиттэн сып гына харбаан ылаат, өрө баста. Көрөөччүлэр: «Оо…» – диэн хом түһэн, саҥа аллайан эрдэхтэринэ, Дагдаҕар салгыҥҥа өрө кыырайан атахтарын хомуна кулахачыйаат, тура түстэ! Кыайбыкка сананан, биил баттанан кэннинэн турар Хоһунаҕа ойон тиийээт, уҥа илиитинэн кулгаах тааска саайаат, хаҥас атаҕын хатыйа тутта. Хоһуна, охсуу күүһүттэн, хаҥас диэки турбутунан сууллан иһэн, хатыйбыт атахтан иҥнэн туруйалаата. Сири таарыйа умса барыаҕын, көрөөччүлэргэ иҥнэн өрүһүннэ.

Хоһуна сирэйэ өссө хараара, эргиллэ түһээт, утары батырчахтаата. Икки өттүнэн иэҕэҥнии, бөлтөччү туппут сутуруктарынан уҥа-хаҥас далайталаата. Дагдаҕар төбөтүн ньыкыта, харыларын тоһуйа, туора-маары ойуолаата. Ити сылдьан, далбы охсуолуу, сыста түстэ. Киһитин илиилэрин аллара баттыы, төбөтүнэн сыҥаахха түһүөлээтэ. Хоһуна төбөтүн умса туттан, утары хардыылаан иһэн, ньахчайа түһээт, Дагдаҕары сиһиттэн бэйэтигэр эпсэри тардан, үөс батааска биэрбэккэ, өрө барчалаан таһаарда, быраҕар сирин көрдүүрдүү, тула эргичийбэхтээтэ. Дагдаҕар үөннүү имиллэҥнии, киһитин санныларыттан анньына кэдэйэн иһэн, илиилэрин ытыстарын холбоччу тутаат, икки кулгаахха охсон «хоп» гыннарда. Хоһуна соһуйан, Дагдаҕары ыһыктан кэбистэ. Кулгаахтарын саба туттубутунан төҥкөйөн эрдэҕинэ, Дагдаҕар хаҥас илиитинэн чоройо бааллыбыт кутурук баттаҕыттан харбаан ылаат, тиэрэ мэтэриттэ. Уҥа илиитин сутуруктуу тутан, киһитин сүүскэ охсоору дугдуҥнаан иһэн, атаҕын тумсунан анараа киһи атаҕын уҥа такымыгар тэбэн саайда. Киһитин баттаҕын ыһыктаат, туора ойдо. Хоһуна соһуйан: «Һук!» – диэт, тыастаах баҕайытык тиэрэ баран түстэ.

Көрөөччүлэр уруйдуу сүүрэн киирэн, Дагдаҕарга эһэ тириитин саба быраҕан, түһүлгэттэн таһаардылар. Хоһуна сыппахтыы түһээт, сирэйэ-хараҕа балаҕыран, муннуттан кэлбит хаанын күөх отунан ньуххана туран кэллэ. Дагдаҕар Боотуру илдьэ барбыт сирдэрин диэки өһүөннээҕинэн көрө, кыһыытыгар тииһин хабырына дьүккүйэн эрдэҕинэ, Мукучу Хоһуун хаһыытаан чаҥкынаан тохтотто: «Хотторон баран, хом санаама! Бэркэ бэрт көстөр. Бүгүн кыайбатахпытын кэлин хос-хос сиэннэрбит Мукучуну ааттатыахтара!»

– Туох сүрдээх боотурдааххытый ити? – дии-дии Мукучу Хоһуун дьон быыһынан Дагдаҕары кыҥастаста.

– Ити иним Дагдаҕар Боотур. Илиилээхтэн-атахтаахтан охто илик… Боотурдары кини үүннүүр-тэһиинниир, – Туоҕа Боотур инититтэн астыммытын кистээбэккэ үөрбүтэ өтө көстөр. – Аны эһиги көрүҥҥүт сырсыы хаалла. Ылыҥ эрэ, били хаампат Туйах уолу бэлэмнээҥ.

«Хаампат» диэн тылы истэн, Мукучу Хоһуун тула мэлээриҥнээтэ. Түһүлгэттэн туора соҕус бөлүөхсэн турар боотурдарыгар тиийэн, мөҕө-этэ көбдьүөрдэ. Саарба саҕынньаҕын санныттан устан, атыгар биллэҕэ бырахта. Таҥалай куйаҕын кылбачыҥната, тиһиликтэрин сүөртэлээн, босхо ыытта.

– Бу охсуллубут хадьымалынан сырсаҕыт. Оол, кыҥаан ытыллыбыт тиити аһара түһэн, хадьымал кытыытыгар турар хатыҥы эргийэн кэлэҕит. Таарыччы ким оҕо үөһээ турарын көрөҕүт. Охчуттартан ким кыайбытын онон быһаарыахпыт. Бэлэмнэниҥ, – диэт, Бэлэс Боотур көнтөс быаны уолаттарга чиккэччи тартарда. – Мин хаһыытаатахпына, ыытан кэбиһээриҥ, – диэт, туора хаамта.

Туйах дьон быыһыттан тахсан, көнтөс быатыгар түөһүнэн сыста турунан кэбистэ.

– Бу уол охсуллубут хадьымалга атаҕын кэһэтииһи. Ылыҥ, олооччута кэтэрдиҥ, – Туоҕа Боотур дьаһайда.

Биир уол сүүрэн тыбыгырайан кэлэн, олоро түһээт, этэрбэһин уста охсон, Туйахха биэрдэ. Өргөс Хоһуун диэн ааттаах Мукучу Хоһуун киһитэ дьыралдьыйбыт уһун атахтарынан биир кэм бэдьэйэ, быаҕа иһинэн сыһынна. Туйаҕы сэнээбиттии үөһэттэн аллара көрөн түһэрдэ.

– Түһүө-өҥ! – Бэлэс хаһыытаан сатарытта. Мукучу быһыйа хаһыыттан соһуйан, чохчос гынна. Итини туһанан, Туйах урут ойдо.

– Бардыла-ар! – диэн көрөөччүлэр аймана түстүлэр.

– Оо, биһиги уолбут уруттаабыта эрээри, киһитэ ситтэ!

– Туйах сүүрэрэ эрэ бэрт этэ дии. Тардыалаһар ини…

– Дьыралдьыйан сүрдээх эбит. Биһиги уолбутун аара хаалларыыһы…

Сырсааччылар тэйдэр-тэйэн бардылар. Сотору кэминэн төбөлөрө эрэ хараарыҥнаста. Көрөөччүлэр ким уруттаан иһэрин кыайан көрбөккө, таайа сатаатылар.

«Кыайбыт киһи… Атаҕа уһуна, мин бытыгыратарбын биирдэ хардыылыыр быһыылаах… Бээ, ити тииккэ Быйаҥҥа өйүө илдьэ тиийбитим дии, ыксаамыахха, төннөргө эбиллиэ…» – диэн Туйах саныы истэҕинэ, уҥа атаҕа туохтан эрэ иҥнэргэ дылы гынна да, төбөтүн оройунан охсуллубут окко умса баран түстэ. Өргөс айаҕын аллаччы атан, күлэн ымайа, үрдүнэн ойон ааста. Туйах олоро түһээт, быата сөллөн үктэппит этэрбэһин туура тэптэ, иккиһин уһулу тардаат, ойон туран, Өргөһү кэнниттэн эккирэттэ. Киһитин тилэҕэ хараарыҥнаан, чугаһаатар чугаһаан истэ. Ол аайы Өргөс, суол биэримээри, уҥа-хаҥас хайбаҥныы илигирэйдэ. Тииккэ Өргөс урут тиийдэ. Үөһэ хантаарыҥнаат, үөрэн, суордуу кыланна, илиитинэн далбаатана өрүтэ ыстаҥалыы сүүрүүтүн өссө эбэн биэрдэ. Өтөр гыммата, хатыҥы эргийэ охсоот, төттөрү сүүрдэ. Туйах эриэн куорсуннаах ох биир сүөм үөһээ турарын элэс көрөн аһарда. Бэдэр Боотур кыайтарбытыттан хараҕа хараҥарарга дылы буолла. Атахтара ыараатар ыараан, аҕылаан барда. Тиит, хатыҥ икки ардыгар Өргөс утары мэҥийэн кэлэн, түҥнэри көтө сыһа күлүмэхтэнэн ааста. Эмискэ, сөрүүн салгын охсон ааспытыныы, Туйах хараҕа сырдыы, тыынара холкутуйа түстэ. Сип-сибилигин аҕай ыараабыт атахтара чэпчээн хааллылар. Туйах ис-иһиттэн тэбиэһирэ муҥунан ойдо. Хатыҥы эргийэн иһэн, хаһыйа анньынна, түһүнэн кэбистэ. Өргөһү ситэ баттаан ылбыта эрээри, ойоҕолуур кыаҕын ылларан, кэнниттэн саппай уобуста.

Сирдэрин ортолоон иһэн, Мукучу киһитэ көхсө тиҥиргээн, содьороҥнуурга дылы гынна. Кыаҕын сүтэримээри, кэннин да хайыһан көрбөккө, туох баарынан өрө мэҥийдэ. Итини кэтэһэн испиттии, Туйах охсулла илик хойуу, уһун оту түөһүнэн силэйэ, илиилэринэн хаһыйбахтыы, киһитин ойоҕоһунан тоҕо көтөн, хадьымалга үктэнээт, тэтимин эбэн биэрдэ. Өргөс көхсүн тыаһа иһиллибэт буолбутун кэннэ, эргиллэн көрбүтэ киһитэ икки уһун тиит охтубутун саҕа холобурдаах сиргэ аҥаар атаҕар тобуктуу түһэн, бөтүөхтүү олороро. Туйах тохтуу түстэ. Көрөөччүлэр тоҕуоруһан тураллара көстөр буолбут этэ. Уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка, төттөрү сүүрэн киһитигэр тиийдэ. Мукучу хоһууна сарыы таҥаһа этигэр сыстан, уу чаккырас буола бөтүөхтүү олороро.

– Атахтарым сүһүөхтэрэ босхо бардылар. Кымыс иһэммин иэдэйдим…

Туйах Өргөһү хонноҕуттан өрө тардан таһаарда. Киһитин хаҥас илиитин санныгар быраҕынан биилиттэн ылаат, дэллэриппитинэн барда. Көрөөччүлэргэ чугаһаабыттарыгар ыһыы-хаһыы сүрдэннэ. Көнтөс быаны Туйахтаах куустуспутунан содьороҥноһо бииргэ тэллилэр.

– Бу уол кыайда! – Өргөс аҕылаан мэҕийэ, күөх окко олоро түстэ. – Үчүгэй уоллаах эбиккит!

Туйах итинтэн кыбыстан, дьон быыһыгар киирэн хаалла. Эмискэ иннигэр холту сонун сөрүү тардыммыт Хаан Илбис баар буола түстэ. Ымаҥнаабыта буола ыртайа, тииһин быыһынан сыыйда:

– Далай акаары! Киһи итиччэ сордоммутун буорга тэбистиҥ! Ынахтанан, оҕустанан бүттэхпит. Боотур буолуо суох сордооххун… Бары-барыта… – дии-дии туора хаамта.

Туйах истибэтэҕин истэн, төттөрү ыстанна. Дьон хаһыытаспытыгар: «Этэрбэс, этэрбэс», – диэн баллыгырыы-баллыгырыы кэлбит сиринэн төттөрү түһүннэ.

– Хайа, охчуттар хайаспыттарый? – Туоҕа Боотур тулуйбакка ыйытта.

– Ээ, Тарҕаан оҕо биир сүөм үөһэ түспүт, – дии-дии киһи аа-дьуо туран, дьонугар содьороҥноото. Мукучу Хоһуун санаата түспүтүн көрдөрүмээри ымайбытынан Туоҕа Боотурга кэлэн, илиитин уунна.

– Чэ, кыайдыгыт! Астынным. Тыгын Тойон үчүгэй ыччаттардаммыт…

– Туох диэтэххиний? Күрэх аата күрэх. Ытыыга ыллыгыт, сырсыыга тэҥнэстибит, – Туоҕа Боотур Мукучу Хоһуун харытын харбаан ылла.

– Суох, суох. Кыайдыгыт! Түөрт сүөһү турар хотонун, кыстыыр отун бэлэмнээриҥ. Саха дьоно үрүҥ аһа суох хайдах сатаныаххытый?

– Ити сэпкитин көрдөрүҥ эрэ, – диэбитинэн Дуораан Уус дьон быыһыттан түөһүллэн тахсан, кэпсэтиини быста. – Харахпынан көрдөхпүнэ, илиибэр туттахпына үтүктүөхпүн сөп.

Мукучу Хоһуун кэҕис гыммытыгар, Тарҕаан Хоһуун Дуораан Ууска ох сааны сабыылаах куонньалыгыттан хостоон таһааран утары уунна. Чахчыта даҕаны, ураты ох саа буолан биэрдэ. Төбөлөрө кураахтаах, икки атын-атын маһынан силимнэммит чаачара, тутааҕа чараас тириинэн ыга эриллибит. Туос бүрүөһүнүн иһинэн тэбиитин күүһүрдэр иҥиири сыһыарбыт утахтара лоппойтолуур. Кэтит гынан баран, хаптаҕай чаачара, кириһэ сөхтөртөөтө.

– Оок-сиэ, көрөөт оҥоруом диэн киһиргэммитим ханна баарый? Хаһан эрэ кирсим быстара буолуо… Дэбигис киһи оҥорбот саата эбит, – дии-дии Дуораан Уус сөхпүтүн биллэрэн, тардыалаан көрө, кирсин ыыппытыгар дарылыы түстэ. – Көр эрэ, туһунан тойуктаах буолар эбит ээ, бу тэрил… Мэ эрэ, Бэдэр Боотур, тутан-хабан көр эрэ, кыахпыт тиийэр дуо?

Бэдэр Боотур ох сааттан харахтарын араарбакка, бэркэ сэрэнэн ылан, чаачарын тарбахтарын төбөтүнэн имэрийэн ылла. Ыйааһыннаан эрэрдии биэтэҥнэтэ өрө тутан, кирсин тардан кычыгыратта. Онто даҕаны суох араҕастыҥы харахтара, улаханнык астыммытыттан сандаарарга дылы гынна. Кирсин ыытан кэбиспэккэ өсөһүннэрэн түһэрдэ.

– Ыалластахпытына, күһүн үлэ үмүрүйүүтэ тиийэ сылдьаарыҥ. Ууспут хайдах оҥоһулларын көрдөрүө. Маннык ох саалардаах буолан, баччаҕа тиийэн кэллэхпит… Таарыччы күрэстэһэрдии тиийээриҥ, кыайтарыыбытын төннөрө сатыа этибит уонна сүөһүлэргитин үүрэн аҕалыаххыт, – Мукучу Хоһуун ох саатын хайҕатан, уордайбыта ааһан, мичээрдээн мылтыйда. – Туоҕа Боотур, кымыс иһэ таарыччы, ону-маны баллыгыраһыах эрэ, – диэбитинэн, томтору дабайа хаампытынан барда.

– Аттаахтар, аттаах дьон! – диэбитинэн Бэдэр Боотур ох саатын туппутунан ураһаҕа ойон киирээт, төттөрү ойдо.

Ураһаҕа баар дьон суугунаһа түстүлэр. Батастарын, ох сааларын туппутунан таһырдьаны былдьастылар. Мукучу Хоһууна аах киирбит аартыктарыттан үс аттаах киһи сиэллэрэн сикситэн иһэллэрэ көһүннэ. Билигин аҕай ыһыахтаан үөрэ-көтө күйгүөрэ олорбут томтор соҕотохто иһийдэ.

Дагдаҕар Боотур дьонун дьаһайан добдугуруу, тумус боотурдарын кытта аллараа сүүрдүлэр. Тарҕаан Хоһуун ох саатын бэргэнигэр киллэрэн, чараас тимир уһуктаах төбөтүн аттыгар бөлтөркөйдөөх оноҕоһу сыыйа тардан таһааран уурунна.

– Саатар куттуум, ыллыыр оноҕоһунан ытыым эрэ, – диэт, кирсин тардан кычыгыратта.

– Тохтооҥ, тохтооҥ! Лүксүрээннээх иһэллэр! – диэбитинэн Туоҕа Боотур дьону көрсөөрү аллараа түстэ.

– Иэк дьандьаман! Лүксүрээн кырдьаҕас илэ бэйэтинэн! – диэбитинэн Мукучу Хоһуун сааһыгар холооно суохтук сымсатык туттан-хаптан, хааман-сиимэн Лүксүрээн иннигэр тохтоон, быар куустан сүгүрүйдэ.

– Хайа бу, Мукучу Боотур, эн дуо? – диэбитинэн Лүксүрээн оҕонньор атыттан аа-дьуо түһэн, Мукучу Хоһууну санныттан өрө тарта. – Оо, бу да иһин, биһиги кырдьаахтыыр эбиппит… Ыраахтан көрөн, хайа кырдьаҕас буоллаҕай диэн таайа сатыы испитим…

– Мин, мин. Саас ылар, хайыаҥ баарай? Онно эбии кыргыс бааһа-үүтэ, сааһыран истэх аайытын сүтүөхтээҕэр өрө көбөр, – Мукучу Хоһуун Лүксүрээн уҥа илиитин үүйэ харбаан ылан, сэрэнэн салыбыратта. – Билэр дьоммун көрсөр күннээх эбиппин ээ… Бу үөрдэхпин! – дэтэлии, оҕонньору тоҥолоҕуттан ылан, сэргэстэһэ хаамыста.

Дьонноругар кэлбит боотурдар үөрэн, күө-дьаа добдугурастылар. Куйахтарын уста охсон, көлөһүннэрин сайҕана үрэххэ түстүлэр.

– Дьэ, кэпсээ, бу сыллар тухары туох-ханнык олордуҥ, уруу-хаан аймахтанныҥ ини? – Лүксүрээн араан иннигэр аргынньахтыы олорон, Мукучу Хоһууну саҥа көрбүттүү кыҥастаста. – Оо, ол сырыыга туматтарга быһа астарбатаххыт буоллар, хайдах эрэ олохтонор этигит?

– Хомурҕаным уҥуоҕун үнтү ыттаран сытарбын булан, боотурдарым аты туора мииннэрэн, өлөр өлүүттэн күрэппиттэр этэ. Тыгын Тойону өлбүтүнэн ааҕан, кыайтарбыппыт диэн санааттан, атах балай барбыппыт. Уонча эрэ буолан хаалбыт этибит. Ханан эрэ эргийэн, Туймаада хочотугар төннөр санаа баара да, суолу-ииһи торумнуур киһи суоҕа… Баччаҕа тиийэр быаҕа, таба иитэр сахалары булсан, тыыннаах сырыттахпыт. Ол дьонтон туспа барыахпытыгар диэри элбэх хаар, самыыр түһэн ааспыта. Оччолорго бу дойду кэлэр-барар тоҥ биистэринэн, туматтарынан толору этэ. Өлөрү утуйарга холуур буола сылдьыбыппыт… Ситигирдик… Онтон бу дойдуну булан, ол табалаах сахалары кытта уруу-хаан тардыһан, олохсуйбуппут. Табалаах сахаларга, туматтарга бэйэбин көрдөрөн, Мукучу Хоһуун аатырбытым. Тыгын Тойон тыыннааҕын истэн, төннөр санаа баара да, саллыбыппыт… Хайдах-туох көрсүө биллибэт этэ.

– Чахчыта оннук. Ол сырыыга Тыгын Тойон үгүс боотурун сүтэрэн төннүбүтэ. Эһиги курдук быстан-ойдон хаалбыт боотурдар кэлин төннөн кэлитэлээбиттэрин: «Куоппуккут, хоргускут!» – диэн төттөрү кыйдаабыта, хаалбыттары көрдөтө барбатаҕа. Ыарахан дьыл ааспыта… – Лүксүрээн ойуун тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. Салгыы кэпсээн барбыта. – Манна диэн кэпсээтэххэ, Тыгын Тойону кыргыһы өрө тутар дииллэр даҕаны, бэйэтэ туһунан көрүүлээх киһи. Эдэр сылдьан элбэхтик айанныыра. Сайынын аҕа уустары кэрийэрэ эрээри, сэриилэспэтэ. Хата, үксүн ыһыах тэрийэн, боотурдарын күрэстэһиннэрэн тургутара. Атын уус үчүгэй боотурдарын бэйэтигэр тардара. Кыргыһыы даҕаны ханна барыай, олохпут, кэммит оннук. Ол эрээри биирдэ даҕаны хотторон, кыргыс толоонуттан күрээбитэ суох буолуохтаах. Бэркэлээтэҕинэ, тиийэн көрөн, тумустарынан чуҥнатан баран, төттөрү кэлэрэ. Дьэ, ол улаҕалаах өйтөн тахсар буоллаҕа. Сылдьарын тухары сахалары, сэриинэн ииригирбэт биис уустарын бэйэтин тула түмэ сатыыра. Билигин даҕаны түмэр. Саас ылан улаханнык кэлбэт-барбат буолла…

Ити кэпсиир кыргыскар даҕаны хотторботоҕо. Алҕаһа диэн, эн курдук боотурдары тургутаары, боотурдаан тус-туспа ыыппыта буолар. Бэйэтэ эһигини кэтэһэ сатаан баран төннөн иһэн, туматтар тоһуурдарыгар түбэһэн, кыргыспыт этэ. Онтон кыыһыран-тымтан кэлбитэ.

– Ону билэр суох буоллаҕа. Чэ, ааспыт ааспытынан… Манна олохсуйа кэлбиккититтэн үөрдүм. Ыарахан күннэргэ көмөлөсүһэ туруохпут. Төннөн иһэн, эркээйи охсуохпут. Онон сирдэтинэн тиийиэххит. Үчүгэй ат икки күннээх айана буолуо. Миигин күүппэккэ ыһыах ыстарбыт диэн, хом санаабат инигин. Барыта санаа курдук буолла. Дьону-сэргэни көрөн астынным. Бэйэ икки ардыгар эттэххэ, дойдубун ахтабын ээ… Хоһууннарым күрэстэһэн кыайтаран, сүөһү биэрэрдээх олоробун. Таарыччы ону үүрэн аҕалыахтара.

– Туох диэн эттэххиний? Былыр-былыргыттан өбүгэ үгэһэ буоллаҕа, дьиҥэр, саҥа кэлбит дьон биһиги билсэ бара сылдьыахтаах этибит. Миигин күүтэн хойутаатахтара. Баалаама… Төһөтүн да иһин үөс сиртэн кэллэхпит. Кэм ыһыахтарга күрэстэһэр буоланнар албастара баһаамнаатаҕа. Эһиги манна кими кытта күрэстэһэҥҥит эбиллиэххитий? Кэм айылҕалаах, баардаах буолан турууластаххыт…

8

Кус оҕотун киллэриитэ, күлүмэн түһэн сордоото. Сарсыарда, күн тахсыыта, Туйах түптэлэрин инчэҕэй көппөҕүнэн бүрүйэн түбүгүрэ сырыттаҕына, ойуурга мас-от тостон барчаланна. Эмискэ сүүрбэччэ таба ойуур иһиттэн саба сырсан тахсаннар, түптэлэри көрбүтүнэн мэҕийэн кэллилэр. Мэччийэ сылдьыбыт сылгылар өрө олоотоһон, сиргэнэн, таныыларын тардырҕата сүүрэн субуруҥнастылар. Табалар сылгыларга, Туйахха дьөрү кыһаллыбакка, түптэлэр тастарыгар аалыҥнастылар. Үтүрүһэ-үтүрүһэ буруоҕа төбөлөрүн анньа хоҥкуҥнаһаллар. Туйах, көрдүм ини, көрбөтүм ини диэбиттии, кэннинэн хааман иһэн, эргиллэ түһээт, сылгыларын кэннилэриттэн томторун диэки бырдааттанна.

– Табалар, табалар… – диэбитинэн, тыын быһаҕаһынан тыына, балаҕаҥҥа ойон киирдэ.

– Төһө элбэхтэрий, алаҥаалаатылар дуо? – Дагдаҕар Боотур ох саатын харбаан ылаат, таһырдьа ойдо.

Кинини батыһан, боотурдар кыргыс сэптэрин туппутунан, таһырдьа ыстаннылар. Кылгас кэм иһигэр томтор олохтоохторо көмүскэнэргэ бэлэм буоллулар.

– Ханна баалларый?

– Оол, мин түптэлэрим таһыгар, – Туйах түптэлэрин диэки даллах гынна. – Хоһууннара суох аҥаардас табалар ээ…

– Тугу-тугу кэпсиигин… Хайдах дьоно суох табаларый? – Туоҕа Боотур кыыһырыахтыы Туйаҕы ыххайда. – Киһилии кэпсээ…

– Дьиэ кыыллара быһыылаах, сорохторо моонньуларыгар быалаах курдуктар. Миигиттэн куттамматылар…

– Хата, ас бэйэтинэн тиийэн кэллэҕэ. Бултастахпыт, – дии-дии Бэдэр Боотур аллараа түһэн барда.

– Бэдэр, тохтоо эрэ. Чугас дьонноох кыыллар буолуо, – Лүксүрээн оҕонньор тайахха тэптэрэн тахсан, чарапчыланан көрө туран хаахынаата. – Чахчы дьиэ кыыллара буоллаҕына, ханна даҕаны ыыппакка манааҥ… Иччилэрэ ирдээн кэлэллэр ини… Дьэ онно кэпсэтиэхпит.

– Кырдьаҕас сөпкө этэр. Дагдаҕар Боотур, боотурдаргын илдьэ кыыллартан чугас соҕус хорҕо сири булан кэтээҥ. Биир эмэ киһи кэллэҕинэ тутан ылаарыҥ. Өлөрө сорунаайаххытый, – Туоҕа Боотур чэпчээбиттии өрө тыынна. – Бүгүн үлэни тохтотуҥ. Аттары ыҥыырдаан, тэлгэһэҕэ баайталааҥ. Бэдэр Боотур, дьонно ылаҥҥын, чугас эргин чуҥнаа. Атыттар бэлэм сылдьыҥ.

Итини истэн турбут Хаан Илбис өрө сахсараҥнаата: «Хаҥас хараҕым анна тардыалаата… Арах… Арах! Хаан сыта саба охсор… Илбис иҥэриэхпин биир табаны тутан аҕалыҥ, хаан таһааран, сэби-сэбиргэли умньуоххайыҥ!» – дэтэлии, субу кыыран барыахтыы бэдьэҥэлээтэ.

– Хара сордоох… Уҕарый! Аны дьиэ кыылын өлөртөрөн, аат-суол ыытаары гынныҥ дуо? – Лүксүрээн тайаҕынан далбаатана кынчыаттаата. Онтон Хаан Илбис дьорҕоотурбута ханна да суох буолла, төбөтүн төҥкөччү туттан, ботугуруу-ботугуруу балаҕан диэки алтахтаата.

Күнүскү омурҕаҥҥа диэри туох да биллибэтэ. Табалар түптэттэн тэйбэтилэр. Дьон эмиэ уоскуйа быһыытыйан, күннээҕи түбүктэринэн дьарыктанан бардылар. Бэдэр Боотурдаах тугу да сибикилээбэккэ төннөн киирдилэр. Аһаары тэринэ сырыттахтарына: «Дагдаҕар Боотурдаах иһэллэр… Туппуттар», – диэн Бэлэс Боотур алларааттан хаһыытаабыта субу баардыы иһилиннэ. Боотурдар, кыргыһар сэптэрин туппутунан, томтордорун хааһыгар тоҕуорустулар. Өтөр буолбата, Дагдаҕар Боотурдаах дабдайбыт таба сонноох хатыҥыр оҕонньору кытта чороччу улаатан эрэр уолу иннилэригэр уктан тахсан кэллилэр. Оҕонньор куйахтаах, сыгынньах батастарын, кылыстарын тутан турар дьону көрөөт, икки атаҕар тобуктуу түстэ. Уолчаан сүүһүн аннынан өһүөннээхтик көрө оҕонньорго сөрүөһүннэ. Туоҕа Боотур лиһирдээн тиийэн, оҕонньору хонноҕун анныттан ылан, өрө тардан туруорда.

– Оҕонньоор, куттаныма. Биһиги ил-эйэ эҥээрдээх дьоммут. Эн ким диэн кырдьаҕаскыный? Сахалыы саҥараҕын дуо?

– Саҥарымына. Бу эргин бары кэриэтэ эһиги тылгытын өйдүүллэр, кэпсэтэллэр. Ньыычык диэммин… Табаларбын суоллуу сылдьабыт. Көрдөөбүппүт иккис күнэ. Туох үргүппүтэ буолла… Бу ниэн куоттартаабыт, – оҕонньор моонньугар баана сылдьар чараас сарыытын сүөрэн ылан, ууламмыт харахтарын сотунна. – Мантан ырааҕа суох, сүүрүктээх үрэҕи өрө бардахха дьахтар, оҕо буолан түһүүлэнэн олоробут…

– Бээ, ыксаама, наллаан кэпсэтиэхпит, – диэтэ Туоҕа Боотур уонна дьонугар эргиллэн, ураһаҕа ас тардалларыгар сорудахтаата. Тобуктуу түһэн, оҕонньор кэннигэр хаххаланан турар уолу окумалыттан ылан, бэттэх тардан таһаарда.

– Хоргус хоһуун, ниэн буолума эрэ, аташкаан. Аатыҥ ким диэний?

Кыра уолчаан хоһуун дэтэн, төбөтүн өрө көтөхтө. Турар дьону барыларын кэриччи көрөн чоҕулуҥнаата.

– Үргэммин. Мин эһигиттэн куттаммаппын… Ол кыыллартан куттанабын, – дии-дии хатырыктыйбыт илиитинэн бааллан турар аттары ыйда. – Ынырык улахаттар, түүлэрэ, тиистэрэ эмиэ ынырык улахан…

Итини истэн, боотурдар күлсэн күһүгүрэстилэр. Уол, онтон кыбыстыбыттыы, оҕонньор кэннигэр саста.

– Чэ, ураһаҕа барыаххайыҥ. Сөрүүн, үөнэ-көйүүрэ суох сиргэ сэһэргэһиэҕиҥ, – Туоҕа Боотур күлэ турар боотурдарын диэки сөбүлээбэтэхтии көрөн кэбистэ.

Ураһа иһигэр тардыллыбыт аһы көрөөт, Ньыычык оҕонньор уолунуун олоро түстүлэр да, харса суох аһаан кимиритэн бардылар. Туоҕа Боотур чохоолоох кымыһы ууммутун Ньыычык сытырҕаан ылаат, биир тыынынан иһэн киллиргэттэ. Бэркэ астынан «аам» диэт, ытыһын таһынан уоһун туора соттоот, салбанна. Үргэн омурдутун толору симиммитин үрдүнэн, ким эрэ былдьаан ылыа диэбиттии, бысталаммыт эти хаалана, харахтара уулана дьүккүҥнээтэ.

– Ыксаабакка аһаа, ким да былдьыа суоҕа, – Туоҕа Боотур уолга кымыс кутан биэрбитин сыттаан көрөн, сирэйин мырдыҥнатта, төбөтүн быһа илгиһиннэ.

– Аҕал эрэ миэхэ. Мин иһиим, – диэт, Ньыычык чохоону ылан, айаҕар таҥнары кутта. – Бэрт да ас эбит…

– Баар, баар. Иһэн ис, – дии-дии Туоҕа Боотур чохооҕо кыынньа кырылыыр кымыһы толору кутта.

Сотору буолаат, Ньыычык оҕонньор саҥата элбээтэ. Ууламмыт харахтарынан чыпчылыйбакка мээнэнэн көрө, кэпсээн барда:

– Биһиги көс дьонобут. Бүгүн маннабыт, сарсын суохпут. Табаларбыт хаһар, мэччийэр сирдэринэн… Хоһууммут бу уол аҕата Амака. Бүк өрүс уҥуор тахсыбыттара, үгүс табабыт онно турар. Түөрт илии тарбаҕын саҕа хоһууннардаахпыт, – Ньыычык төбөтүн булкуйбахтыы, тыла булдьуйан ньааҕынас буолла. Ханна олорорун умнан, мин аҕай буолан, даллаахтанан турда.

– Аҕыйах хонуктааҕыта эн дьонуҥ асчыт кыыспытын дэлби куттаабыттар, өлөрө сыспыттар этэ. Аспытын барытын мэҥиэстибиттэр… Бэйэм суох буолан биэрдэҕим, онтон атын… – дии-дии сыа-арыы буолбут бакыр тарбаҕынан Туоҕа Боотуру ыйа, кыҥыырдыы аҥаар хараҕын быһа симтэ. – Кээнньэри боотурдардаах эбиккин! Ол боотурдары көрдөр эрэ…

– Оҕонньоор, атын боотурдар буолуо. Мин дьонум үлэттэн ордубаттар. Хастар үһүнүй?

– Бары эһиги курдук куйахтаахтар, тимир сэптээхтэр-сэбиргэллээхтэр үһү, – Ньыычык биир илиитин тарбахтарын саратан баран, иккини бүк баттаата. – Баччалар… Куйарха Хоһууну көрдүүллэр үһү. Таныардаары… Ол баҕайы кинилэргэ ситтэрбэт. Дьэ, сырыылаах киһи. Мин кыыспар ымсыырар. Мин ону сөбүлээбэппин. Хата, эн биһикки аймаҕырҕаһыах. Миэхэ үчүгэй күүстээх-уохтаах, тимир куйахтаах боотурда сыыттаа. Мин табам, түүлээҕим элбэх, – дии-дии көрдөрөрдүү даллаҥалаата. – Куйарха Хоһуун биһигини, көс дьону, барыбытын биир сиргэ олохтоору, түмээри угуйар… Хайдах бары бииргэ олоруохпутуй? Сир суоҕар дылы… Амака хоһууннарыныын баралларыгар, биһигини көрдөрөөрү хаалларбыт хоһууннарын кучуйан илдьэ барбыта. Улахан манньанан сулуйан… Соҕотоҕун куотан кэлбитэ. Хоһууннарбытын төннүбэт сирдэригэр тиийдилэр диирэ… Амакалаах кэллэхтэринэ, сөбүлээбэттэрэ буолуо… Хоһууннарын иэстэһээри, муоһун туураары кыргыһар эрэ, хайа сах… – одоҥ-додоҥ тиистэрин көрдөрө, ырдьаҥныы хабырыммыта. Олорбут сиригэр ойоҕоһунан сууллан, бэйэтин тылынан баллыгырыы атахтарын хомуна тардынан, ыйылыы-сыыгыныы утуйан барда.

– Тур, тур! Барыахха, – Үргэн уол оҕонньору санныттан илгиэлээтэ.

– Утуйдун. Сотору уһугуннаҕына барыаххыт. Эн ол боотурдары көрбүтүҥ дуо?

– Суох. Биһиги көһө сылдьыбыппыт…

– Чэ, сөп, эн эмиэ нуктаан ыл, – Туоҕа Боотур оргууй туран, тахсан барда.

Күн аллара түһүүтэ Ньыычык оҕонньор сирэйэ-хараҕа саппаҕыран, ураһаттан таҕыста. Туоҕа Боотур олорорун көрөн, аттыгар атахтарын хомунан, олорунан кэбистэ.

– Биһиги барыа этибит. Ыытар инигит?

– Туох диэн эттэххиний? Барымынаҕыт. Өссө кэһиилээн ыытыахпыт, – Туоҕа Боотур, тугу эрэ анаарардыы, оту быһа тардан, быһыта тыытта. – Иһит эрэ, эһигини арыаллаан, үс боотур барсыаҕа. Дьоҥҥун көрөн-билсэн кэлиэхтэрэ уонна ол боотурдары көрбүт кыыстан ону-маны ыйыталаһыахтара. Хайдаҕый?

– Ээ, оттон, бэрт бөҕө буоллаҕа. Баҕар, Амакалаах кэлбиттэрэ буолуо… Миэхэ кымыста аҕал, манньатын биир табаны ылан хаалыҥ, – Ньыычык оҕонньор силин быһа ыйыста Туоҕаны албыннаспыт хараҕынан одууласта. – Кымыс илтэхпинэ, Амакалаах үөрүөхтэрэ…

– Сөп. Киирэн уолгун туруор, үссэниҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур эрчимнээхтик ойон туран, Дагдаҕар Боотур ураһатыгар ыксаабыт киһилии, сулбу-халбы хаама турда.

Дагдаҕар Боотур икки тумус боотуру кытта Ньыычык оҕонньордооҕу түһүүлэнэн сытар сирдэригэр тиэрдэн, икки хонон кэлбиттэрэ. Кымыс, кыра туттар мал-сал кэһиилээх буолан, маанылатан астыммыттара. Амака хоһууннаах өссө даҕаны кэлэ иликтэрэ. Дьүүкти кыыс Дагдаҕар Боотуру көрөөт, имэ кэйэ түспүтэ. Айах атан кэпсэппэтэҕэ эрээри, тугу эрэ кэтэһэрдии, хап-хара харахтарынан унаарыччы көрөн ылаттыыра. Аҕата Ньыычык кымыс иһэн, саха быһаҕын бэлэхтэтэн, үөрүүтүттэн Дагдаҕар Боотурга кыыһын сыыттаабыта. Ол эрээри, сарсыныгар өйүн-төйүн тутан, Амака Хоһуун сөбүлэҥэ ыйааһыннааҕын быктарбыта. Дагдаҕар Дьүүкти истэрин курдук улаханнык, Амака Хоһууну көрсө анаан кэлиэҕин эппитэ. Кыра да буоллар, олохтоох туматтарга ил-эйэ сыһыанын олохтоон, Дагдаҕар Боотур сүөм үрдээбитэ. Асчыт кыыс кэпсээнинэн сирдэтэн, бөрө тириилээх тумус боотурдар сылдьан ааспыттарын сэрэйбиттэрэ. «Күлүк Боотур тумустара хайдах ыһыллан тиийдэхтэрэй?» – диэн бэркэ саарбахтаабыттара. Хантан кими өлөттөрөн, таныардаан иһэллэрин таайа сатаабыттара…