Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

Күһүҥҥү борук-сорук күүттэрбэтэ. Күөл үрдүн тумана, сииктээх салгыҥҥа үөһэ тахсыбакка, сыһыыны үллүйэ халбарыйыыта, тыылаах үс киһи тыаһа-ууһа суох эрдинэн, үрэҕинэн күөлгэ киирэн, тумаҥҥа симэлийдилэр. Ити кэмҥэ томтор үрдүгэр улахан кутаа күүдэпчилэнэ умайда. Эдэр дьон атах оонньоон лиһиргииллэрэ, бэйэ-бэйэлэрин күөртэһэр күйгүөрдэрэ, Дуораан Уус кыстыга тохтуу-тохтуу чыҥыргыыра иһилиннэ. Хаан Илбис дүҥүрэ дарбыйда, ис хоһооно суох кутуруута сааскы куртуйах куллугурууругар маарыннаата. Өтөр буола-буола сарын-сарыннарыттан тутуһан, кутааны тула үҥкүүлүүр боотурдар суордуу кыланыылара иччилээхтик өй дуорааннана, ыраахха диэри сатараата.

– Кэллибит. Кытыыга тахсаат, ол барыарар тыаҕа диэри сыыллан бара сатаа. Дьиҥэр, ото уһун, улаханнык көстүөҥ суоҕа. Биһиги манна кэтэһиэхпит. Түбэстэххинэ, хаһыытаан көрөөр… Көмөҕө барыахпыт, – диэн Бэлэс сибигинэйдэ. – Тохтоо! Бу туһаайыынан табалар кэбинэллэрэ иһиллэр, хадьы соҕус бар. Чэ, кытаат, эрэлбит эрэ эн буоллуҥ. Сэрэнэн сырыт…

Туйах тыыттан сэрэнэн түһэн, кытылга устан ньолбойон таҕыста. Тыын ыла түһээт, барыйар тыа диэки бөгдьөйөн сүүрэ турда. Ойуур саҕатыгар дьон саҥаран добдугураһалларын истэн, сүрэҕэ мөхсөн, сииктээх окко умса түһэн, кирийэн сытта. Киниттэн аҕыйах хаамыылаах сиринэн көхсүлэригэр нимчикалаах икки киһи кылгас үҥүүлэрин тайахтанан, хараҥаҕа күлүмэхтэнэ умайар уоту одуулаһаллар. Ордук борук-сорукка тунааран көстөр үрүҥ өҥнөөх сарыыны хаҥас саннынан, сүрэҕин хаххалыырдыы быраҕынан, уҥа өттүгүнэн синньигэс биилигэр бааммыт, хаҥас кулгааҕар иилиммит иэмэҕэ, кутаа уотуттан барбах килбэчиҥниир хоһуун тугу эрэ быһыта-орута саҥара, үҥүүтүнэн далбаатанар. Сыт ылардыы хантаарыҥныы, тула эргичийбэхтээн ылар. Ити аайы Туйах хараҕын быһа симэн, сирэйин сииктээх муохха ыксары анньар. Илийбит таҥаһа тымныынан хаарыйталаан, титирэстиэх курдук буолан барда. Хоһууннар балачча тэпсэҥнии түһээт, күөл кытыытын диэки киирдилэр.

Туйах котокоонун түөһүнэн саба баттыы, угун ыгыта туппахтыы тыын ылан, сыппахтыы түстэ. Иһинэн сынан, талахтар быыстарыгар киирэн эрэ баран, өрө тыынна. Иһиллээмэхтээн сыта түһээт туран, ойуур иһин диэки сүүрдэ. Кутталлаах сиртэн тэйэ түһээри борук-сорук быыһынан харса суох түһүнэн кэбистэ. Сотору былыт быыһыттан толору ый мэлтэйэн таҕыста. Туйах итинтэн үөрдэ. Бэлэс Боотур ыйыытынан, ыйга көхсүн тоһуйа бардаҕына, сүүрүктээх үрэххэ тиийиэхтээх. Ый былыттан тахсыбатаҕа буоллар, айана хайдах эргийиэ биллибэт. Хайа уонна туох барыта күлүктэнэн да барыҥнаатар, барбах сырдык баҕалаах. Түҥ ойуур быыһынан сүүрэр кыах суох, кыыл ыллыгын омооно туртаҥныырын батыһар. Ырааһыйаҕа, бэстээх сиргэ киирдэҕинэ, сүүрэн ылар. Сирэйин, таҥаһын маска тырыта-хайыта тыыттардар, хаста даҕаны охтон ыллар даҕаны, ыйдаҥаҕа мөһүүрэ толбонунан оонньуур, хараара барыарбыт тоҕойдорго сүтэ-сүтэ көстөр, үрүҥ көмүстүү субуллар үрэххэ тахсан кэллэ. Аны үрэҕи туоруур, киһи анаан охторбутун курдук уҥуоргу кытылга тиийэ сууллубут икки тиити булуохтаах. Ойуурга холоотоххо, үрэх үрдэ, кэм, сырдык. Далаһа курдук охтубут тииттэри ый сырдыгар барыгылдьытан көрөн, үөрэ түстэ. Сүүрэрин тохтотон, тыынын тэҥнээри хааман чугаһаата.

Эмискэ кэлэҕэйдии аҥаатыыр хаһыыттан Туйах тохтуу түстэ. Тымныы уунан саба ыстарбыттыы көлөһүнэ сарт сүүрэ, этэ-сиинэ ыараан, хам хараҕаламмыттыы туран хаалла. Хантан кэлбитэ көстүбэккэ, иннигэр хара күлүк барыйда. Аҥаатыы, кэлэҕэйдии чохчос гыммытыгар, Туйах биирдэ өйдөннө. Иннигэр, били, тыла суох уол иһин тутта, төбөтүн илгистэ күлэ сатаан, чачыгырыы турара.

Туйах тыастаахтык уһуутаат, истибэтин биллэр да, саҥа аллайда: «Хайа, хантан кэллиҥ?». Тыла суох чинэс гына түстэ. Хараҕын үрүҥнэрэ, тиистэрэ туртаҥнаан көстөн ыллылар. Хаҥас илиитинэн охсордуу далайбытыгар быһах уһуктаах биитэ ый барбах сырдыгар тымныытык килбэйдэ. Туйах хаптас гыммытын бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла. Тыла суох уол далайбыт күүһүгэр, салгыны куһурҕата кулахачыйа түстэ. Туйах көнө түһээт, котокоонун иэдэһинэн уолу түҥнэри дайбаан түһэрдэ. Өссө даҕаны туох буолбутун өйдөөбөккө, котокоонун ыксары туппахтаата. Уол ыҥыргыы, хаҥас саннын тутта күөһүлүйбэхтээт, сиртэн быһаҕын харбаан ылаат, байааттаҥнаабытынан туран кэллэ. Сирэйин ханньары тартара, сыраана санньылыйа, Туйахха супту түстэ. Туйах котокоонун тоһуйаары мүччү тутан, кэннинэн тэйэн иһэн, уол быһахтаах илиитин харбаан ылла. Тутуспутунан тула холоруктанан иһэннэр, силистэн иҥнэннэр, куустуспутунан охтон сиргэ төкүнүстүлэр. Туйах быһаҕы былдьаары, уол илиитин икки илиитинэн тутан, уҥа-хаҥас хайбаҥнатан иһэн, атаҕын тобугунан иһин түгэҕэр тэптэ. Уол «һык» диэн саҥа таһаараат, түүрүллэ түстэ. Туйах ойон турда. Котокоонун көрдөөн эргичийбэхтээт, булан ылан, өрө көтөхпүтүнэн түүрүллэ сытар уолга саба сүүрэн кэллэ.

– Тур! Тоҕо миигин өлөрө сатаатыҥ?! Тур! – дии-дии аҕылаан мэҕийэ дьигиҥнээтэ.

Уол хамсаабата. Туйах турбахтыы түһээт, котокоонун уолга тирии тиэрэ тарта. Тыла суох уол хараҕын ыксары симэн, дьабадьытыттан сырааннаах хаан санньыйа, хамсаабат буолбут этэ. Хара быарыгар батары киирбит быһах угун ыксары туппут тарбахтарын быыһынан, өһөх хаан тохторо. Туйах итини көрөөт, туора ойон тобуктаат, өҕүйэн өҕүрҕээтэ. Эмискэ, сүнньүн тымныы бии, хамсаабат гына ыга баттаата.

– Хамсаама! Баскын быстарыаххын баҕарбат буоллаххына! Котокооҥҥун ыһыгын, – диэтэ батастаах киһи суостаахтык. – Хаскытый, түүннэри тугу көрдүүгүт? – батас биитэ Туйах сүнньүн быһа киирээри ыксатта.

– Соҕотохпун… Ити тыла суох уол быһаҕар бэйэтэ үөлүлүннэ. Мин буруйум суох, – дии-дии Туйах санна титирэстээн барда.

Ити кэмҥэ атахтарын тыаһа сырдырҕаан, ыйдаҥаҕа куйахтара килбэҥнээн, икки киһи барыгылдьыста. Батас биитэ Туйах сүнньүттэн түспүтүгэр куотар санаа киирдэ: туора ойоот, күлмүрдүү долгулдьуйар үрэххэ ыстаныахха сөбө. Ол эрээри хараҕын кырыытынан дуулаҕа бэргэһэ ый сырдыгар үрэх уутунуу күлүмүрдүү хороҥнообутугар «Мукучу Хоһууннара дуу?» диэн санааттан тохтоон хаалла.

– Хайа дьуортунуй? Ыл, ити баҕайыны туруору тарт эрэ, сирэйин-хараҕын көрүөҕү, – диэн ханна эрэ истибит, күргүйдүүр курдук саҥаттан Туйах дьигис гына түстэ. Ону көрөн, сүнньэ баара-суоҕа биллибэт, чөҥөчөх курдук киһи бааҕынаата:

– Туора-маары ойон көр эрэ, туох буолар эбитий?! – дии-дии ох саатын кирсин тардан кычыгыратара иһилиннэ.

Кэннигэр турбут киһи Туйаҕы сүнньүн таҥаһыттан тутан өрө ыйаан таһааран иһэн, туруоран кэбистэ, эргилиннэри тарта.

– Һа, билэр эбэм дьорохойо буолбаат! Били Тыгын Тойон миҥэтин өлөрбүт Туйах уол… Көрүҥ эрэ, боотур быһыыланан-таһааланан эрэр дии, – диэбитинэн Адырыыс Боотур уол иннигэр биирдэ баар буола түстэ. Саба быраҕыммыт бөрөтүн тириитин кэннигэр силэйэ, уол илиитин быччыҥнарын туппахтаан көрдө. – Хантан кэллиҥ, өссө ким баарый, бу кими бохсуттуҥ?

– Һуу, тумус боотурдар! Бу үөрдэхпин… – Туйах Адырыыһы билэн, иннигэр тобуктуу түстэ. – Иэдээн ааҥнаан… Туоҕа Боотур сорудаҕынан Дагдаҕар Боотурдааҕы көрдүү сылдьабын. Ити тыла суох уол биһиэхэ сыстан, Хаан Илбис көрүүтүгэр сылдьыбыта. Манна хайдах кэлбитин, тоҕо өлөрө сатаабытын билбэтим. Быһаҕар бэйэтэ атылынна… – Туйах өлө сытар уолу көрөн ылла, өрө тыынна. – Туматтар олохсуйан эрэр түөлбэбитин иилии эргийэн, сэриилээри бэлэмнэнэ хааллылар.

– Туматтар диигин дуу?! – Туйаҕы өрө ыйаан таһаарбыт бөдөҥ-садаҥ Тоҕурай Боотур уолу хоннохторун анныттан өрө тардан туруорда. – Төһө элбэхтэрий, Туоҕа Боотурдаах хайа диэки тохтообуттарай?

– Элбэхтэр… Бу диэки, – диэт, Туйах кэннин диэки сапсыйан кэбистэ. – Ортотугар улахан томтордоох сыһыыга олохсуйан эрэбит…

– Хоһууннар биһигини ирдии сырыттахтара. Абам да буолар эбит! – Адырыыс Боотур бэрт сымсатык эргиллэн, өлөн токуруйа сытар уолтан быһаҕы холустук сулбу тардан ылла.

Быһах хааннаах иэдэстэрин эргитэ сылдьан, уол сыалдьатыгар соппохтоото. Ый сырдыгар таһааран кыҥастаста, эргим-ургум туппахтаата: «Һа! Хаан Илбис ойуун хаан таһааран, илбис тардар быһаҕа дии… Дьэ, нохоо! Киниэхэ туох иэстээххин билбэтим эрээри, эйигин кини өлөттөрө ыыппыт…»

Ити тыллартан Туйах улаханнык куттанна, тоҥмут киһилии титирээн ылла.

– Мэ! Быһаҕы этэрбэскэр анньын. Өлөр өлүүгүттэн быыһаабыт, баҕар, өссө көмөлөһүө, – диэтэ Адырыыс.

Уолга супту хааман кэлэн, быһаҕы туттаран кэбистэ.

– Суох, суох ылбаппын… Эн ыл. Мин илдьэн көрдөрдөхпүнэ, итэҕэйиэхтэрэ суоҕа. Аны уорбут диэн буруйдуохтара… – диэт, Туйах куттаммыттыы быһаҕы ылан, сиргэ бырахта.

Адырыыс Боотур уолу үөһэттэн аллара көрөн түһэрдэ. Тугу даҕаны саҥарбакка быһаҕы ылан, этэрбэһин оһугар анньынна.

– Баҕар, ол туматтарга маҥан сарыыны иилиммит иэмэхтээх хоһуун баарын көрбүтүҥ буолаарай?! – Нүһэлги Боотур өлө сытар уол үрдүгэр батаһын таҥнары тайахтанан, «ньылк» гына олоро түстэ.

Итини көрөн, Туйах иһин туттубутунан, эмиэ өҕүрҕээтэ. Ыгыллан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын көхсүнэн туора сотунна:

– Көрбүтүм. Ойуурга туораары сыыллан истэхпинэ, олох аҕыйах хаамыылаах сиринэн иккиэ буолан ааспыттара…

– Хааны, өлүүнү көрө иликкин дуо, өҕүргээн бүт! Эн өлөрбөтөҕүҥ буоллар, кини оннугар эн бөһүйэ сытар буолуоҥ этэ! Ким күүстээх, ким дьолуо туттуулаах кэмэ. Өйдөө! Маннааҕар буолуоҕу көрүөҥ! Тыыннаах хаалар туһуттан хааны иһиэҥ… – Нүһэлги бааҕыныы хабырынан хачыгыратта, батаһын угун ыгыта туппахтаата. – Ааспыт сырыыга ытыалаһа түспэккэбит. Элбэхтэн элбэх, аҕыйахтан аҕыйах охтуо хааллаҕа…

Тумус боотурдар хоһууну ирдээн, улахан Эбэҕэ тиийэ сылдьыбыттара. Эбэ кытылыгар тардыллыбыт үгүс ураһалары көрөн, саллан, ырааҕынан чуҥнаабыттара. Биир күн уонча табалаах дьон эбэни эргийэн, кинилэр кэтиир сирдэринэн тахсардыы иһэллэрин көрбүттэрэ. Тумустары ох саанан ытыалыырга түгэн көһүннэҕинэ, атынан эккирэтэн кэрдэргэ, бэс чагдаҕа тоһуйардыы тэриммиттэрэ. Аттарын тэйиччи кистии баайталаан, ох сааларын көрүнэн, түөрүллэн сууллубут кумахтаах-буордаах бэстэр силистэрин кэннилэригэр кирийбиттэрэ. Өтөр буолбатаҕа, табалар эҥээннэрэ тыһырҕаспыттара, муос куйахтар лаһырҕаспыттара. Кэннилэригэр нимчикааннаах, илиилэригэр кылгас һэлии төбөлөөх үҥүүнү туппут хоһууннар хороҕулдьуспуттара. Тумус боотурдар кирийэн сытар сирдэригэр чугаһаан, ох сааларын бэргэнигэр киирэн адаарыҥнаспыттара. Адырыыс Боотур инникилээн иһэр, түөһүгэр иилиммит сарыыта туртаҥныыр хоһууну аҥаабыллаан ытан саайбыта. Өлүү түбэлтэлээх, кэккэлэһэ хороҥноон испит хоһуун туртаҥныыр түөстээх киһи иннигэр киирэн биэрбитэ. Сэлэмэ кустук ох ол киһи түөһүн тобулу саайан, көхсүн хараҕынан уһулу ойон, туртаҥныыр түөскэ сааллыбыта. Сарыы иһинэн тайах уҥуоҕуттан оҥоһуллубүт куйах хайа ыстаммыта, хоһуун кыламмытынан табатыттан сууллан адаарыйбыта. Нүһэлгилээх итини көрөн, суордуу кылана, бөрөлүү онолуйа ытыалаан куһуйбуттара. Соһуйбут хоһууннар табаларын соруйа, бэстэр быыстарынан туора-маары ойута адаарыҥнаспыттара. Сорохтор таптаран сууллан, кумах быылын өрүкүппүттэрэ. Туртаҥныыр түөстээх хоһуун сыппахтыы түһээт, түөрт атах буола туран кэлбитэ. Чугас турар бэс кэннигэр хаххалана, дьонун ыҥыртаан кыламмыта. Бэстэр быыстарынан табалаахтар адаарыҥнаспыттара. Бэстэргэ сөрүөстэ ыстаҥалаһан, алаҥаалаахтар элэҥнэспиттэрэ. Тумус боотурдары сиирэ-халты охтор ыйыласпыттара. Бэс чагда иһэ суордуу кыланыынан, ыҥырсар хаһыынан туола түспүтэ. Ыраах туртаҥныыр ураһалартан хоһууннары күөртүүр, кыайыыга угуйар алыкылыыр хаһыылар, тыалга саба оҕустара, бысталана иһиллибиттэрэ. Бэрт үгүс табалаах дьон алаҥаалара, үҥүүлэрэ өрө күөрэҥнии айаннатан иһэллэрэ көстүбүтэ. Тумус боотурдар, суолларын быстарымаары, эрийэ-буруйа сүүрэкэлэспиттэрэ. Бэстэргэ сөрүөстэ ытыалаһа, кистии баайбыт аттарын үрдүлэригэр түһэн, тыыннарын тэскилэппиттэрэ.

Ити кылгас ытыалаһыыга Адырыыс ата кэлин быттыгар таптаран, онно эбии үөҥҥэ-көйүүргэ эмсэхтэтэн бааһыран, ириҥэрэн ньаҕаччалаабыта. Ыксаан өлөрөн сиирин сиэн, хатаран, үтэ оҥостуммуттара. Икки атынан табалаһан, суолларын бутуйа, Бүк өрүскэ түспүттэрэ. Кинилэргэ алдьархай ааҥнаабыта арахсан биэрбэтэҕэ. Үрэх эмпэрэ сыырын тоҕо үктээн, биир аттара атаҕын тоһуппута, онон тыынын салгыырга күһэллибиттэрэ. Хаалбыт соҕотох аттарын эһэ куттаан кыйдаабыта. Сатыылаабыт боотурдар эрэйи эҥээрдэспиттэрэ. Ыксаан, Ньыычык оҕонньортон уучах көрдүү, биэрбэтэҕинэ күүстэринэн ылаары, өрүстэн тахсан, тыаны кэтэ сылдьаллара.

– Хайыыбыт? Туоҕа Боотурдаахха көмөлөһө барабыт дуо? – Тоҕурай ыйытта.

– Туос сатыыбыт дии. Хаһан алтахтаан тиийиэхпитигэр диэри, өлөр өлөн бүтэр ини… Ол эрээри кыһыыта бэрт. Баҕар, хааннаах андаҕар биэрбит таныарбытын толорор түгэн тосхойуо. Туматтар Туоҕа Боотурдааҕы биир күнүнэн кыайыахтара суоҕа. Хайа уонна бэйэбит дьоммут буоллахтара, көмөлөһөн туматтары үүрүстэхпитинэ, Туоҕа Боотурга сыстыахпыт. Маннык сылдьан, туматтартан өлбөтөхпүтүнэ, кыыл-сүөл аһылыга буолууһукпут. Тымныы кыпчыйдаҕына дьиэтэ-уота суох хайдах сылдьыахпытый? Барыаҕыҥ! Бу уол кэлбит буоллаҕына, биһиги даҕаны тиийэр инибит. Баҕар, Дагдаҕар Боотурдаах ситтэхтэринэ, табалаһан айанныахпыт. Хомунуҥ! – диэтэ Адырыыс Боотур.

Туйах, Дагдаҕар Боотурдааҕы көрдүү, салгыы барар буолла. Боотурдар суолу ыйдардылар, өлбүт уолу талахтар быыстарыгар соһон, сылбаҕынан саба бырахтылар. Халлаан илин эҥээрэ быһах биитинии кылбайа суһуктуйуута, тыаҕа киирэн, иҥэн-сүтэн хааллылар. Хаанымсах хара суор, хайа икки ардыгар билбитэ буолла, кынаттара сурдурҕаан, араастаан куллургуу, хаппыт тиит төбөтүгэр тахсан эрэр күн сарыалыгар түөһэ кытарымтыйа олорон хаалла.

Бу кэмҥэ Туоҕа Боотурдаах түөлбэлэригэр туматтар дуулалаан киирбиттэрэ. Кэтэһэн, саһан олорор көмүскэнээччилэр ох саа бэргэнигэр киллэрээт, ытыалаан куһуйбуттара. Туматтар саба түһэн, аҥаардастыы кыргыахпыт диэн чэпчэкитик киирэн биэрбиттэрэ. Көстүбэт өстөөхтөрүн туһаайан, сүүрэкэлии сылдьан алаҥааларын лыабата харса суох лабыйбыта. Ол эрээри охторо ситэ тиийбэккэ оттор быыстарыгар, сиргэ батары түһэттиирэ. Итини көрөн Туоҕа Боотур охчуттара, ох сааларын тэбиитин өссө күүһүрдээри, туматтарга утары сүүрэн киирэн, кыҥаан ытыалаан чугуппуттара. Дуулалаан киириилэрэ сатаммакка, туматтар тыаҕа хаххаламмыттара. Өр-өтөр буолбатахтара, хаппыт тайах тириитинэн бүрүллүбүт, ыарахан халка куйахтары иннилэригэр тутан, кимэн киирбиттэрэ. Бу сырыыга охторо тиийтэлээн, сыыһа-халты түһүтэлии, сыыйылла көппүттэрэ.

– Үрэххэ, күөлгэ халкаларын соһон киирбэттэр ини, оххутун бараамаҥ, – диэн Бэлэс Боотур саҥата ыраахха диэри дуораһыйбыта.

– Биһиги өттүбүтүгэр аҕыйахтар, мээнэ быгыалаамаҥ, ыкса киллэрэн, батаһынан кэрдиһиэхпит. Бэлэмнэниҥ, – диэн Лэбиэрийэ Бөҕө көөҕүнээбитэ.

Ол быыһыгар томтор нөҥүө Туоҕа Боотур дьонун ыҥыртыыра иһиллэн ааспыта. Суордуу кыланыы, алыкылыыр хаһыы элбээбитэ. Туоҕа Боотурдаахтан хас даҕаны киһи оххо табыллан охтубута. Туматтар, төһө даҕаны куйахтаах буоллаллар, кыайан ыкса киирбэккэ, чугуйарга күһэллибиттэрэ.

Күн үөһэ ойуута Туйах Ньыычык оҕонньордоох түһүүлэнэн сытар сирдэригэр суккуруур тыына эрэ тиийбитэ. Үчүгэйдик сынньаммакка, аһаабакка, күннээх-түүн тохтообокко кэриэтэ сүүрбүтэ, тыла суох уолу кытта хапсыһыыта сэниэтин, күүһүн-уоҕун эспит этэ. Бэрт нэһиилэ саҥарар, дьабадьытынан күүгэн алла бөтүөхтүү сылдьар уолу манабыл хоһууннар икки хонноҕун анныттан өйөөн, Ньыычык ураһатыгар киллэрбиттэрэ. Илдьити бэрт нэһиилэ тиэрдээт, өй-мэй барбыта. Туоҕа Боотур илдьитин Дагдаҕар Боотур ситэ истибэтэҕэ. Ураһаттан ойон тахсан, дьонун ыҥыртаан, хаһыытаан тоҕо барбыта. Боотурдарга анаан туруоруллубут тордох өрө дьигиһийбитэ. Ыар хаһыыттан туматтар түөлбэлэрэ өрө түллэҥнээбитэ. Орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, сытыы сирэйдээх-харахтаах, сиппит саастаах Амака Хоһуун кылгас үҥүүтүн туппутунан Дагдаҕар Боотур иннигэр баар буолбута.

– Туох буолла? Ханна тиэтэйдигит?

– Туматтар түөлбэбитигэр саба түспүттэр. Суох буолан биэрдэхпит кыһыытын! – дии-дии Дагдаҕар Боотур Бэдэр Боотур сиэтэн аҕалбыт атыгар хап гына олоро түстэ. – Амака Хоһуун, ситэ кэпсэппэтибит. Кыргыһыыттан тыыннаах ортохпуна, кэлэ сылдьыам…

– Дагдаҕар Боотур, иһит эрэ, – диэбитинэн Амака Хоһуун ат тэһиинин харбаан ылла. – Ол кыргыһыынан ииригирбит кээнньэли Куйарха Хоһуун сырыттаҕа. Туматтары түмэбин дии-дии, аҥаардастыы айбардаан, күүһүнэн өттөйөн баайга, тимиргэ дураһыйан, элбэх хоһууннарбытын күн сириттэн сүтэрдэ… Туох туһунан кэпсэтиэххин баҕараргын сэрэйэбин. Дьэ, иһит. Куйарха Хоһуун биһиги суохпутуна, манабылга хаалларбыт хоһууннарбытын кучуйан, сорохторун күүһүнэн илдьэ барарыгар, Ньыычык оҕонньору өлөрөрүнэн куттаан, кыыһын ойох гынарга сөбүлэҥин ылбыт. Манньаҥ диэн Ньыычыкка уонча кыылы үүрдэрэн аҕалтарбыт этэ. Дьиҥэр, мин, аҕа ууһун хоһууна, көҥүлбүн биэрэ иликпинэ, ким даҕаны атын аҕа ууһугар барыа суохтаах. Ол гынан баран, кэпсэтии барбыт, манньа кэлбит. Биис уустара итини кэстэхпитинэ, хаанынан эрэ толуйсабыт. Куйарха Хоһуун сүттэҕинэ эрэ, эн биһикки кэпсэтиэхпит…

Хоһууннарбытын өлөттөрбүтүн иһин, биһиги кинини «бултуурга», Барылах биэрбэтэҕинэ, букатыннаахтык үүрэргэ санана сылдьабыт. Онон, түгэн түбэспиччэ, кыргыһыыга кыттыһабыт! Билигин эһигини кытта барсыбаппыт. Бу сиэллээхтэргит биһиги кыылларбытын сир ортотугар хааллартыахтара. Куйархалаах кыайтарар биитэр кыайар түгэннэригэр төннөр суоллара биир. Улахан Эбэ! Мин хоһууннарбын кытта онно тоһуурдуом. Кыырыктаах үҥүү, быыра ох быһаарыа… Хара тыа Барылаҕа булдун кимиэхэ тосхойорун бэйэтэ билиэ. Элэтэ!

Дагдаҕар Боотур истибэтэҕин истэн, муҥунан көрө, атын кытта бииргэ дьиэлийдэ. Ата кистээн дьырылатта, буордаах кумаҕы тоҕута табыйбахтаата. Дагдаҕар Боотур атын тэһиинин өрө тардан ходьоҥолотон иһэн, тиҥилэхтээн биэрдэ. Кэнниттэн боотурдар аттарын быһыта кымньыылыы, туос бөтөрөҥүнэн түөлбэлэрин диэки ойуттулар.

Икки атаҕа сүүлэ иһэн, хаамар кыаҕа суох буолбут, түлэй-балай саҥаламмыт Туйаҕы Ньыычык кыыһа Дьүүктилиин, икки хонноҕун анныттан соһон кэриэтэ, отоһут тордоҕор киллэрдилэр. Маҥхайа сатаан баран, ыыс араҕастыйбыт баттахтаах, куура хатан хайыта барбыт сир курдук тыраадыҥнас мырчыстаҕас сирэйдээх Ньээкэ эмээхсин соһуйбата. Ыаспайдаспакка, халтаһаларын аллараа өттүлэрэ тиэриллэн кытаран көстөр харахтарын симириктэтэ, Туйаҕы кыҥастаста. Онто да суох итии тордоҕун араанын умуллан эрэр уотун сөргүттэ, уулаах көһүйэтин үөскэ сыҕарыта ыйаата. Тордоҕу тула араан үрдүнэн хатарылла, ыыһана ыйаммыт араас оттортон, силистэртэн быһыта тардыалаан, ууга угаттаата.

– Тахсыҥ.

– Көмөлөспөппүт дуо?

– Суох, суох. Уол атаҕын быһа эппиттэр, быһа кымньыылаабыттар. Кыайабыт эрэ, суох эрэ… Барыҥ! – сууллан эрэр мастыы хаахыныы, уоттан киһи сутуругун саҕа өрүс таастарын атырдьах маһынан кыбытан ылан, оттоох көһүйэтигэр угаттаан булдьугуратта.

– Эмээхсин түөһэйбит быһыылаах, – дии-дии Ньыычык кэннин хайыһан көрө, моонньугар баана сылдьар сарыытын сүөрүнэн, көлөһүннүрбүт сирэйин ньухханна. – Абытай даҕаны, ураһатыгар ити хайдах тулуйан олорор? Бүтүн киһини соҕотоҕун хайдах эргитэр-урбатар…

– Куйарха Хоһуун уолун ылан барбыта дии, онтон уола эргиллибэтэҕэ… – Дьүүкти куттаммыттыы эмээхсин тордоҕун көрө, аҕатын иннигэр түстэ. – Куйарха соҕотоҕун кэлэн уучах былдьаан ааспытын истэн, Ньээкэ эмээхсин күннээх-түүн Куйарханы кыраан-таныйан, онолуйан да биэрбитэ. Арба эн суох этиҥ дуу… «Араҕас харахтаах күһэҥэлээх боотур оҕуттан күнүҥ хараарыа, иэмэхтээх кулгааххын быһан ылан, хараҥа хаппахчыга симиэхтэрэ» эҥин диирэ…

– Ол аата Куйарха Хоһуун хааннаах таныарга киирдэҕэ. Сөп ээ, туох барыта иэстэбиллээх. Ох сиппэтэҕинэ – тыл ситиэ… – диэн Ньыычык иһигэр ботугуруу, кыыһын кэнниттэн маадьайа турда.

Ньыычыктаах тахсан барааттарын кытта, Ньээкэ уолу эргитэ сылдьан, ньылбы сыгынньахтаата. Ботугуруу-ботугуруу, тиритэн ньалҕаарбыт уолу илиититтэн саҕалаан, муос быһаҕынан ньиккирийбэхтээтэ. Өтөр буола-буола, быһаҕын чараас сарыынан сото-сото, булдьугуруур оттоох көһүйэтигэр уган ылар. Уол этэ кытара кыыһан, сорох сиринэн хаан оҕуолаан тахсыбытын сарыынан соппохтоото. Көһүйэтиттэн сыттаах оту хостоон таһааран, төкүнүтэ сылдьан ньуххайдаата. Испит атахтарыгар, иһитин түгэҕиттэн оттоох ньоҕору хостоон, төгүрүччү сыбаан, чараас сарыынан эрийтэлээтэ. Муос чохооҕо убаҕас кутан, уол төбөтүн өндөтөн, иһинэн-таһынан айаҕар кутта. Туйах чачайа сыһа, төттөрү өҕүйэ, ыйырбахтаата. Эмээхсин уолу сытыаран, хас да хос гына сарыынан үллүйдэ. Дьиэл таһыгар сытар кытыаны араан уотугар сиэтэн, ботугуруу-ботугуруу Туйах үрдүнэн далбаатанан, буруо-тараа, сыт таһаарда.

* * *

Дагдаҕар Боотурдаах Кучаҥҥа чугаһаан иһэн, Адырыыс Боотурдааҕы ситтилэр. Туйах быһыта-орута кэпсээбит буолан, соһуйбатылар. Күүстээх-күдэхтээх бэйэ дьоно эбиллибититтэн санаалара бөҕөргөөтө. Ыксаан иһэр буолан, аҕыйах тылынан бырахсан кэпсэтээт, табалаһан айанната турдулар.

Бу кэмҥэ Куйарха Хоһуун баайга-дуолга ымсыырдан, сорохторугар күүс өттүнэн өттөйөн, кыргыһыннара аҕалтаабыт аҕа уустарын бас-көс хоһууннарын ыҥыртаан ылла.

– Туос төгүрүйэн олоробут. Хайдах гынан ньоко урааҥхайдар даамнарын ылабыт? – Куйарха Хоһуун кыыһыран буугунуу, хоһууннарын эргиччи көрдө.

– Утары киириигэ тулуһуо суохпут. Алаҥаалара тэбэр күүһэ сүрэ бэрт эбит. Онно эбии охторо тимир төбөлөөх буолан, халкыларбыт сорохторун курдары көтөллөр, – Табалаах аҕа ууһун тумуһа, бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх Дөлдүнэ Хоһуун атахтарын үрдүгэр олорон иэҕэҥнээн ылла. – Маннык буоллахпытына, охпут да баранан бүтүүһү…

– Оннук, оннук!

– Дуулалаан киирэрбитин билбиттэр…

– Ойууннара биллэҕэ, дүҥүрүн тыаһа сүрдээх этэ.

– Эрдэ-сылла тыас хомунуохха. Аһары аайдааммыт хаарыан хоһууннарбыт бохсулуннулар… – онтон-мантан хоһууннар саҥарсан бардылар.

– Тохтооҥ! Үнтү тэпсибиппит буоллар, баай былдьаһаҥҥыт арбын-туонай кэпсэнэ аайдааҥҥыт, бэркитин быһаарса сылдьыа этигит! Өйдөөҥ! Бу биһиги сирбит! Ньоко урааҥхайдар олохсуйа кэллилэр. Билигин аҕыйахтар. Балары имири эспэтэхпитинэ, аныгыскы кэҕэ этиитэ, өссө элбэх буолан кэлиэхтэрэ. Табаларбыт аһылыктаах, бултаах-алтаах сирдэрбитин барытын баһылыахтара. Оччоҕо ханна бараҕыт? Табата, булда-аһа суох хайдах тыыннаах буолаҕыт?! – Куйарха Хоһуун ойон турда.

Кыыһырбыт уоҕар иэмэҕин быһа тардыахтыы мускуйда. Мустубут дьон чуумпура түстэ.

– Ньоко урааҥхайдарга хантан даҕаны көмө кэлбэт. Мукучу Хоһуун билбэккэ олордоҕо. Алҕаска даҕаны иһиттэҕинэ, бэйэтин тыынын көмүскэлигэр кэлиэ суоҕа. Сыһыыттан кими даҕаны таһаарымыахха, киллэримиэххэ! Алларанан уу күтэрин, үөһэнэн көтөр чыычааҕы аһарымыаҕыҥ. Бэккэлээтэҕинэ үс-түөрт күн тулуһуохтара. Аччыктаан, бэйэ-бэйэлэрин сиэспэтэхтэринэ, сэптэрин-сэбиргэллэрин быраҕан, тобуктаан тахсыахтара. Эбиитин кыалаах оҕунан ытыалаан, тула өттүлэрин уоттуоҕуҥ! Хайдаҕый?

– Уот ыытар сатаммат! Бачча курааҥҥа өрө сирилээн, биһиэхэ кыайтарыа суоҕа. Хайа, табабыт аһылыгын, бултуур тыабытын уокка былдьатан, кыргыһыыта даҕаны суох бэйэбит өлөн-сүтэн бараайабыт?! – Дөлдүнэ Хоһуун сөбүлэспэтин биллэрэн, үҥүүтүнэн тайахтанан туран кэллэ. – Ньоколор муостаах кыыллара, хаһыҥырыыр сылгылара таба аһылыгар дураһыйбаттар. Сир киэҥ, ойуур элбэх. Булт даҕаны баардыҥы, тыанан, сыһыынан бэйэ-бэйэбитигэр мэһэйдэспэккэ олоруохпутун сөп этэ… Уоттанар буоллаххына, мин аҕа ууһум хоһууннарын ыламмын, мантан тэскилиибин! Кыргыһан, кыайан да ылбыт баай-баай буолаахтаан… Төһө өр барыай?

– Оччоҕо биһиги эмиэ тыас хомунабыт, – диэбитинэн Дьабды сириттэн ыҥырыллан кэлбит, дыадайбыт эдэр хоһуун чэпчэки баҕайытык дэгэс гынан, Дөлдүнэ Хоһуун таһыгар атахтарын дыраччы тэбинэн турунан кэбистэ. Куйарха Хоһуун онто да суох кыаһаан сирэйэ кытара үлүннэ. Мэкчиргэ хараҕыныы тиэрбэстэрдээх хараҕа мээнэнэн сүүрэлээтэ. Бобуллан ыла-ыла, силэ бырдааттана ордооттоото:

– Эһиги хайдах буоллугут! Сэриилэспэккэ үс күн манаан, баайга-дуолга тиксэргитин ыарырҕаттыгыт дуо? Төһө өр һэлии муоһуттан оҥоһуллубут сэптээх-сэбиргэллээх сылдьаары гынаҕыт? Хоргус, куттас хоһууннар буолумаҥ… Хайа, урукку дьыллар курдук, ас-үөл, көмө көрдүү кэлээйэххитий? Мин баар буоламмын, сорох-сорохтор тыыннаах сылдьаргытын умнумаҥ! Чэ, буоллун, уотунан ытыаламмаппыт. Онто даҕаны суох даамнарын биэриэхтэрэ. Элэтэ!