Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

6

Адырыыс Боотурдаах хоһуун куоппут сирин хайан айаннаппыт төрдүс күннэригэр сүүрүктээх таас үрэх уҥуоргу эмпэрэ кытылын үрдүгэр үс тордох тардыллан турарын көрбүттэрэ. Көстүбэтэрбит ханнык диэн, кытылынан төттөрү барбахтаат, сиики сиргэ тохтообуттара. Аттарын атах тардан, ыыталаан баран, бэйэлэрэ кыргыс сэптэрин-сэбиргэллэрин ылан, бөрөлөрүн тириитин бүрүнэн, ойуур быыһынан тыаһа-ууһа суох күлүкүчүһэ турбуттара. Үрэҕи охтубут тиитинэн далаһаланан туораабыттара. Араҕас бэрдьигэстэринэн хаххаланан, тордохторго чугаһаан киирэн кирийбиттэрэ. Кэтээн уһуннук сыппыттара. Кэмниэ-кэнэҕэс ортоку тордохтон баттаҕын икки гына өрүммүт, ньалака сарыы таҥастаах хатыҥыр кыыс тахсан кэлбитэ. Кини кими эрэ кэтэһэр быһыылааҕа. Көстөр-көстүбэт ыллыгынан үрэххэ сүүрэн киирэн уу хаамын көрө, үрэх эриллэн-буруллан түһэр тоҕойун кыҥастаһара. Турбахтаат, төттөрү сүүрэн тахсан, тордоҕор мэлис гыммыта. Ити кыыстан ураты, атын тордохтортон киһи тахсыбатаҕа.

– Утуйа сыппат буоллахтарына, кыыстан ураты киһи суох быһыылаах, – Адырыыс Боотур сибигинэйбитэ. – Биирдии ураһаны ылабыт. Мин кыыстаах тордоххо киириэм, Тоҕурай Боотур, бэттэх хаалаар, Нүһэрги, бүтэһиги манаар. Кырдьаҕас, дьахтар, оҕо баар буоллаҕына хаһыытаппакка хам тутаарыҥ. Өлөрө-өһөрө охсумаҥ, – диэт, котокоонун туппутунан, бөрөтүн тириитэ түллэҥнии, тыаһа суох сыбдыйбыта.

Дьиэл таһыгар тиийэн, дьоно бэлэмнэрин көрөөт, иһирдьэ ойон киирбитэ. Араан иннигэр тобуктаан олорор кыыс өрө ходьох гына түспүтэ. Кылгастык кыланаат, тураары өгдөҥнөөн эрдэҕинэ, Адырыыс котокоонун кыыс синньигэс моонньугар тирээбитэ: «Хамсаама!» – диэн суоһардык сибигинэйбитэ. Кыыс, тымныынан килбэчийэр котокоонтон куттанан, чоҕулуспут хап-хара харахтара кэҥээн, тыыммакка даҕаны иһийбитэ.

– Өссө ким баарый? – Адырыыс сыыгыныы, котокоонун уһуктаах төбөтүнэн кыыс сэҥийэтин өрө аспыта.

– Суох… Ким да суох.

– Ханна барбыттарай, хаһан кэлэллэрий?

– Кырдьаҕастары, оҕолору, дьахталлары көһөртүү барбыттара. Кэлиэхтээхтэр… Миигин ас буһартара хаалларбыттара…

Дьиэл аана арылла түһээтин, Нүһэрги Боотурдаах көтүөккэлэһэн киирбиттэрэ.

– Ким да суох. Барбыттар. Сэтир лабаалара хагдарыйа кубарыйбыт, – Тоҕурай Боотурдаах тайах тириилэрэ тэллэхтэри батастарын төбөтүнэн өрүтэ көтөҕөлөөн бурҕаҥнаппыттара.

– Аста бэлэмнээ, – диэн бааҕынаат, Нүһэрги Боотур дэпси үрдүгэр тайах тириитэ тэлгэммитин таһыгар, атахтарын анныгар хомуна тардынан, олорунан кэбиспитэ. Тоҕурай кыыһы муҥунан көрө, араан холумтаныгар турар буор көһүйэлэри өҥөйбөхтөөбүтэ. Сыт ылаары өрүтэ сыҥсыйбахтыы хантаарыҥнаабыта:

– Чэ, кытаат! Туох баарый, аҕала тарт, – диэн кыыкыныы, ыллар харыс усталаах быһаҕын кыыныттан субуйа тардан таһааран, дэпсини тобулу саайбыта.

Адырыыс ас сытын ылан, силин быһа ыйыста, котокоонун туппутунан кэлэн, дэпси таһыгар тобуктуу түспүтэ. Кыыс тура эккирээн, араан холумтаныттан улахан буор көһүйэни, бэркэ ырычаахтаһан аҕалан, дэпсигэ уурбута. Уһуктаах маһынан тобулута анньан, буруолуу сылдьар таба этин хоторон өрөһөлөөбүтэ. Муос чохоолорго сүүрүҥүй миини кутуталаабыта. Сүрдээх-киэптээх ыалдьыттартан куттанан, араанын кэннигэр түспүтэ, үргүбүт тугуттуу көрө, субу ыстаныахтыы дьигиҥнии турбута.

– Котоку, ол-бу буолума. Быыра ох аһылыга буолуоххун баҕарбат буоллаххына, куота сорунума, – этин сиэн мамыктыы, Адырыыс Боотур бопторо бардьыгынаабыта. – Хайдах буолабыт?

– Бээ, сүгүн аһат. Ити тугуту хаанын таһааран да туран, ээҕин этитиэхпит, – Нүһэрги Боотур чохоолоох миини айаҕар таҥнары тутан киллиргэппитэ. Тоҕурай Боотур омурдун толору симпит этин, турулус-ирилис көрө, ыстаан ыллаҥната, дьүккүс гына ыйыстымахтаабыта.

– Үөнэ-көйүүрэ суох сиргэ манна кэтэһиэххэйиҥ. Көс дьоно буоллахтарына, кэлэллэрэ-бараллара иһиллэр ини. Үчүгэйдик утуйбатах да ыраатта.

– Мин бастакынан маныым, – дии-дии Нүһэрги уоһун-тииһин салбана, кыыһы үөһэттэн аллара көрөн түһэрбитэ.

– Котоку, бэттэх кэл. Кулгааҕар иэмэхтээх киһи эһиэхэ баар дуо? – Адырыыс Боотур аһаан кимиритэрин тохтоппокко бааҕынаабыта.

Кыыс ытыахча сыҥыргыы, араан бэтэрээ өттүгэр кэлээт, тобуктуу түспүтэ.

– Суох… Ол Куйарха Хоһуун, Чэҥэликээн аҕа ууһун хоһууна. Аҕыйах хонуктааҕыта таарыйан ааспыта…

– Ханна барбытай, эһиги кимнээххитий?

– Туматтарбыт. Хоһууннарбыт өрүс уҥуор, табаларын көрө тахсыбыттара. Биһигини Ньыычык оҕонньор дьаһайар. Куйарха хоһууннар барбыттарын истэн, куоттаран кыыһырбыта… Биир уучаҕы былдьаан ылан, улахан Эбэҕэ ааспыта. Эргиллиэм диирэ…

– Ол улахан Эбэ төһө ырааҕый?

– Таба түөрт күннээх айана буолуо… Күн тахсар сирин диэки бардахха. Билбэппин, – кыыс бардырҕааһынтан, ыххайыыттан ытаан сыҥырҕаабыта.

– Ыл, тохтоо! Баскын быһа дайбыам, – Нүһэрги батаһын харбаан ылаат, тураары өндөҥөлөөбүтэ.

– Бээ, тохтоо! Оҕонньору, эмээхситтэри кэтэһэн, туһа тахсыа суох. Мантан барыаххайыҥ. Аймаамыахха, куттаамыахха. Төннөн иһэн аһаан, сынньанан ааһарга туһалыахтара. Хайа уонна хара тыаны кэтэ сылдьар дьон олохтоох дьоҥҥо таныарга кииримиэҕиҥ. Онто даҕаны суох суон сурахпыт тарҕаннаҕа. Бу дойдуга от-мас барыта көрөр харахтаах, истэр кулгаахтаах быһыылаах… Котуок, тыыннаах хаалыаххын баҕарар буоллаххына, илээҥкитэ бэлэмнээ. Ол кимҥэ… били Ньыычык оҕонньорго этээр, төннөн иһэн таарыйыахпыт. Ханна даҕаны көспөтүн! Син биир ситиэхпит!

– Абытай, саатар күн киириитэ, сөрүүн түһүүтэ айанныахха, – Тоҕурай олорбут сиригэр өттүгэстии түспүтэ.

– Эмиэ утуктаан тоҥхоҥноору дуо? Бу үрэҕи өрө баран, салгыннаах сиргэ тохтуоххайыҥ. Суолла-иистэ хайыаххайыҥ, тоһуйар сирдэ көрүнүөххэйиҥ.

– Эһиги хайдах буоллугут? – Нүһэрги дьонун сургуччу көрбүтэ, төбөтүн санныгар ньыкыта, хабырынан хачыгыраппыта. – Бэлэм тордоххо, аска-үөлгэ сынньаммакка, аһаҕас халлаан анныгар хонобут дуо? Мин барбаппын!

Адырыыс тобуктарын үрдүгэр өгдөс гынан иһэн, Тоҕурай дэпсигэ тобулу аспыт быһаҕын хаба тардан ылаат, икки атаҕар чиккэс гыммыта. Тэпсэҥнээн иһэн, иэҕэс гынаат, быһаҕын сытыы төбөтүн Нүһэрги хараҕар тирээбитэ.

– Ким бөҕөтүн быһаарсаары гынныҥ дуо?! Чэ эрэ, өлөр хамсаныыгын оҥорон көрдөр! – диэн бааҕыныы, субу супту түһүөхтүү дугдуҥнаабыта. – Мин тылым ыйааһына сүппүт буоллаҕына, күүспүтүн холоһуох! Иккиэҥҥит тыынын иһиллиэм! Сир көхсө киэҥ, соҕотоҕун да булан сылдьыам!

Тоҕурай сыппыт сиригэр эргичис гынаат, котокоонун туппутунан ойон турбута. Кыыс сарылаабытынан араанын кэннигэр түспүтэ.

– Тохтооҥ! Бастаан Күлүк Боотурбутун иэстэһиэҕиҥ! Онтон арахсарбытын, өлөрсөрбүтүн быһаарсыахпыт! Бардыбыт! Чахчыта даҕаны, кэлэр-барар сирбитигэр эйэлээхтик сырыттахпытына эрэ, киһи-хара буолар турукка киириэхпит… Нүһэрги, ол-бу буолума! – Тоҕурай муҥунан көрө бардырҕаабыта.

Нүһэрги быһах уһуктаах төбөтүн, саҥа көрбүттүү, чыпчылыйбакка да кыҥастаспыта. Кыыһырбыт уоҕар сирэйэ багдайа-дыгдайа чэчэгэйин, хоҥуруутун тымырдара үллэн, көҕөрөн тахсыталаабыттара. Харахтарын тымырдара быһытталанан, харсаары гыммыт оҕус хараҕыныы кытарымтыйа, ис хоһооно суох бабыгыраабыта. Адырыыс быһаҕын туһаайбытын кубулуппакка кэннинэн дьиэли аһан тахсан барбыта. Нүһэрги, кыһыытыттан, котокоонун оруу тардан таһааран, дэпсини хайыта сыспыта. Аҕылаан мэҥийбэхтии, көлөһүнүн туора-маары ньуххаммыта: «Эн да утуйар харахтанар инигин…» – диэн кыбдьыгырыы, бырахпыт дуулаҕа бэргэһэтин ылан, таһырдьаны былдьаспыта.

– Котоку, кытаат, матаҕаҕа аста хаалаа. Ити дьон өйдөрүн-төйдөрүн була иликтэринэ, мантан тэйитэ охсуом, – Тоҕурай котокоонун кыыныгар анньаат, кыыска көмөлөһөн, дэпсигэ ыһыллыбыт буспут эти матаҕаҕа хааласпыта.

7

Саҥа сирдэригэр хонон тураат, Туоҕа Боотур Хаан Илбискэ салайбакка, бэйэтинэн түөрэх быраҕан, сири-дойдуну алҕаан, сыт-сымар таһааран, түһүлгэлэрин оҥостон саҕалаабыттара. Дьонун аттаран, от-мас үлэтигэр туруортаан, үлэ күргүөмнээхтик саҕаламмыта. Тараҕай Боотур Быйаҥ Боотурдуун томтортон саҕалаан, от охсон куһуйбуттара. Бииллэринэн эриллэ иэҕиллэ, төбөлөрүн үрдүнэн сытыы хотуурдарын кылабачыта, оту тэлэкэлээбиттэрэ. Сайыны, оттуулларын ахтыбыт дьон, тииһигирэн туран, охсон куйаабыллаабыттара. Томтордорун бүтэрэн, от үрэх кытылыттан сыһыыга киирэн, хотуурдарын күн уотугар килэбэчитэ ыллаппыттара. Бөдөҥ бугуллар лөглөспүттэрэ.

Күүстээх-уохтаах, бөдөҥ-садаҥ Лэбиэрийэ Бөҕө үскэл Дуораан Уустуун бысталаммыт, сулламмыт тиит мастары сүгэттээн киллэрэн сөхтөртөөбүттэрэ. Маһы ыллаппат эрэ Чорбох Боотур сэргэ оҥорон кылбаҥнаппыта. Түһүүлэнэ сытан, үрдүттэн үлэлээри, ураһалары туруортаабыттара. Түптэ буруота, сүгэ хабыргыыр тыаһа, үөрбүт-көппүт саҥа сыһыыны толорбута. Үлэ-дьол үөрүүтэ манна түмүллүбүтэ. Бары даҕаны санаалара кэлэн, утуйар ууларын умнан туран үлэлээбиттэрэ. Ол эрээри, кыргыс сэптэрин-сэбиргэллэрин бэйэлэрин тастарыттан араарбатахтара. Дагдаҕар Боотур икки тумус боотурдарыныын чугас эргин чуҥнуу, түүнүн дьоннорун түлүк ууларын маныыллара. Бастаан кэллэхтэрин утаа, ойдуо охсуохтарыттан иһиллии, кэтэнэн-мананан сылдьыбыттара. Сыыйа умна быһыытыйбыттара. Ойдуоҕа хардарбатахтара, табалаах да дьон биллибэтэхтэрэ. Итинтэн эр ылан, Дагдаҕар Боотурдаах хоно-өрүү ырааҕынан тэлэһийэн, сири-уоту көрө сылдьыталыыр буолбуттара.

Биир буһурук күн итинник айанныы сылдьан, бэс чагда быыһынан ыраахха диэри нэлэһийэр күөлгэ тиийбиттэрэ. Уҥуоргу өттүгэр, куба көтөр курдук, күн уотугар кубарыччы сиэнэн маҥхаҥныыр ураһа турара. Дагдаҕар Боотур күлүк боотурдарын күөл уҥуор-маҥаар маната ыыталаан, бэйэтэ сатыылаан, ураһаҕа барбыта. Күөл кытыытыгар, онно-манна иэҕэйбит ураһа дьылҕан мастара, көһөн барбыт ураһа оннулара, тэллэх буолбут сэтир лабаалара хагдарыйан кубарыһаллара. Сиргэ таба төбөлөрө, муостара туртаһаллара. Кытыы диэки, хаһан эрэ мааны бэйэлээх буола сылдьыбыт, онон-манан бытырыыс киэргэллэрдээх соҕотох ураһа, самаан сайын күөх кэрэтигэр алҕас туран хаалбыттыы, өрүтэ тыынардыы, сиккиэр тыалга барбах түллэҥнээн ылара.

«Быраҕыллыбыт, кураанах тордохторун эмиэ тоҕо кэтии сыттамый?» – дии саныы Дагдаҕар кирийбит сириттэн тахсан эрдэҕинэ, тордох кэнниттэн ынтака бэргэһэлээх, холто буолбут таба быыһыгын таһынан алаҥаалаах, охтордоох, нимчикаатын кэппит, орто уҥуохтаах киһи кылгас, модьу үҥүүтүн туппутунан, бэрт чэпчэкитик сэгэйэн тахсан кэлбитэ. Ол-бу диэки олоотуу түһээт, кылгас уктаах үҥүүтүн төбөтүнэн сиргэ батары аспыта. Аҥаар атаҕар тобуктаан олорон, уот оттон букунайбыта. Дагдаҕар Боотур тыаһа-ууһа суох туран, ох саатын ытардыы тутан, үөмэн киирбитэ. Көхсүнэн олорор киһи уот ылар хататын кыымын кыаҕа хатаары охсуолаан сардырҕатара. Дагдаҕар Боотур, алҕаска мутугу тосту үктээн, ытаары охтоох кирсин кулгааҕар диэри тардан лыҥкыната иһийбитэ. Олорор киһи уот ылаары, кулгааҕа-хараҕа бүөлэммитэ сүрэ. Кыатыгар уоту хатаан, ытыһыттан ытыһыгар үҥкүрүтэ, сыыйа үрэн сирилэппитэ. Дагдаҕар Боотур итини көрөн, аа-дьуо кирсин ыытан, ох саатын, кэтэ сылдьар кэһэҕин тыаһа суох устуталаан, сиргэ уурталаабыта. Батаһын кыыныттан сыыйа тардан таһааран, икки илиитинэн охсордуу өрө тутан, олорор киһиэхэ кэнниттэн үөмэн ыкса киирбитэ. Охсоору хаста даҕаны дугдуруйан ылаттаабыта. Ол эрээри бу олох уотун күөдьүтэ сатыыр киһи өлөр өлүүнү өҥөйө турарын билбэтиттэн бэркиһээн дуу, тыыннаахтыы тутан ээҕин этитээри дуу, быһа далайбатаҕа. Батаһын сытыы биитинэн олорор киһини моонньугар даҕайаат, баргыытаан тоҕо барда:

– Хамсаама! Баскын быһа охсуом! Кыргыс сэпкиттэн көрдөххө, тумат хоһуунаҕын. Хайа бэйэлээх саха боотурун иҥнэрэҥҥин, ынтака бэргэһэлэнниҥ? Этэ тарт, баһыҥ баарына!

Олорор киһи, соһуйан ходьох гынан, сүнньүн биигэ астаран, төбөтүн санныгар киллэрэ ньыкыйбыта. Сүнньүн иҥиирдэрин күүрдэн, сытыы батаһы сүкпүтүнэн туран иһэн, сүр сымсатык умайан эрэр кутаатын үрдүнэн ыстанан кэбиспитэ. Төбөтүн оройунан хойуостанаат, ойон турбута. Дагдаҕар Боотур, итини күүппэтэх буолан, сыыһа дайбаан, охсубут уоҕар кулахачыйа түспүтэ. Сирэйин биэс тарбах суолунан хоруонан туора соттубут тумат хоһууна кутааттан буруолуу сылдьар сонос маһы харбаан ылбыта. Холто буолбут таба быыһыга нэлэкэйдэммитинэн, түөс куйаҕа килбэчийбитэ. Нүксүччү туттан, буруолаах маһын туппутунан, уҥа-хаҥас хайбаҥнаабыта. Дагдаҕар, бабыгырыы түһээт, батаһынан өтөрү түһээри иннин диэки ыстаммыта. Хоһуун туора ойон биэрээт, тута сылдьар маһынан батастаах илиигэ саайбыта. Дагдаҕар ыарыытыттан батаһын ыһыктан кэбиспитэ. Орулуу түһээт, этэрбэһин оһуттан быһаҕын сулбу тардан таһаараат, хаҥас илиитинэн сотуохайдана, кулуһун үрдүнэн утары ойбута. Хоһуун маһынан сиирэ-халты охсуолаан иһэн, маһын ыһыктан, икки илиитинэн Дагдаҕар быһахтаах илиитигэр түһэн, былдьаһан барбыта. Дагдаҕар маһынан охсуллубут илиитэ ыалдьарыттан, кыайан тутуспакка, хабырыммахтаабыта. Хоһуун туох баар күүһүнэн, быһаҕы былдьаары, икки илиитинэн Дагдаҕар илиитин бэгэччэгин ыга тутан, тиэрэ эрийэ сатыыра. Дагдаҕар кэдэрийэн иһэн, хаҥас атаҕынан хоһууну атахха тэбээт, садьыйан кэбиспитэ. Хоһуун туруйалаан иһэн, түөрт атах буолбута. Дагдаҕар өстөөҕөр турар бокуойу биэрбэккэ, аҕыйахта атаралаан, умса баттыы саба түспүтэ. Илиитин киһитин сыҥааҕын аннынан уган, хабарҕатыттан өрө тарта, быһаҕын уһугун кулгааҕар тирээбитэ.

– К-көр эрэ маны… Кимиэхэ мастаммыккын билэҕин дуо?! Дагдаҕар Боотуру кыайыам диэн тарапачыһаҕын дуо? Өлөрүөм! Ыл, хамсаама! – дии-дии киһи сыҥааҕын өссө өрө тарпыта. Хоһуун тыына хаайтаран, харыны араара сатаан харбыаласпыта. Дагдаҕар кыыһырбыт уоҕар кыбдьырына түһээт, быһаҕын өнчөҕүнэн хоһууну кэтэххэ охсубута. Эмискэ кыыс саҥата «Айык-аа!» диэн чаҥкынаабыта, ынтака бэргэһэ уһуллан, уһун баттах буралла түспүтэ. Дагдаҕар Боотур кыыс хаһыытыттан, бураллыбыт баттахтан соһуйан, тура эккирээбитэ. Кэтэҕин холуоннук туттан умса сытар хоһуун алаҥаатын лыабатын, нимчикаатын тирии быаларын быһыта баттаан, киэр хаһыйталаабыта. Хамсаабат буолбут хоһууну тиэрэ эргиппитэ. Аҕылаан эппэҥнии, куйах тиһиликтэрин быһыта сотуталаат, куйаҕы туура тарпыта. Чараас ньалака сарыы таҥас уолуга тыыра баран, кыыс эмиийин кэрэтэ хараарыс гыммыта. Дагдаҕар көрбөтөҕүн көрөн, соһуйан, тохтоон хаалбыта. Тугу гыныаҕын булбатахтыы, харахтарын кыыс күөгэлдьийэр толору эмиийиттэн араарбакка, аҕылаан мэҥийэ, харытын куйаҕын устан, бэгэччэгин имэринэ туора хаампыта.

– Тууй-сиэ, сирэйэ хоруолааҕын иһин, тыһы үрүҥ үйэн эбит буолбаат! – дии-дии ыһыктыбыт батаһын ылан, кыыс таһыгар өрө уһуутуу олоро түспүтэ.

Дуулаҕа бэргэһэтин устан, тиритэн уу чоккурас буолбут, саннын байаатыгар тиийэр баттаҕын сирэйиттэн туора хаһыйбахтаабыта. Кыыс ынчыктаабытынан өйдөнөн кэлбитэ. Аттыгар олорор Дагдаҕары көрөн, холто сонун түөһүгэр сөрүү убахтыы, атахтарын кумуччу тардыммыта. Хап-хара харахтарын кырыытынан Дагдаҕар хас хамсаныытын кыраҕытык кэтээбитэ. Дагдаҕар Боотур батаһын сиргэ батары аспыта:

– Тыллааххын дуо, тыһы кыыл?! Хаскытый, этэ тарт! Хайа боотуру бохсутаҥҥын, күһэҥэ куйахтанныҥ?

Кыыс бардьыгыныыр саҥаттан соһуйан ходьох гыммыта, харахтара өс-саас уотунан сириэдийэ умайбыта. Төбөтүн хантаччы соҕус быраҕан, Дагдаҕарга утары эргийбитэ. Тииһин быыһынан сыыйан оргууй саҥарбыта:

– Суор олорор диэбитим, аатырар Дагдаҕар Боотур тумат кыыһа Дьүүктини кыайан-хотон, сахсайан олорор эбит дии… Оо, абам! – ыһыллыбыт уһун баттаҕын уҥа илиитинэн кэнниттэн хомуйа тардан, кулгааҕын кэннинэн, түөһүгэр түһэрбитэ. Төбөтүн хам тутта, ынчыктыы умса нөрүйдэ. – Аҕам Ньыычык, Амака хоһууннар манна суохтар. Көспүттэрэ ырааппыт… Бэйэм көрдүү сылдьабын… Биһиги кыргыс илбистээх Куйарха Хоһуунтан тэйэн, туспа барбыппыт. Хаан умньаммыт баайга-дуолга дураһыйбаппыт… Кыыс да буолларбын, бэйэбин көмүскэнэн, биилээҕи утары туттаҕым… Киһи хаанын таһаара иликпин… Өрүү маннык баай-талым олох суоҕа. Сут-кураан, кыыл-сүөл тохтообот дьыллара эмиэ бааллара. Өлбөт, быстыбат туһуттан туохха барытыгар тиийэллэрэ. Аҕам Мукучу Хоһуунтан кыыл этигэр ити күһэҥэни мэнэйдэспит этэ. Охсуһан кыайтардаҕым… Өлөр… өлөртөн куттаммаппын. Арай олус аччыкпын, өбүгэлэрбэр тот тиийиэхпин, аһатан баран тыыммын быс. Эппэр-сииммэр ымсыырыма, чугаһыаҥ да бэйэбин бэйэм дьаһаныам… – диэбитэ уонна этэрбэһин оһуттан муос быһыччаны сулбу тардан таһааран, сүрэҕин туһунан ыксары аспыта. – Саха урааҥхайдары сиэри-туому тутуһаллар дииллэрэ… Туматтар үгэстэринэн уматан бараар. Айанныыр өлүмньүк таҥаспын таҥныым… Куотуо диэн куттанар буоллаххына – кураахтаах саалаах инигин… Сыыһа туттубат боотур буолуоҥ…

Кыыс аа-дьуо туран, тордоҕор киирбитэ. Сотору буолаат, баттаҕын икки гына өрүммүт, холто сонун устан, уһун сарыы таҥаһы таһынан дудика кэппит, курбуу курдук синньигэс кыыс тайах тириитин таһааран, ураһа иннигэр тэлгии бырахпыта.

– Эн аһыыргын кэтэһэн олоруом дуо? Иһит, тугу этэрбин! – Дагдаҕар Боотур туран кэлбитэ. Кыыһы үөһэттэн аллара көрөн түһэрбитэ. – Тыһы үрүҥ үйэни бохсутан, аатым үрдүө биллибэт. Ойох гына илдьэ барыахпын, хаарыан эккин-сииҥҥин сэймэктэнииһиккин. Эйэлээх туматтар буоллаххытына сылдьыҥ… Ол эрээри, өссө биирдэ ир суолгун ирдээн булуоҕум. Аҕаҕар уонна Амака Хоһууҥҥа этээр, уруу-аймах тардыһа Дагдаҕар Боотур кэлэр диэн… Дьонуҥ сөбүлэстэхтэринэ, баҕарбатаргын да илдьэ барыаҕым. Онон барсардыы тэринэ сырыт, – Дагдаҕар Боотур эргиллэн да көрбөккө, аараттан ох саатын, кэһэҕин ылан, атын хаалларбыт сирин диэки бара турбута.

Кыыс истибэтэҕин истэн, санньыйбыт хатыҥ мастыы хоҥкуйан туран хаалбыта.

Бу сырыытын, тумат кыыһын Дьүүктини көрсүбүтүн туһунан, Дагдаҕар Боотур кимиэхэ даҕаны кэпсээбэтэҕэ. Эдэр, эрчимнээх сүрэҕин хайа эрэ муннугар соҕотохсу– йуу дуу, көрсүһүү дуу ыар тааһа сөҥмүтэ, баарын биллэрэн, аалар буолбута…

Сара охтуута, быыс-арыт булан, күргүөмүнэн бултаан абыраммыттара. Олус уойан, куорсуннара түһэн, кыайан көппөт буолбут куһу-хааһы хото бултууллара. Маннык булка ураҕастан ураты сэп-сэбиргэл туттуллубат буолан, бары сылдьыспыттара. Ордук Туйах көҕүлээһининэн сылгыһыт, чаҕар уолаттар күннээбиттэрэ. Күөллэртэн бөдөҥ кустары сыһыыга, ойуурга үүрэн таһааран, эккирэтэ сылдьан, быһыта охсон ылаллара. Боотурдар үрэххэ талаҕынан үүйбүт быһыттарыгар хаастары үүрэн аҕалан, төһөнү сөп буолалларынан бултууллара. Ол быыһыгар туулаан, ардьалаан балыгы сииллэригэр эрэ анаан ылаллара. Ас-үөл дэлэйбитэ. Дьон санаата кэлэн, туох да үлэтин тулуппат буолбута. Киэһэтин күлүү-салыы үксээбитэ. Үлэттэн, көртөн кэм ордорунан, тумус боотурдар эдэр уолаттары мунньан, ох саанан ытарга, аһарарга, батаһынан, үҥүүнэн киирсэргэ такайан барбыттара. Дуораан Уус кыстыгын тыаһа, нуурал киэһэлэр биир дьикти дорҕоонноро буолан, ыраахха диэри араастаан лыҥкыныы, бу күйгүөргэ кыттыһа көтөрө.

Биирдэ, күнүскү омурҕан саҕана, киирбит аартыктарынан түөрт аттаах киһи киирэн кэлбитэ. Тохтоон, тула холоруктатаат, булгунньах диэки иһэллэрэ көһүннэ.

– Кимнээх буоллахтарай? Ох сааларгытын, кыргыскыт сэбин-сэбиргэлин бэлэмнээҥ, – диэт, Туоҕа Боотур дапсытын көннөрүнэн, ох саатын туппутунан, булгунньах оройугар таҕыста.

Дагдаҕар Боотур боотурдарыныын кинини батыһан тахсан, кэккэлии турунан дапсылыйдылар. Аттаах дьон чугаһаатахтарын аайы дуулаҕа бэргэһэлэрэ, куйахтара килэбэчиҥнэстилэр. Туус маҥан атынан инникилээн иһэр сырдык сирэйдээх, уостан эрэр омурдулаах, муннун анныттан дьабадьыларынан сэҥийэтигэр холбоспут, маҥхайа сатаан баран араҕастыйбыт бытыктаах кырдьаҕас боотур киис саҕынньаҕын тэллэҕэ икки өттүнэн тэлээрэ сапсына уһун от үрдүнэн дайан иһэр тыҥырахтаах көтөргө маарынныыра. Ох тиийэр-тиийбэт сиригэр чугаһаан иһэн, аттаахтар тохтуу түстүлэр. Киис саҕынньахтаах боотур атын тэһииниттэн тарда тула холоруктатта. Дьонугар тугу эрэ дьаһайан добдугураата. Саадаҕын, батаһын устан, боотурга уунна. Бэйэтэ сиэллэрбэккэ эрэ, аа-дьуо хаамтаран, томтор анныгар тиийэн кэллэ.

– Мантан ырааҕа суох сирдээх-уоттаах Мукучу Хоһуун буолабын. Сир түннүгэ Аташкаан кэпсээбит дьоно буоллаххытына, нөрүөн-нөргүй! – диэт, киһи атыттан түспэккэ эрэ сүрэҕин тутта тоҥхос гынна. Көнө түһэн, чарапчылана үөһээ турар дьону кыҥастаста. Итини истэн, Туоҕа Боотур ох саатын, батаһын Дагдаҕар Боотурга туттараат, аттаах киһиэхэ утары түстэ.

– Нөрүөн-нөргүй! Хаҥаластан тардыылаах, Тыгын Тойонтон силистээх Туоҕа Боотур аҕа ууһабыт. Ил-эйэ эҥээрдээхпит, – сүрэҕин тутта тоҥхойоот, ат тэһиинин харбаан ылла. – Эн тускунан истибиппит, олохсуйа түһэн баран, билсэ бараары сылдьыбыппыт. Хата, бэйэҕинэн тиийэн кэллиҥ…

– Аташкаан бэрт дьон кэллилэр диэбитэ. Кэтэһэ сатаан баран, олохтоох киһи быһыытынан, тугун-ханныгын билэ кэллим, – Мукучу Хоһуун, сааһырбыт киһи быһыытынан, дьоһуннаахтык хамсанан атыттан түһэн, Туоҕа Боотур харытын харбаан ылла. – Көс дьонугар кыра кэһиилээх этим…

Туора хааман, аттаах дьонугар далбаатаата. Ону эрэ кэтэспиттии, дьоно хойуу оту силэйэ, ала бөтөрөҥүнэн түстүлэр. Үөһээ турбут боотурдар кыргыс буолбатыттан үөрэннэр, аттаах дьону күөртүү, уруйдуу ыһыытастылар.

– Туоҕа Боотур диэтиҥ дуу… Бээрэ, эһиги Тыгын Тойонтон тоҕо арахсан, үрэх баһа дугуйданныгыт? Эйэнэн арахсан кэлбит буоллаххытына үчүгэй. Тыл уҥуоҕа суох, саҥарбыт саҥа саталаах… Хаһан эрэ тилийэ көтүө, кырдьык үөһээ дагдайыа буоллаҕа… Баҕар кыыһырсан, айдаарсан кэлбит буоллаххытына, кэннигититтэн эккирэтэн, кыргыс саҕаланыа… Итини мин, мантан чугас олохтоох киһи, иннин-кэннин биллэхпинэ сатанар. Хайа, эккирэтэн тиийэн кэллэхтэринэ, таарыччы миигин даҕаны сэриилээн турдахтарына көҥүл буоллаҕа… Онон кырдьыгынан омолуй. Кырдьар сааспар Тыгын Тойону кытта, эһиги тускутуттан, өстөһөр, кыргыһар санаата суохпун. Айдааннаах, иирсээннээх дьон буоллаххытына, ааһа турарга күһэйиэхпит… Туох диигин?

– Сөпкө этэҕин. Чахчыта оннук. Сатаспакка диэҕи тылым тардар… Туймаада хочотугар олус элбээммит, булт-алт мөлтөөтө. Ырааҕынан тэлэһийдэххинэ эрэ булт бастыҥар тиксэҕин. Ыйы өлөрө соҕотохтуу сылдьар кутталланан турар. Манна эрэ буолбатах, Туймаада да диэки туматтар, тоҥ биистэр, тигии сирэйдэр охсуллан ааһаллар. Хайа уонна атын аҕа уустарын боотурдара даҕаны си-дьүгээр олорбот буоллахтара… Тыаҕа киһини көрсөрдөөҕөр, эһэни көрсөр ордук буолан турар кэмэ… Онон, маннык сылдьан, олохсуйбут сирбититтэн чугас бултууру ордорор буоллубут… Тыгын Тойон саха бииһин биир сомоҕо гынан түмэригэр түүлээх суолтата улахан, – Туоҕа Боотур дьон истибэтин курдук, сибигинэйэ соҕус кэпсии, Мукучу Хоһууну харытыттан өйүү, боотурдартан тэйитэ хаамтарда.

– Эппит тылбын манан бигэргэтэбин. Көрөн билэр инигин? – дии-дии Туоҕа Боотур моонньугар кэтэ сылдьар саппыйатыттан Тыгын Тойон биэрбит аҕа ууһа бэлиэлээх биһилэҕи хостоон таһааран, ыйар тарбаҕар кэтэн, Мукучу Хоһууҥҥа уунна. Биһилэҕи көрөөт, Мукучу Хоһуун нөрүйэн ылла, сирэйдиин-харахтыын сырдаабыкка дылы буолла.

– Итэҕэйдим! Астынным. Күүһүм-уоҕум тиийэринэн Тыгын Тойон дьонугар көмөлөһөн бөҕө буоллаҕа. Хаҥыл Хаҥаластартан тардыылаах дьон өйдөстөхпүтүнэ, өйөстөхпүтүнэ сатанар…

Томторго тахсан, ыалдьыттары Туоҕа Боотур туостан тиһиллибит сайыҥҥы ураһатыгар киллэрэн, мааны олбохторго олордон, ас арааһын тартарда.

– Бэрт сиргэ тохтообуккут. Бу сиргэ хараҕым хатаммыта эрээри, киэҥ-нэлэмэн сыһыыны ордорбутум, – Мукучу Хоһуун сыалаах эти элийэ быһан ыстаан онньоҥното, наллаан кэпсии олордо. – Биһиги эмиэ Тыгын Тойонтон тардыылаахпыт. Ааҕыстахха, аймахтыы да буолан тахсыахпытын сөп эбит. Бу дойдуну булбуппут ыраатта. Былыр диэххэ дуу, Тыгын Тойон бэйэтинэн салайан, Кыйаар дойдутунан сылдьыбыппыт. Быстах кыргыһыылар буолбуттара. Элбэх боотур, хоһуун субай хаана тохтубута… Онно сылдьан арахсан хаалан, мунан-тэнэн, ууга хаайтаран бу сири булан, олохсуйа хаалбыппыт. Оччолорго боотур этим, эдэрим, дохсунум. Балачча боотурдааҕым. Кэлин өлөн-сүтэн, кырдьан, боотурдарым аҕыйаатылар. Тоҥ биистэртэн уонна Кыйаар сахаларыттан дьахтарданан, хааммытын салҕаабыппыт. Онон хоһуун аатырабын… Сүөһүлээхпит, сылгылаахпыт. Сэрииттэн үүрэн аҕалбыт дьонноохпут, чаҕардардаахпыт.

Тоҥ биистэр, тумат хоһууннара, тигии сирэйдэр билигин даҕаны быгыалыыллар. Ордук Улуу Добдурҕа саҕана кэлэллэрэ-бараллара элбиир. Ол барыта кыргыһыыга тиэрпэт эрээри, тыҥааһыннанар. Бүк өрүс турдаҕына сэрэнэр-сэрбэнэр буолуҥ. Дьааҥы хайаларыттан тиийэ кэлэн, сэриилиэхтэрин сөп. Хата, мин уустарым ыраах тэбэр ох саалары оҥортоон абыраатылар. Тэйиччиттэн суоһурҕанан ытыалаан салытыннартыыбыт. Кинилэр муос, халкы куйахтарын курдары сүүрэр кыахтаахтар…

Үөс сиртэн тардыылаах буоллахпыт, көрсүбүччэ ыһыахта ыһыаххайыҥ. Иккис дойдугут буолбут сир үчүгэй хараҕынан көрөрүн, эрэйи-муҥу эҥээрдэспэккит туһугар алгыста этиэххэ, уохтаах кымыста көтөҕүөххэ, дьону-сэргэни үөрдүөххэ, боотурдарбытын оонньотуохха, – диэн Мукучу Хоһуун тыл көтөҕө сыыгынаата.

Туоҕа Боотур Мукучу Хоһуун харытын икки илиитинэн харбаан ылан илигирэттэ.

– Бэрт сөп. Биһиги аара хаалбыт дьоммутун, Лүксүрээн кырдьаҕаһы күүтэ сылдьыбыппыт. Эһиги да, мантан сайын, түбүк дьон буолуоххут. Онон ыһыахта ыһыаҕыҥ. Инники олохпут ил-эйэ аргыстастын! – дии-дии Туоҕа Бэлэс Боотуру ыҥыртаран ылан дьаһайда.

Туоҕа Боотур ураһатыгар ыалдьыттартан Мукучу Хоһуун хаалла. Олохтоохтортон Лэбиэрийэ Бөҕө, Дагдаҕар Боотур, Дуораан Уус, Бэдэр Боотур, Бэлэс Боотур киирдилэр. Туйах биир сылгыһыт уоллуун түһүлгэни кэрийэн, чорооннору, муос чохоолору хомуйан аҕалан, ураһа иһигэр киллэрэн, кымыс кутуталаабыттара. Араан уота оттуллан, сиэри-туому тутуһарга, алгыс көтөҕөргө барыта сиппитин көрөн, Туоҕа Боотур дэйбииринэн сапсыйа, араан иннигэр тахсыбыта. Кини кэнниттэн Дуораан Уус кымыстаах чороону туппутунан батыспыта. Туоҕа Боотур бастаан Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан алгыс эппитэ, дэйбииринэн сапсыйа нөрүйбүтэ. Салгыы сир, уу, тыа иччилэригэр, төрүттэрин харыстааччы, көмүскээччи Хомпоруун Хотойго анаан алгыстаабыта. Ол аайы Дуораан Уус мас хамыйаҕынан кымыс ыспахтаабыта. Түмүгэр Дуораан Уус сиргэ кутуллан турар кымыстаах иһиттэр үрдүлэринэн хамыйаҕын күөрэччи бырахпыта. Хамыйах салгыҥҥа хаста даҕаны күөрчэхтэнэн, сиргэ олордьу түспүтэ. Көрөн олорооччулар уруйдаан, хаһыытаспыттара. Сирэйдэрэ сырдаан, эҕэрдэлэһэ чороонноох кымыстарын өрүтэ уунаҕалаабыттара. Туоҕа Боотур Дуораан Уустан кымыстаах чороону ылан, үс төгүл уоһун таҕайан ыла, тула ыспахтаабыта. Кымыстаах иһиттэрин туппутунан, Туоҕа Боотуру батыһан, ураһаттан таҕыстылар.

Сэргэлэри тула анньыллыбыт чэчирдэри кыйа олохтоохтор олороллоро. Анал сиргэ оҥоһуллубут арааҥҥа уот отторго анаан тымтыктары чөмөхтүү туруортаабыттар. Туоҕа Боотур онно тиийэн хатат охсон, уот сахта. Дэйбииринэн сапсыйа аал уот иччилэриттэн: Бырдьа Бытыктан, Хатан Тэмиэрийэ эһэкээнтэн, Уот Уххан убайдарыттан, Барылахтан көрдөһөн-ааттаһан, сырдьыгыныы умайар сиэлинэн, уохтаах кымыһынан айах тутта. Аан Алахчын хотуну маанылаан, уохтаах кымыһы тула ыспахтаата. Ити кэмҥэ эдэр уолаттар ураһаттан кутуллубут кымыстаах иһиттэри таһаартаан, олорор дьоҥҥо туттартаатылар. Үөрбүт-көппүт дьон уруйдуу-айхаллыы, наллаан кэпсэтэ, кымыс истилэр.

– Сыыһа-халты туттубатыбыт ини, ити үөһээттэн айдарыылаах ойууҥҥун тоҕо алгыстаппатыҥ? – дии-дии Мукучу Хоһуун дьонтон туора соҕус кымыс иһэ олорор Хаан Илбис диэки кыҥнах гынна.

Туоҕа Боотур кими эппитин сэрэйэн, эргиллэн даҕаны көрбөтө.

– Аата этэрин курдук, атыҥҥа аналлаах ойуун. Маннык түгэннэргэ чугаһаабата ордук. Ону бэйэтэ даҕаны бэркэ билэр. Лүксүрээн кырдьаҕас суоҕар сиэри-туому, алгыһы бэйэм оҥоробун. Оттон ити кымыс ыспыт Дуораан Уус Хаан Илбистэн итэҕэһэ суох, өссө ордук айдарыылаах буолуо. Үйэтигэр хааҥҥа-сииҥҥэ сыстыбатах, ойох, оҕо диэни билбэтэх ыраас киһи, – диэн сибигинэйэ Туоҕа Боотур кымыһы иһэн киллиргэттэ.

Ыйтан ордук айаннаан, үөҥҥэ-көйүүргэ быһыта ыстаппыт, айан эрэйин эҥээринэн тыырбыт, олохтоох сирдэрин булбут дьон наҕылыйа, охсуллубут күөх окко күөлэһийэ, тото-хана аһаан, сэһэн-сэппэн истэн, оһуохайы өрө тутан, бэркэ астыннылар. Күрэстэһии күүрээнин көрөөрү, сыһыыларыгар тоҕуорустулар. Чорбох Боотурдаах охсон нэлэһиппит сирдэригэр түһүлгэ тэрилиннэ.

– Чэ, олохтоох дьон быһыытынан, бастаан туохха күрэстэһэрбитин мин этиим… Ох сааларбыт төһө ыраах тэбэллэрин билиэххэ, – диэн улаханнык манньыйбыт Мукучу Хоһуун саарба саҕынньаҕын устан, санныгар иилинэ быраҕынна.

– Бэрт сөп. Ырааҕы ытары таһынан, бэргэннэрэ кыайдын, – Туоҕа Боотур үөрэ түстэ. – Онтон хабыр хапсаҕайга тургутуһуохтара.

– Сөп. Үһүс көрүҥү мин талабын, – Мукучу Хоһуун кыараҕас харахтара кылахачыйа, үөрэн сэксэйдэ. – Сүүрэр уоллааххын дуо, мин кытыгырас хоһууннаахпын…

– Бачча элбэх дьоммуттан биир эмэ көстөр ини… – Туоҕа Боотур иҥиэттэн кэбистэ.

– Оол, сыһыыттан тахсар аартык таһыгар турар тиити ытаҕыт. Ким оҕо төһөнөн үөһээ түһэр да, кыайыылаах тахсар, – Дагдаҕар Боотур 200-кэ ыллар хаамыылаах сиргэ турар тиити ыйда.

Бастакынан Тарҕаан диэн ааттаах Мукучу Хоһуун киһитэ ытар буолла. Уҥуоҕунан Лэбиэрийэ Бөҕөттөн эрэ арыый кыра, уһун илиилээх, атахтаах сула киһи сабыылаах куонньалыгыттан ох саатын хостоото. Көрөн турбут дьон сөҕөн күүгүнэһэ түстүлэр. Күрэстэһиигэ дуу, салытыннараары дуу анаан аҕалбыттарын таайан сибигинэстилэр.

Тарҕаан аҥаар курааҕар кэтэрдиллэ сылдьар кирсин ылан, ох саатын сиргэ тирээн, ыйааһынынан иэҕэ баттыы кэтэрдэн дырылатта. Атаҕын тумсугар туруору туппута, бэйэтиттэн эрэ бэрт кыра үрдүктээх ох саа буолан биэрдэ. Бэдэр Боотур ымсыырбыт хараҕынан ох сааны имэрийэ көрө тула хаамта. Тарҕаан кэһэҕиттэн эриэн куорсуннаах чупчурҕан оҕу сыыйа тардан таһаарда. Атахтарын ахчаччы соҕус быраҕаттаан, тирэҕин булунан тиҥилэхтээмэхтээтэ. Оҕун ууран, тиит төбөтүн көнөтүк туһаайан, кирсин тардан лыҥкынатта. Ох саатын тутан турар илиитэ биллэр-биллибэттик титирэстээн дьигиҥнээтэ. Бэрт ыараханнык тардан, кулгааҕын иэмэҕэр чугаһатан иһэн, ыытан кэбистэ. Кирис дапсыга охсуллан дарылаата, ох салгыны хайыта ыйылыы турда. Көрөн турааччылар ох көтүүтүн таһы-быһа сүтэрэн кэбистилэр. Эдэр уолаттар көрө бараары гыммыттарын хаһыытаан-ыһыытаан тохтоттулар.

– Бэдэр, хайдах этигиний, ытан көр эрэ, – Туоҕа Боотур киһитин тургутардыы көрдө.

Бэдэр Боотур ох саатын тутан тахсыбытыгар, Тарҕаан мыыммыттыы сирэйин сөрүөһүннэрдэ, устунан кыараҕас хараҕа көстүбэт буола ыртайа, убаҕас бытыгын имэриммэхтээтэ.

Бэдэр Боотур ох саатын өрө тутан, кирсин тардыалаата. Кэһэҕиттэн хотой куорсуннаах «тойон оноҕоһу» сыыйа тардан таһааран, халлаан диэки тута, сүнньүн кыҥаан көрө тарбахтарыгар эргичиҥнэттэ. Куорсуннарын көннөрөн тардыалаат, чаачарыгар бигии ууран, өрө тутан, тардан кычыгыратта. Тарҕаан курдук тиити көнөтүк кыҥаабакка, тиит туһаайыытынан өрө тутан, оҕун ыытан кэбистэ. Куорсун эриллэр тыаһа «иһир» гынна, ох үөһээ субуруйда.

– Охтор хайдах түспүттэрин сүүрүктэр көрүөхтэрэ. Боотурдарбытын хабыр хапсыһыннарыах, – Туоҕа Боотур бу көрүҥҥэ олох ылардыы сананан, Дагдаҕар Боотурга имнэннэ.

Көрөөччүлэр түһүлгэ оҥорон, тэйэн биэрдилэр. Мукучу Хоһуун даадара Хоһуна дьоно тутан биэрбит сарыыларын нөҥүө сыгынньахтанна. Эмискэ, хаһыытыы түһээт, үөһээ өттө сыгынньах Хоһуна Хоһуун түһүлгэ ортотугар силлиргэччи хааман таҕыста. Көрөн турбут дьон туораан биэрдилэр, сөҕөн тылларыттан маттылар. Ортону үрдүнэн уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх бөҕөс түөһүн, саннын быччыҥнара хамсаннаҕын аайы бөлтөрөҥнөстүлэр. Онно сөп түбэһиннэрэн, суон моонньун кирсилэрэ үллэрэҥнээтилэр. Тараһатын быччыҥнара, тимир куйах бөлтөркөйдөрүнүү лоппоһон тахсыталаабыттар. Уһун баттаҕын төбөтүн оройугар чөмөхтүү тутан, синньигэс тириини тэлэн хам тарпыта, кутуруктуу эйэҥэлиир. Хара бараан дьүһүннээх эдэр бөҕөс биил баттанан, түһүлгэни эргиччи хаамыталаата.