Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

Олоххутун оҥосторгутугар икки боотуру кытта, сылаалаах айантан сынньана таарыйа, Лүксүрээн ойуун түөрэх быраҕа хаалыа. Балаҕаҥҥытын хотонноох гына тутаарыҥ. Отто оттооруҥ. Туох билиэ баарай, баҕар, саҥа киһиэхэ күнү көрдөрүөххүт. Үрүҥ аһа суох сатаныаххыт суоҕа. Күһүөрү Кырамай Боотуртан ыанар ынаҕы көрүүгэ диэн, ылыаххыт буоллаҕа. Үөрүүнэн биэриэҕэ. Барыта ситтэҕинэ, Лүксүрээннээх биһигини булуохтара. Баҕар, кэннибититтэн эккирэтээччилэр, кыргыһынан ииригирбиттэр билиннэхтэринэ, сэрэтиэххит. Ситигирдик, бүттүбүт… Дагдаҕар Боотур манабыллары ханан туруорарын торумнаан кэллэ. Сэрэниҥ-сэрбэниҥ! Үнүр туматтары күл-көмөр оҥорбуттарын умнумаҥ…

Киэһэ күн киирэн, туох барыта иһийэ чуумпурда. Түптэлэр буруолара алааһы толоро, наллаан уһунна. Күөлгэ хайаахтыырдар айманаллара, төннүү кус-хаас көтөн күпсүйэрэ, түһэн барылыыллара иһиллэн ааһар. Ойуур саҕатыгар хойутаабыт кэҕэ этэн иһэн кэлэҕэйдээн, кыбыстыбыттыы хам барар. Аттар тыбыырсалларыттан, оту сиэн кибиргэтэллэриттэн, манабыл боотурдар куйахтара кылыргыырыттан ураты, тыас-уус суоҕун кэриэтэ. Дөрүн-дөрүн туруоруллубут ураһалар истэриттэн, уһун-киэҥ айантан сылайбыт дьон ботугураһан кэпсэтэллэрэ, Хаан Илбис сөтөллөн хахсыйара иһиллэн ылар. Ити барыта биир күдьүс буолан, сайыҥҥы киэһэ күйгүөрүгэр холбоһор.

Кутаа уот тула Туоҕа Боотур, Дагдаҕар Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө уонна Аташкаан олорон, наллаан сэһэргэстилэр. Уот сырдыгар сирэйдэрэ кытара, тула өттүлэрэ сырдыкка баһыйтаран, хараҥара барыарар.

– Бу сайылыыр, балыктаан хаһаас оҥостор Эбэм. Сайыннары-кыһыннары улахан сырыыта суох дойду. Балыгын, мундутун амсайдыгыт дии, дьэ, мааны Эбэ. Күһүөрү мантан ыраах олохтоох сирбэр көһөбүн. Биһиги биис уустара табалаах сахаларбыт. Табанан киһи-хара буола сылдьабыт. Бүтэй Бүк өрүс уҥуор олохтоох сирдээхпит. Табаларбытын төһө да батыстарбыт, түөлбэбитигэр эргийэн тиийэбит. Бырах баран хаалбаппыт, – Аташкаан сөҥ куолаһын аччата сыыйа кэпсиир. – Дьэ, эһигини күүтэр да дьоннор бу эргин бааллар. Мантан ат үс-түөрт күннүктээн айаннаан тиийэр сиригэр ортотугар арыылаах улахан күөл баар. Онно оҕонньордоох эмээхсин кыыстарыныын бүгэн олороллор. Сахалар. Эдэр сылдьан Чачы сириттэн Малыыда диэн улахан Эбэ диэкиттэн тэскилээн кэлбиттэр. Көмүскэл көрдөөн, саха тыллаах, сүөһүлээх-астаах дьон олохсуйа тиийэллэрин кэтэспиттэрэ ыраатта. Кэлбит-барбыт туматтар, атын да биис урдустара, таба хаамтахтарына, сордорун сордууллар эбит. Хата, кыыстарын иэгэйэр икки атахтаахха көрдөрбөккө улаатыннаран эрэллэр. Кыыстарын эрэ туһугар тыыннаахтар ээ, барахсаттар. Кэпсээннэрин тамаҕыттан иһиттэххэ, ол диэки Тыгын Тойон сэриитэ тиийэ сылдьыбыт быһыылаах. Кыргыһыыттан куотан кэлбиттэр. Кинилэртэн тэйиччи, Дохсума күөлүнэн бардахха, күннээх күн уҥуоргута дьирибинээн көстөр Дьиикимдэ диэн ааттаах нэлэмэн хонуулаах, улахан күөллээх сыһыы баар. Ону Тыгынтан быстан кэлбит Мукучу Хоһуун диэн киһи баһылаан олорор. Уруккута боотур эбит. Билигин туматтары, тоҥ биистэри кытта булкуһан, бэйэтин көрдөрөн хоһуун аатырар. Эмиэ Дагдаҕар диэн ааттаах уоллаах. Эһиги Дагдаҕар Боотургутугар холоотоххо, дагдайан, сүрдээх көрүҥнээх киһи. Аҕыйах боотурдардаах, чаҕардардаах. Ойууртан булан сүөһүлэнэн, балачча элбэттэ быһыылаах. Миинэр миҥэлээхтэр, сылгылаахтар…

Истибэтэҕин истэн, Лэбиэрийэ соһуйбуттуу: «Һы!» – диэбитигэр, Аташкаан хонос гына түстэ. Лэбиэрийэ диэки сирэйин мылата, буруоттан хараҕын симириктэтэ одууласпахтаата.

– Тоойуом, билбэппин, көрбөтөхпүн-истибэтэхпин кэпсээбэт идэлээхпин… Баҕар ол иһин баччааҥҥа диэри сири бааһырда сырыттаҕым… Чахчыта ойууртан булбута. Эһиги кэлбит Туймаада хочоҕутуттан бэттэх диэки Бүк өрүс тардыытынан, сүрдээх элбэх өргөс муостааҕы үмүрүппүт, сыспай сиэллээҕи сыһыы толору сырыырҕаппыт Үөмтүй Баай аатырара. Бэйэм көрбөтөҕүм. Сүрдээх күүстээх, кырыктаах киһинэн биллэрэ. Ол киһи баайа баппакка, бэл диэтэр, үүт көлүйэ оҥоро сатаабыт дииллэрэ… Сүөһүтэ олус элбээн, көрөр-харайар кыаҕыттан таһымнаан, эһэ-бөрө дойдутугар кыйдаппыт үһү. Ол сүөһүлэр эбиттэрэ дуу, баҕар, эһиги курдук көһөн күккүрээн испит дьонтон быстан хаалбыт сүөһүлэр эбиттэрэ дуу… Биир күһүн Мукучу Хоһуун дьонунуун тииҥнии сылдьан, түҥ ойуур быыһыттан аҕыйах сүөһүнү булан, үүрэн аҕалбыттар. Дьэ ити сүөһүлэрин көрөн-истэн элбэттэхтэрэ… Мукучу Хоһуун бэйэтэ кэпсээбитэ.

Мукучу Хоһуун кыргыһы өрө туппат эрээри, сирин-уотун көмүскээн туматтары, тигии сирэйдэри кытта хапсан ылара үһү. Тимир сэптээх-сэбиргэллээх буоланнар уонна нэлэмэн сиргэ атынан ситэн кыргалларын иһин, туматтар утары киирэртэн саллаллар эбит… Дьэ, ситигирдик, оҕолоор. Итинтэн ураты, баран иһэр сиргит диэки олохсуйбут дьон суох быһыылаах. Арай ырааҕынан биирдиилээн дьон бааллара, баҕар, эһиги курдук көс дьоно кэлбиттэрэ буолуо, сир киэҥ, билбэтим. Чачы сирэ ыраах. Хас даҕаны туматтар биистэрэ бааллара. Ол дьон табаларын аһылыгын батыһан, кэлэ-бара сылдьаллар. Аҕыйах сыллаахха диэри тигии сирэйдэр суксуруһаллар этэ. Түптээн биир сиргэ олохсуйбат дьон. Ойох, оҕо диэни билиммэттэр быһыылаах. Баҕар, киһи тиийбэт сиригэр, ханна эрэ түөлбэлээхтэрэ буолуо, билбэтим. Кыргыһар, өлөрөр-өһөрөр, талыыр эрэ адьынаттаахтар. Алдьархайдаах дьон, аҥаардас сирэйдэрин да көрбүт киһи кута куотуох курдук… Былыр боотур үөрэҕин толору ааспыт дьон булсан, миннэрин билсэн сырыттахтара. Кэлин көстүбэт буоллулар, адьынаттардаахха адьынаттар түбэһэн, имири эһистэхтэрэ дуу…

– Ол тигии сирэйдэр туох сэптээх-сэбиргэллээх буолааччыларый, аҕыйах хонуктааҕыта үс ураһа туматтары кимнээхтэрэ биллибэт дьон кырган, өлүктэрин уоттаан ааспыттар этэ, – Туоҕа Боотур ойон туран, манабыл дьонун хараҕын далыгар киллэрээри, ол-бу диэки олоотоото.

– Оо, ол үс ураһа туматтары билэр этим… Куйарха Хоһуун диэн ааттаах, кулгааҕар дьэс иэмэхтээх киһи баһылыыр-көһүлүүр этэ. Бэйэтин курдук эдэр хоһууннары түмэн, кэлэрэ-барара. «Биһиэхэ табыгастаах кэм. Ойуурга киирдибит да көстүбэппит, ситтэрбэппит. Тимир сэп-сэбиргэл, баай үллэстиэ этибит… Мин бэйэбэр уһун быһах уонна дьахтар көрдүүбүн. Кырган ылбатахпына, уоран да ылыам», – диэн тыллаах буолара. Сытыы, күүстээх-уохтаах, саҥалаах-иҥэлээх буолан, дьону бэйэтин тула түмэн эрдэҕэ.

Тигии сирэйдэр аҕыйахтар. Баһыйар өттүлэрэ тимир сэптээхтэр-сэбиргэллээхтэр. Үксүн сатыы сылдьаллар. Умаппыт буоллахтарына, тигии сирэйдэр буолбатахтар. Ол баҕайыларга оннук өй киирбэт. Ый ыһыаҕын ыһан, өлүктэрин тастарыгар хонон, аһыыр-сиир баҕайылар… Эмиэ хайа кыргыс боотурдара буулаатахтарай? – Аташкаан хоруй күүппэккэ туран кэллэ. – Олохсуйар сири көрдүүр буоллаххытына, сир ыйыам. Кэпсээбит оҕонньордоохпуттан бэтэрээ диэки киһи олохсуйуох налыы сирдээх, күөллээх, от үрэхтэрдээх, бултаах-алтаах сир баар. Сылгы-сүөһү үөскүөх оттоох-мастаах. Быһата, баайдаах, хаһаастаах – Кучан сир. Аарааҥҥа диэри сирдиэм… Чэ, айан дьоно сылайдаххыт, мин эмиэ өттүгэстии түһэн ылыым. Сарсын күнү кытта туран, туубун, ардьабын эһиэм, мунду үөлүнэн өйүөлэниэм этэ, – диэн ботугураат, ураһатыгар барда.

Туоҕа Боотур дьонун эргиччи көрдө:

– Дагдаҕар Боотур, манабылларгын дьаһайаар, Лэбиэрийэ сылгыһыт уолаттары кутукунат, түптэни кыайа туттуннар, – диэтэ умуллан эрэр уотун булкуйа, уһуну-киэҥи саныырдыы, тобулу көрөн олорон.

Туоҕа Боотур киһи ботугуруур саҥатыттан уһугунна. Сарыы таҥаһын таһынан таҥалай куйаҕын иилинэ быраҕынан, таһырдьа тахсыбыта, Лүксүрээн кырдьаҕас кутаа таһыгар тобуктаан олорон, ботугуруу-ботугуруу үрүҥ сүүмэх кыллары уокка быраҕа олорор эбит.

– Хайа, Кырдьаҕаас, турбутуҥ ырааппыт дуу, тугу биллиҥ-көрдүҥ? – куйаҕын тиһиликтэрин баана-баана, Туоҕа Боотур оҕонньору көрдө.

– Үчүгэй сиргэ Тоҕус Боотурдаах олохсуйа хаалан эрэллэр эбит. Айыы Алахчын Хотун бэйэтинэн көһүннэҕэ үһү, – Лүксүрээн туран, күн диэки хайыһан, икки илиитин өрө көтөҕөн, нөрүйэн ылла. Силигин ситэрбит киһи быһыытынан, олорунан кэбистэ. – Салгыы бэрт дьикти түүлү түһээн түҥкүлүйэн эрдэхпинэ, Хаан Илбис сөтөллөн-хахсайан, ситэ көрдөрбөккө уһугуннардаҕа үһү. Туох-туох буолар, үтэн-анньан көрөөрү гыналлар эрэ, хайа сах…

Аташкаан кэпсиирин истэ, бииртэн биир киһи эрэ олохсуйуох алаастара, сыһыылара көстүтэлээн бардылар. Сорох ардыгар лиҥкир мастаах систэри быһыталаан, маардары, алыылары туораан, мырааннары дабайан, сүүрүктээх үрэхтэри оломноон, бэс чагданан, хатыҥнаах чараҥнарынан айаннаатылар. Кыыл-сүөл, көтөр да элбэҕэ айанньыттар санааларын көтөхтө.

Тоҕус Боотурдааҕы хаалларбыт иккис күннэригэр, биир улахан эбэҕэ тиийэн, хонордуу тэриннилэр. Күөл атаҕыттан тахсар от үрэххэ Аташкаан ыйыытынан-кэрдиитинэн, синньигэс талахтарынан өрөн, быһыт оҥорон, үрэҕи быстылар. Сылгыһыт уолаттар сыгынньахтанан, балачча ыраах сиртэн үрэҕи күллүргэччи кэһэн, ураҕаһынан ууну таһыйан, быһыкка балыгы үүрдүлэр. Ууну булкуйарын, балыктыырын туохтааҕар да ордорор Чорбох Боотур атаһа Туҥуй Боотурдуун кэтэһэн туран, уу сүүрдүн диэн, онон-манан дьөлүллүбүт чараас сарыыны ууга түһэрэн, быһыкка хаайтарбыт балыктары аллараттан үмүрү тардан, кытылга эстилэр. Собо өрөҕөлөрө кытара-саһара кылбаҥнаһа, күөх окко түһэн лаһыгырастылар. Хайаахтыырдар, тыыраахылар аска тииһинээри тула үөмэхтэнэ аймаластылар. Суор араастаан куллугуруу, тиит төбөтүгэр сахсайа, субу ыйыстыахтыы дьүккүҥнүү кыҥастаста. Дьонтон үргэн, төннүү кус-хаас, куба өрө көтөн, күнү бүөлүү хараарыҥнастылар. Эргийэ-аймана, төттөрү түһэн барылыы, Эбэ урсун тыыра күлүмүрдэттилэр.

– Бу дойдулар дьэ манныктар, өссө баайдаах Эбэлэр бааллар, – Аташкаан астыммыттыы Эбэтин көрө, бөдөҥ собону хатырыктыы олорон Туоҕа Боотурга кэпсээтэ. – Этэр кучаннаах сирбэр чугаһаатыбыт. Этэҥҥэ айаннаттаххытына, сарсын күн намырыыта тиийиэххит. Оо, барахсаттар! Эчи, улаханнарын, кэрэлэрин, – дии-дии тэйиччи соҕус уста сылдьар кубалары чарапчылана кыҥастаста. – Саас, күһүн тиргэнэн эрэ бултуур буоламмын, улахан көтөрү амсайбатаҕым ыраатта. Эдэр эрдэххэ бэрт элбэх эттээх, минньигэс көтөрдөр этилэр… – хаһан эрэ умнубут амтанын амтаһыйа сатыырдыы, айаҕын ньэмиргэтэн ылла.

– Бэдэр Боотур, кэл эрэ бэттэх, – Туоҕа Боотур оҕонньору көрөн, тыйыс сирэйэ сымныы, ынтака бэргэһэтин устан, биир суһуох гына өрүммүт баттаҕын ыһан сахсараҥнатта. Бэдэр, үөмэн эрэрдии чөм-чөм үктэтэлээн, тиийэн кэллэ. Ыйытардыы Туоҕа Боотуру одууласта.

– Бэдэр, Хаҥалас хааннаах урааҥхайдар хайдах ыталларын көрдөр эрэ. Аташкаан кэпсэл гыныаҕын. Ол уста сылдьар кубалартан биир эмистэрин ытан ыл эрэ.

Итини истэн, ытыыны көрөөрү, дьон үлэлэрин тохтотон үмүөрүстүлэр.

Бэдэр Боотур хап-сабар кэннигэр сүгэ сылдьар куонньалыгыттан ох саатын хостоото. Хаҥас илиитигэр кэтэ сылдьар дапсытын көннөрбөхтүү, кэһэҕиттэн сыымайдаан, эриэн куорсуннаах, уостаах оҕу сыыйа тардан таһаарда. Күн диэки туһаайан, ох сүнньүн кыҥыы эргичиҥнэттэ. Аҕыйах хаамыыны күөл диэки атыллаат, төбөтүн хантаччы соҕус тутан, охтоох кирсин тардан кычыгыратта. Сирэйин уста муннун сэлтэтэ, уоһун икки аҥыы бөлтөтө, сыҥааҕын ортотунан суоллуу тарта. Ырааҕырҕатан, кынтайан олорор кубаны үрдүнэн соҕус көрөөт, охтоох кирсин ыытан кэбистэ. Ох саа кирсэ дапсыга охсуллан «дар» гынна, эриэн куорсуннаах ох салгыны хайытан, орулуос кус кынатыныы куһугуруу, эриллибитинэн көтө турда. Туох буолбутун өйдөөбөккө күөкэйэн олорбут куба, төбөтө дьиктитик эриллээт, умса барда. Түүтэ сахсас гынаат, барбах ибигирээтэ. Көрөн турбут дьон уруйдуу түстэ. Хас даҕаны эдэр уол күөлгэ ойдо.

Туйах сыгынньах тилэҕэ хараарыҥнаан, уруттаан тиийэн ыстанан, ууну күдээриттэ.

– Көр эрэ Туйаҕы!

– Түөрт туйахтаах кыылтан итэҕэһэ суох бырдааттанар!

– Быһый киһи буолсу, – диэн көрөөччүлэр күө-дьаа буоллулар.

Батыһан тэлэмээттэммит уолаттар Туйаҕы ситиэ суохтарын билэн, аара хаалан, кыбыстыбыттыы туора хаамтылар. Өтөр буолбата, Туйах ууну саккыраппытынан, сүүнэ бэйэлээх моонньо быһа ытыллан, төбөтө тириититтэн иҥнэ сылдьар кубаны кууһан мадьалытан аҕалан, Туоҕа Боотур иннигэр уурда. Нөрүйэн ылаат, дьон быыһыгар ойдо.

– Дьэ, куба этин амсайар буоллуҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур сүүнэ улахан көтөрү ылан, оҕонньорго куустаран кэбистэ. Аташкаан бэргэн ытыыттан улаханнык саллан, айаҕын аллаччы атан, кубатын кууспутунан Бэдэр иннигэр кэлэн тоҥхоҥноото.

– Араас хоһууннары, боотурдары кытта алтыстым ини, алтыспатым ини, көрдүм ини, көрбөтүм ини! Маннык бэргэн ытыыны өссө харахтыы илигим. Бэдэр курдук сымсаҕын, кыраҕы харахтааххын биһирээтим, астынным, – дии-дии тоҥхоҥнуурун тохтоппото. Ону сөбүлэһэрдии куба кыраттан иҥнэ сылдьар төбөтө уҥа-хаҥас биэтэҥэлээн, тоҥхоҥнуурга дылы буолла.

– Кубаны буһарыҥ, улахан көтөрү уос үллэстэн сиэхпит. Биһиги бу сиртэн ырааҕа суох олохсуйуохпут. Онон бу дойдунан, бука, элбэхтик барыахпыт-кэлиэхпит. Сири-уоту билэр туһуттан Куба Сиэбит диэн ааттыаҕыҥ. Хайдаҕый? – диэбитигэр баар дьон уруйдуу түстэ.

5

– Чугаһаатыбыт, мантан ылата бэйэҕит бараҕыт. Мин Мукучу Хоһууннуун көрсөр болдьохтоох күннээхпин. Манан быһалыы түһүөм, эһигини сиргитигэр тиэртэхпинэ, олус эргийэбин, – диэбитинэн Аташкаан атыттан түһэн, тэһиинин Лэбиэрийэҕэ уунна. – Хайысхаҕытын уларыппакка, көхсүгүт хараҕын күнтэн араарбакка, баран иһиҥ. Киэһэлик нэлэмэн сиргэ тиийиэххит. Ортотугар булгунньахтаах буолуо. Дьэ ону көрүөххүт буоллаҕа…

– Бээ, Аташкаан, тохтоо эрэ, – Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, Туйах сэтиилэнэн иһэр аттарыттан биири сүөрэн ылан, быатын Аташкааҥҥа туттаран кэбистэ. – Сүгүрүйэн туран, бу аты миҥэ гын, – Туоҕа Боотур нөрүйэн ылла. – Көрсүбүт дьоҥҥор биһиги туспутунан кэпсээ. Кыаммат-түгэммэт, көмүскэл көрдүүр дьон буллуннар. Хайа диэки тохтообуппутун, бука диэн, ыйаар.

– Кэбиис, кэбис! Аты ылбаппын, сатаан көрбөт киһибин. Таба эбитэ буоллар син да этэ… Хата, саха тимир быһаҕын биэрдэргит, үөрүөм этэ. Кэпсээн баран кэлээр диэбит киһилэрэ буоллаҕым, кэпсээн бөҕө!

Дуораан Уус итини истэн, этэрбэһин оһуттан кутурук кыыннаах быһаҕы хостоон таһаарда.

– Сөбүлээн илдьэ сылдьар быһаҕым, маны биэрэбин. Уус буоллаҕым, олохтоох сирбитигэр тиийдэхпинэ охсунуом, – дии-дии Дуораан Уус атыттан түһэн, оҕонньорго быһаҕын туттарда. – Аны эйиэхэ туһалаатын, бигэ эрэмньилээх сылдьыаҥ…

– Бу үөрдэхпин! – Аташкаан тэпсэҥэлээн ылла. Сүгэһэрин устан, сарыыга сууламмыты хостоон таһааран, бэркэ сэрэнэн арыйан, чокуур тааһы Дуораан Ууска уунна. – Биилээҕи утары уунара суох ылбат буоллаҕым. Күөрдүҥ сирилии, балтаҥ чаҥкыныы турдун! – дии-дии сүгэһэрин туппутунан тула тоҥхоҥнуу, кэннинэн хааман иһэн эргиллэн, ойуур быыһынан тыаһа суох хааман бара турда.

Субу аҕай, күө-дьаа буола, бары истэллэрин курдук кэпсии испит сирдьиттэрэ барбытыгар, бары да тулаайахсыйа түһэргэ дылы гыннылар. Аттарын соруйартан ураты саҥа-иҥэ сүтэн, санааҕа-онооҕо баттаппыттыы, субуруһа айаннаатылар.

– Дагдаҕар Боотур уонна Бэдэр Боотур, тумустары илдьэ харамньылааҥ. Киэҥ сиргэ тиийдэххитинэ, сирдэ-уотта көрүҥ. Түһүүлэнэр сирдэ бэлэмнии тураарыҥ, чуумпутук сылдьыҥ, – дии-дии Туоҕа Боотур дьонугар суол биэрэн, туораан биэрдэ.

Иһиттибит-истибэтибит диэбиттии, Дагдаҕар Боотур инникилээн, аттарын соруйса, тыа быыһынан элэгэлдьистилэр.

Лүксүрээн ойуун Тоҕус Боотурдааҕы кытта хаалан, Хаан Илбис Туоҕа Боотур таһыгар чугаһаан, тутум үрдээн, баарын биллэрэн, көхсүн этитэн ылара үксээтэ. Турукка киирэрдии турулус-ирилис көрө, өрүтэ тыыммахтыы истэ. Сүппүт боотур таҥаһын ыйыаҕыттан уонна Тыгын Тойон атын уматтаран үөһээ атаартарыаҕыттан дьон куттанарын билэн, этэрэ-тыынара, билгэлэнэрэ биллэ элбээбитэ. «Таах кэлсэммин, сахсылла, үөҥҥэ-көйүүргэ сиэтэ өллөхпүн. Туймаада хочотугар да «бөө» диирим хааллаҕа… Бука, Тыгын Тойон ойуун ааттааҕы олус дьарыйыа суоҕа этэ. Хайа уонна көмөлөстөҕүм… Тылым-өһүм тутахсыйан, Туйах уолу буор сирэйдээбэккэ хааллаҕым абатын! Кини тугу эрэ билэр. Боотур сэбин-сэбиргэлин көрбүт эрэ киһи ылар. Улахан дьон булбуттара буоллар, айдаан тахсыа этэ. Ама, Хоохура айахтаппыта буолуо дуо, эс, куттас муҥутаан, онно тиийбэтэ ини? Буолаары буолан, эдэр уолга… Чэ, бээ, манна даҕаны ситэн сиир инибин… Лүксүрээн кырдьаҕаһырҕатан өрө туппуттарын, сотору дьабыныгар атаарыам… Итинник туругунан ырааппат ини. Оччоҕо, бу дойду улахан ойууна буолан даххаһыйыам турдаҕа», – дии саныы-саныы, бөкчөйбүт сиһин көннөрө, дэйбииринэн сапсыммахтанна.

Уулаах маары батыччахтатан туораан, сэндэҥэ суон мастаах сиринэн сиэллэрэн иһэн, Туоҕа Боотур ата кулгаахтарын чөрөтөн, таныыларын тардырҕата дьирэччи тэбинэн, турунан кэбистэ. Туоҕа атын иҥэһэтигэр туран, тула өттүн көрбөхтүү:

– Тохтооҥ! Бу ат туохтан тэһииркээтэ, ылыҥ көрүҥ эрэ, – диэт, куонньалыгыттан ох саатын ылан, ыҥыырыгар кэтэрдибит кэһэҕиттэн ох сыыйа тардан бэлэмнэннэ.

– Кырдьаҕас, кырдьаҕас! Ол суон тиит кэннигэр сөрүөстүбүт, – дии-дии боотурдар аттарыттан ыстаҥалаһан түһээт, тииттэргэ аттарын быатын туомтуу тартылар.

Ох сааларын хостотолоон, ытардыы бэлэмнэннилэр. Туоҕа Боотур үүнүн ыҥыырыгар иилэ быраҕаат, ойон түстэ. Ата иҥэрсийэ-иҥэрсийэ төттөрү ойдо. Өйдөөн көрбүттэрэ, аарыма тиит икки өттүнэн туох эрэ сүр түргэнник кытарыҥныыр, бөлтөрөҥнүүр. Тыатааҕы кыыла туран, кутуйах хороонуттан быгыалыырыныы, тиит икки өттүнэн элэҥнээтэ.

– Бэдэр Боотуру таах ыытаммын. Бааһырдан, кэм батаһынан киирэр гына, бохсутуо хааллаҕа. Ити кыл түгэнэ элэҥниири таба ытар уустук буолсу дуу… – Туоҕа Боотур ох саатын кирсин тардан, уҥа-хаҥас хайбаҥнатта.

– Бээрэ, тохтооҥ! Мин киирэн көрүүм эрэ, – Лэбиэрийэ Бөҕө кэтэ сылдьар саадаҕын, куйаҕын, бэлэпчитин уһулуталаата. – Тахсан кэллэҕинэ ытаайаххытый, бааһырдаҥҥыт алдьархай тахсыа, – дуулаҕа бэргэһэтин ыга тардынан, кэтит көхсүгэр котокоонун кистии тутан, тыатааҕыга утары барда.

Туох эрэ иэдээн буоларын кэтэһэрдии, тула иһийэ чуумпурда. Бэл, муҥунан көрө, үүннэрин чиккэччи тарпыт аттар, кулгаахтарын чөрөтө, дьигиҥнэһэ тааллылар.

Тыатааҕы саллайбыт баһа кыл түгэнэ быган, уоттааҕынан чоҕулуччу көрө, салгыны сытырҕалаан хантаарыҥнаат, сүтэн хаалла. Өтөр буолбата, бэйэтэ көстүбэккэ эрэ, хаҥас баппаҕайын дэгиэ тыҥырахтарынан тиит кыһыл хатырыктарын тоҕута тарда, өрө сыҕарыҥнатта. Боотурдар сөҕүөхтэрин иһин, баппаҕай улахан киһи уунан тиийбэт сиригэр тиийэн тохтоото. Хатырыгы үрүҥ субатыгар диэри хоҥнору тардан, икки кэлин атаҕар турбут сүүнэ эһэ төбөтүн нүксүччү туттан, маадьайан тахсан кэллэ. Адьырҕа кыыл суоһар, бөдөҥ көрүҥэр толуу, улахан уҥуохтаах Лэбиэрийэ Бөҕө куччаан көстүбүтэ. Эһэ хараҕын утары көрөөрү, төбөтүн хантаччы соҕус тутан, киирбитин кубулуппата. Тыатааҕы хараҕын куоттара, сыт ылардыы үөһэ хантаарыҥнаата. Икки ардылара чугасыһан, ис күүстэрин холоһордуу буугунастылар. Кыыл кыыла өтөн тулуйбата. Түөрт атах буола түһээт, айаҕын аллаччы атан, сыраана сынньылыйа, саһарбыт аһыыларын килэтэ, иһин түгэҕэр ыардык курдьугунаата. Эмискэ ис-иһиттэн эҥсэн часкыйда. Аттар соһуйан, ньахчайа түһэргэ дылы гыннылар, иҥэрсийэ-хаһыҥыраһа, кэлин атахтарыгар өрө туран, тэһииннэрин тардыаластылар. Сорох аттар быаларын быһа түһэн, ойуурга бырдааттаатылар. Өй-мэйдээх тулуйбат часкыыра, мас-от тостон барчаланара, дьон айманара ойууру толорон кэбистэ.

Лэбиэрийэ Бөҕө сүүһүн аннынан сургуччу көрөн, төбөтүн төҥкөтөн, дуулаҕа бэргэһэтин уһуктаах төбөтүн утары тоһуйа сөҥнө. Сүүнэ бэйэлээх кыыл кэлин өттүн туора-маары быраҕаттана, түөрт атаҕар тэҥҥэ көппөрөҥнөөтө. Ол аайы сир ньиргийэргэ дылы буолла, кэтэҕиттэн үүммүт сиэлэ сахсаҥнаата. Икки кэлин атахтарыгар сүгүллэн, харахтара уоттанан, Лэбиэрийэҕэ саба түстэ!

Лэбиэрийэ, итини эрэ кэтэһэн турбуттуу, сымсатык хаҥас диэки халбарыйан иһэн, эһэ хаҥас хонноҕор котокоонун угар диэри тимирдьи саайда. Баҕыа тыҥырахтаах баппаҕайы аһаран хаптайаары, тобуктара уйбакка, умса барда. Эһэ сыыһа далайбыт уоҕар, киһи үрдүнэн көтөн, муннунан сири хоруйда. Хаҥас хонноҕун аннын хадьырыйа күөһүлэҥнээт, үс атах буола тура түстэ. Айаҕынан кэлэр өһөх хаанын тибиирбэхтээтэ. Лэбиэрийэ Боотур сытан эрэн ыһыытаан тоҕо барда: «Ытыҥ, ыты-ыҥ!». Кини хаһыытыы-хаһыытыы, түөрт атахтанан, тиит кэннигэр сыылаҥхайдаата. Дапсылар дардырҕастылар, оноҕостор сирилии, ыйылыы биир кэм кирдиргэстилэр. Эһэ ол аайы хааннаах сыраанынан ыһыахтана часкыйа, этигэр хатаммыт охтору тоһута охсо, хабыалана, туора-маары ойуолаата, үҥкүрүйбэхтээн ылла. Орута-сарыта тыаны аймаата.

Туоҕа Боотур ох саатын сиргэ уураат, хапсаҕайдык ылаары, этэрбэһин оһугар анньыммыт котокоонун сулбу тардан ылан, үнүөхтээн туран эрэр кыылга ойон тиийэн сүнньүгэ угугар диэри тобулу анньаат, туора ойдо. Эһэ умса баран түстэ, иҥиир-ситиитин тартаран, сири хаһыйбахтыы, дьигиҥнии сыылынна. Саллайбыт баһын өндөтөн Туоҕа Боотуру чоҕулуйбут уоттаах харахтарынан көрөн ылаат, быһа симириктии харахтара өһөн барбыта. Тыастаахтык өрө тыынаат, хамсаабат буолбута.

– Лэбиэрийэ, тыыннааххын дуо? – Туоҕа Боотур дьиэгэнийбитэ ааспакка, сыгынньах илиитинэн хапсыахтыы кыылы тула хаамыталаата. – Сиэллэнэн, кутуруктанан, туох улуу күтүрэй, маннык сүдү кыылы өссө көрө илигим… Лүксүрээн кырдьаҕас түүлэ бу буоллаҕа, – сөхпүтүн биллэрэн, төбөтүн быһа илгистэ, чыпчырынан кэбистэ.

– Акка атаҕым көһүйбүтэ иэдэтэ сыста дии… Өлүөрбүн, таарыйтарбатым, – Лэбиэрийэ тииккэ көхсүнэн сыстан олорон, хаан, сыраан буолбут сирэйин ньухханна.

Боотурдар кэлэн, эһэни көрө сөхтүлэр.

– Хаан Илбис, ханнаҕыный, сиэрдэ-туомна оҥор. Улуу кыыл эбит! Тириитин ураһабар тиириэм. Дьон көрөн сөхтүн, – дии-дии Туоҕа Боотур эһэ кутуругун мээрэйдээтэ. – Икки ыллар харыс! Охторгутун, тостубут да буоллаллар, хостотолоон ылыҥ. Этэ үөннээх буоллаҕына, сиэри-туому тутуһан, уоттааҥ…

Ыһыллыбыт аттарын көрдөөн булан, эһэлэрин астаан-үөллээн, харанньатын ыарҕанан суулаан, сигэнэн эрийэн, маска ыйаан кэбистилэр. Олохтоох сирдэригэр тиийдэхтэринэ курум тэрийээри, сүрэҕин, быарын, мэйиитин буһарыыга хаһааннылар. Эттэрин тиэнэн бүтүүлэрэ, хойутаатылар диэн, Бэдэр Боотур тиийэн кэллэ. Тэлгэнэ сытар тириини көрөн:

– Иэк дьандьаман, иэк дьандьаман, – диэмэхтии, атыттан ойон түстэ. Улуу кыылга нөрүйэ тобуктуу, арҕаһын түүтүн сэрэнэн имэрийдэ…

Туйах сэтиилэммит ата, ындыыламмыт тыатааҕы этин сытыттан сиргэнэн, тардырҕыы дьиэгинийэн, миинэн иһэр атын тэһииркэттэ. Аттарын кытта бодьуустаһа сылдьан, иһирдьэ киирбитин билиминэ хаалла. Биирдэ өйдөммүтэ, Хаан Илбис атын кэннигэр ыга астарбыт, ону анараа ат сөбүлээбэккэ, кэннинэн тэбиэлэннэ. Нуктаан, умса нөрүйэн испит Хаан Илбис соһуйан, эргиллэ түстэ. Туйаҕы көрөн, кыбдьырынаат, кымньыытынан кууһуннарда. Туйах ата, аһаран биэрэрдии, төбөтүн хантатаат, күөнүнэн акка кэтилиннэ. Хаан Илбис куттанан, атын тэһиинин илгиэлии-илгиэлии, хаһыытаан тоҕо барда. Соһуйбут ат туора ыстанна, киһитин быраҕаары өрүтэ турбахтаат, иннинэн хоруйбахтаата. Хаан Илбис тэһиинин кылгата тутан, өрүтэ көппөҥнөөн иһэн, тас уорҕатынан барда.

– Өлөрдө, өлөрдө-ө! – Туйаҕы дуу, атын дуу этэрэ биллибэккэ, хаһыытаан бөтүөхтүү, сиргэ күөлэһийбэхтээтэ.

Туйах атыттан ыстанан кэбистэ, быатын тииккэ эрийэ тардаат, Хаан Илбис атын эккирэтэн элэстэннэ. Өр гыммата, күөйэ сүүрэн ситэн ылан, ат моонньугар иилистэ түстэ. Ат уолу соспутунан өрө холуруктанан иһэн, таныытын тардырҕата, турунан кэбистэ. Сыыйа уоскуйан, сииктээх муннунан Туйаҕы анньыалыы, төбөтүнэн силэйбэхтии иҥэрсийдэ.

– Туйаххын тууруом! Үөн баара, илдьи тэпсиэм! Барытыгар эн буруйдааххын, эн бу дьону, миигин эрэйгэ тэптиҥ! – Хаан Илбис кымньыытын өрө көтөхпүтүнэн, Туйах диэки бадьаалаата.

– Тохтоо! Уҕарый! – диэн көөҕүнээт, Лэбиэрийэ Бөҕө атын күөнүнэн Хаан Илбиһи тэйитэ астарда. Хаан Илбис кэннинэн тэйэн иһэн, сиргэ олоро түстэ. Кыһыытыттан, мэнэрийэн эрэрдии ыһыллаҥнаата, сири таптайбахтаата…

– Ылыҥ эрэ, Хаан Илбиһи атыгар олордуҥ. Чугаһаатыбыт, – Бэлэс Боотур батыгыратан кэлэн, тула холоруктатта. Тэйэн эрэр Туоҕалааҕы ситээри атын тиҥилэхтээн биэрдэ. Аймалҕан сыыйа уҕарыйан, барыта орун-оннугар түһэн, имири-хомуру айаннаттылар.

«Дьон суох сиригэр эбиппит буоллар, өлөрөрө хаалла», – Туйах дьиксиммиттии, Хаан Илбис бөгдьөйбүт көхсүн көрө, өрө тыынан ылла. Мантан сэдиптээн, аҕыйах сыллааҕыта ыһыах кэмигэр буолбут түбэлтэни бу баардыы өйдөөн кэлбитэ.

…Оччолорго чороччу улаатан эрэр уол сылгыһыт Өндөйдүүн ыҥырыылаах ыалдьыттар аттарын көрөр үлэҕэ тиксибиттэрэ. Өндөй үтэ аҕалыах буолан, сарсыарда барбытынан кэлэ илигэ. Туйах түптэлэрин тулатын инчэҕэй сылгы саахтарынан эргиччи чөмөхтөөн баран, киһитин үөһэттэн көрөөрү, мырааны өрө сүүрэн тахсан испитэ. Дьон добдугураһан кэпсэтэллэрин истэн, тохтуу түспүтэ. «Киһим истэҕэ» дии саныы-саныы, мыраан быарынан халдьы сүүрэн, уҥа тэллэҕэр чугаһаабыта. Аллара икки киһи тугу эрэ бодьуустаһалларын көрөн, талахтарынан хаххаланан, чугаһаан кирийбитэ. Соһуйуон быатыгар, Хаан Илбис уонна Хоохура диэн ускул-тэскил сылдьар киһи буор хаһан бурҕаҥната сылдьаллара. Аттыларыгар күһэҥэлээх боотур тыыллан сытара. Туйах куттанан, төттөрү ойуон баҕарталаабыта да, хам хараҕаламмыт курдук олорон хаалбыта.

– Чэ, сөп буолуо, манна ким кэлэн хастаҕай? – Хаан Илбис аҕылыы кыыкынаабыта. – Ойуунунан билиммэттэрин мин кинилэргэ көрдөрүөм… Ыл, куйаҕын уһул!

– Тоҕо устабын, маннык бардын, – Хоохура батыйанан буору көпсөтө түһүөлүү, хоппо күрдьэҕинэн буору ыспахтаабыта.

– Саҥарба! Куйаҕын өрүс кытыытыгар илдьэн ууруохпут. Өрүскэ ырааһыра киирэн баран тахсыбатах… Дьэ, кэлбит ойууннартан саҕалаан, бары көрүүлэниэхтэрэ. Мин бүтэһигинэн эрэйдэммитэ буолуом…

– Куттаммаккын дуо, улахан ойууннар ким өлөрбүтүн, хайа, билээйэллэр? – Хоохура саллыбыттыы төбөтүн быһа илгистэ-илгистэ иинтэн тахсан, өлө сытар боотуртан куйаҕын устан ынчыктаспыта.

– Ыы… эттэххин. Ол өлүөхсүтү суоллуур биир күннээх көрүүлэнии буолбатах. Баардаахтар үс күннээх түүн толору дарбыйан, баҕар, булуохтара, баҕар, суох. Ону уруттаан, мин диэтэх киһи көрөн олордохторуна, ханна өлбүтүн ыйан биэриэм буоллаҕа. Куйаҕын, таҥаһын буллахтарына, ойууннар тохтуохтара. Оннооҕор буолуох дьон өлөр. Ханнык эрэ аата-суола биллэ илик, ыһыахтыы кэлэн баран сүппүт боотурга оннук эрэйдэнэ сатыахтара суоҕа. Ууга түспүт, өлбүт диэн умнуллан барыа. Онтон мин барыларыттан ордон тахсыам. Олохтоохтор да итэҕэйиэхтэрэ, үөһээттэн айдарыылаах буоларбын… Мин ойуун буоллахпына, эн абыраныаҥ! Ыйыыбын бигэргэтэн, боотур өрүс диэки барбытын көрбүт курдук кэпсээр… Ѳйдөөтүҥ дуо?

– Ону баҕас ыйымына. Хата, кэпсэтии быһыытынан, борооскубун хаһан биэриэххиний? – Хоохура куйахтары хааһахха хаалаан талырҕаппыта. Улахан бэйэлээх батаһы өрө көтөҕөн таһааран, эргим-ургум туппута. – Маны хайыыбыт?

– Мэйииҥ сытыйбыт быһыылаах, ууга чэбдигирэ киирбит киһи тугун сэбэй-сэбиргэлэй? Ыһыахтыы кэлбит киһи ханна уурбутун ким билэр үһүө. Ох саатын, кэһэҕин, батаһын ол охтубут мас анныгар кистии ас. Кэлин, барыта нам-нум буоллаҕына, биир эмэ боотуру бэйэ диэки тардарга туттуллуо… Күһүн, күһүн биэриэм, дьэ, сэрэн! Айахтаппыккын билиэм да, сиртэн сүтэриэм. Баардаахпын билэ сырыттаҕыҥ…

Киһилэрин түөрт лабаатыттан ылан, кыайбакка ырычаахтаһан, ииҥҥэ үҥкүрүппүттэрэ. Буорун тарыйан, хаппыт мастарынан сабыта бырахпыттара. Хааһахтарын ылан, талах кэннигэр баайталаабыт аттарыгар олороот, тибигирэтэ турбуттара.

Туйах кутталыттан таалан, өр олоро түспүтэ. Онтон аллара түһэн, охтубут тиит анныттан сэби-сэбиргэли хостоон ылан көрбөхтөөт, төттөрү угуохтуу дугдуҥнаабыта. Тулуйбатаҕа, малын кууспутунан, отуутун диэки маҕыйбыта. Үөрүөн быатыгар, киһитэ өссө да кэлэ илигэ. Онон туһанан, ылбыт сээкэйин атын сиргэ кистээбитэ.

Сарсыныгар түөлбэтигэр тиийбитэ, айдаан бөҕө буолбут этэ. Атын улуустан тойонун ыһыахха арыаллаан кэлбит боотур сүппүт. Түүннэри көрдөөн булбакка, ойууннар көрүүлэнэллэрин кэтэһэ сылдьаллара. Туйах куттанан, тугу көрбүтүн кимиэхэ да кэпсээбэтэҕэ. Сылайбыта бэрдиттэн ураһаҕа киирэн утуйан хаалбыта.

Дьэ ити күнтэн ылата Хаан Илбис аата сиэллэнэн-кутуруктанан тахсыбыта. Дьон кини туһунан сибигинэһэн кэпсэтэр буолбута. Тыгын Тойон: «Баардаах эбит», – диэн өлүүгэ-сүтүүгэ сиэри-туому толорууга туттар кыра ойуунунан билиммитэ. Улахан ойууннар сөбүлээбэккэ, Хаан Илбиһи кырыы харахтарынан көрө, үтэн-анньан көрөллөрө элбээбитэ. Өлбүт боотур куйаҕын Хаан Илбис ыйбыт сириттэн өрүс таһыттан булбуттара. Салгыы көрдүү барбатахтара, улаханнык харыһыйбыттара, аһыйбыттара биллибэккэ тарҕаспыттара.

«Миигин көрбөтөҕө, билбэтэҕэ ээ уонна хайдах уорбалыы санаан, абааһы көрөрүй? Чахчы ойуун буолан мин көрбүппүн билбитэ дуу… Оччоҕо иэдээн, тула барыҥныыра, сүүрэрэ-көтөрө элбэх буолуо…» – Туйах куттаммыттыы тула өттүн көрбөхтүү, атын тиэтэтэн биэрдэ.

Бардахтарын аайы сирдэрин ото-маһа уларыйан истэ. Киэһэлик тиийиэхтээх айанньыттар күннээҕи моһоллоро бүтэн биэрбэтэ. Ээйгэ киирэн, үктэлэ куһаҕаныттан, аттар барыахча барбакка айаннара бытаарда. Аны алыыга киирэн батыччахтатан иһэн, биир ындыылаах аттара батыллан, эрэй эҥээрдэстилэр. Сылгыһыт уолаттар ойуоккалаһан түһэн, сосуһа сатаан баран кыайбаккалар, ат ындыытын устан, кураанах сиргэ тастылар. Туйах төргүүтүттэн өргөн быатын ылан, уулаах бадарааны оймуу, ат инники атахтарын быттыктарынан быатын уган таһаарда. Уолаттар кэккэлэһэ туран, ыһыытаһа-ыһыытаһа тардан көрдүлэр эрээри хамсаппатылар. Ону көрөн Дуораан Уус, Лэбиэрийэ Бөҕө уонна Бэлэс Боотур аттарыттан түһэн, аа-дьуо хаамсан кэллилэр.

– Ылыҥ, туорааҥ эрэ, – Лэбиэрийэ уолаттары халбарыччы аста. – Бэлэс Боотур, кыра киһи инникилээ, Дуораан, ортоку тур, – диэт, өргөн бүтэр уһугун хаҥас саннын үрдүнэн ыытан, сиһин эрийэ тарта. – Чэ, тардан көрүөҕүҥ, аты быһа тарпатахпытына, өргөн быстыа, – диэт, ытыстарыгар силлэнэ лаппыйан, быаны тутан, кэдэрийэ тарта. Бэлэстээх Дуораан эмискэ чиккэйбит быаттан туора-маары хамсаннылар эрээри, тардыһан бардылар. Ат төбөтүн көтөҕөн, тыастаахтык «буус» гына тыынна, хамсыах курдук гынан иһэн, быаҕа ыга тартаран, сурдургуу тыына ойоҕоһунан барда. Илин атахтара бадараантан босхолоннулар. Соһооччулар кыл түгэнэ быаларын сымната түһээт, тэҥҥэ соҕус «Һуу» диэт, атынан бадарааны күрдьүбүтүнэн, кытаанах сир диэки дьулуруттулар.

– Сөп буолла, тохтооҥ! Аты өлөрөөрү гынныгыт, – диэн хаһыыттан биирдэ тохтоотулар.

Туох да буолбатаҕын курдук, быаларын ыһыктан, ытыстарын оту быһа тарда сотто-сотто, аттарыгар иэҕэҥнэстилэр. Сылгыһыт уолаттар итини көрөн, бастарын быһа илгистэ, өрө уһуутаһа, кинилэр быаны соспут курдук туттан, ытыстарын суураланнылар. Ат муҥунан көрө сурдургуу төбөтүн өндөтөн, туруохтуу үнүөхтээтэ даҕаны кыаммата. Туйах быатын босхолоон субуйан ылла, көрөн турбут дьон көмөлөөн, үтэн-анньан, бэрт нэһиилэ атаҕар туруордулар. Түөрт атаҕар ахчаччы тэбинэн турар аты Туйах тула сүүрэ сылдьан тобуктарын имэрийбэхтээтэ, такымҥа охсуолаамахтаата. Суларыттан тардыалаан, харса суох хаамтаран барда. Сиһин бадараанын ытыһынан ньиккирийбэхтээт, сиһиттэн тутуһан иһэн, ат уорҕатыгар биирдэ баар буолла. Талаҕынан кымньыыланан, кураанах сиринэн хаамтаран, сиэллэрэн кэллэ.

Сэтии аттар кыайан барыа суохтарын билэн, эргийэ айаннаатылар. Күн тахсыыта ииччэх-бааччах буола үүммүт ыарҕа талахтардаах от үрэххэ тахсан кэллилэр.