Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

Сарсыныгар Туоҕа Боотурдаах сып-сап хомунан, айаҥҥа туруннулар. Мукучу Хоһууҥҥа кэһиилэнэн, бултарыттан талан, икки эмис хааһы ыллылар. Эбиитин, Барылах биэрдэҕинэ, хара улары бултаан, эбинэрдии сүбэлэстилэр. Мукучу Хоһууҥҥа, тус бэйэтигэр анаан, Туоҕа Боотур аара кэлэн иһэн өлөрбүт сүүнэ улахан эһэтин даппытын ылбыта. Илии тутуурдаах, өттүк харалаах тиийдэҕинэ Мукучу Хоһуун сыалыһар быарыныы сылаанньыйыан сэрэйэ саныыра. Оччоҕо ханнык баҕарар таһымнаах кэпсэтии түмүктээх буолуон өйдүүрэ.

Бастакы эркээйигэ диэри Дагдаҕар Боотурдаах атааран биэрбиттэрэ. Итинтэн ылата Туоҕа Боотурдаах бэйэлэрэ айаннаабыттара. Хонуктарыгар дохсун сүүрүктээх Хатыыстыыр үрэх эмпэрэ кытылыгар кулуһуҥҥа хонон турбуттара. Иккис күннэригэр үрэхтэн арахсар эркээйини булан, айаннара түргэтээбитэ. Кыыл-сүөл, мас көтөрө баһаамыттан үөрэ, астына ортотугар күөллээх нэлэмэн хонууга киирэн, аттарын туос бөтөрөҥүнэн түһэрбиттэрэ. Уҥуоргу өттүгэр чугаһаан иһэн, Бэдэр Боотур хаһыытыы түспүтэ:

– Эркээйи, эркээйи! Ол бөдөҥ тииккэ саһарымтыйар! – дии-дии атын тэһиинин хантаччы тарда кулахачытта.

Дагдаҕардаах тохтуу түстүлэр.

– Оок-сиэ! Хараҕыҥ көрөрө да бэрт, – Туоҕа Боотур Бэдэр Боотур ыйбыт сирин көрөөрү, иҥэһэтигэр туран иһэн, ыҥыырыгар олоро түстэ. – Бэдэр, көр эрэ, суордар, тураахтар буолбатах буоллахтарына, куртуйахтар дуу, улардар дуу иһэллэр. Халбыйан көрүөҕүҥ эрэ, – диэт, атыттан ыстанан түһэн саадаҕыттан ох саатын хостоон ылла.

Лэбиэрийэ Бөҕө көрүҥэр холооно суохтук сымсатык, атын моонньун кууспутунан сурулаан, сиргэ тура түстэ. Бэдэр Боотур атын эргитэ, ыҥыырын хаҥас өттүгэр кэтэрдибит куонньалыгыттан ох саатын сулбу тардан ылла. Көхсүгэр кэтэ сылдьар кэһэҕиттэн икки оҕу субуйа тардан таһаарда. Биирин тарбаҕар кыбыта аста, иккиһин ох саатын тутааҕыттан туппут илиитин тойон тарбаҕар бигии уурунна. Хара тыа маанылаах көтөрдөрө, хара улардар, түөстэрин түүтэ толбоннура, кинилэри көрдө-көрбүтүнэн, намыһах соҕуһунан субу анньан кэллилэр. Бэдэр Боотур охтоох кирсин тардыбытынан иҥэһэтигэр хорос гына түһээт, хайбаҥнатан иһэн, ытан саайда. Туох даҕаны күүс тохтотуо суоҕунуу, кылгас, суон моонньун уһата сатыырдыы унньуппут, инникилээн испит улар көстүбэт сымара тааска кэтиллибиттии, бурҕас гынаат, аллара күөрчэхтэннэ. Тарбаҕар кыбыппыт оҕун көһөрө охсоот, иҥэһэтигэр турбутунан, биилинэн кэдэйэ иэҕиллэ эргийэ түстэ. Охтубут уларга дьөрү кыһаллыбакка, бэл, кынаттарын тыаһатан көрбөккө, кэнниттэн күпсүйэ ааһа көтөн испиттэртэн эр-биир икки улар түүлэрэ буралла аллара сурулаатылар. Бэдэр оҕун кирсэ муос дапсыга охсуллан дарылаата, ону даҕаспытынан кэнники испит улар, кылгас-кылгастык сапсыммахтыы, сыыйа намтаан, окко баран түстэ. Бэдэр атын соруйа, онно ойутта. Туоҕалаах үөрэн, ох сааларын үөһэ анньа, алыкыылаан үөгүлэстилэр.

– Барылах үчүгэй хараҕынан көрдө, – диэмэхтии Туоҕа Боотур бэйэтэ ыппыт уларын тутан кэллэ. – Эркээйи таһыгар кулуһунна оттон үссэниэххэйиҥ, биир улары үөлэн сиэххэйиҥ. Үс улары Мукучу Хоһууҥҥа илдьиэхпит.

– Бэрт-бэрт! Дэлби сахсыллан, аччыктааһын барбыт, – дии-дии Бэдэр Боотур атыттан ыстанан түһэн, улардары ылан атахтарыттан баайталаан, атыгар төргүүлэннэ.

Мукучу Хоһуун түөлбэтигэр үктэммиттэрин, уҥуоргута буруоҕа суураллан, көстөр-көстүбэт дьиримниир киэҥ сыһыыга киирбиттэриттэн сэрэйбиттэрэ. Аттарын соруйа дибдитэ, бөдөҥ тиит мастардаах тумуһу мүччү түһээт, тохтоотулар. Эмискэ үрдүлэринэн иһиирэр, чуһуурар тыас сирилээт, кэннилэригэр турар тииккэ ох батары түһэн, эриэн куорсуна эйэҥэлээтэ. Туоҕалаах аттарыттан ыстаҥалаһан түһэн, тииттэр кэннилэригэр сөрөннүлэр.

– Тохтооҥ! Мукучу Хоһууну билсэ кэллибит… Кучантан Туоҕа Боотурдаах!

Бэйэлэрэ көстүбэккэ эрэ, тэйиччи соҕус добдугураһан кэпсэтэр саҥалара иһилиннэ.

– Туоҕа Боотур бэйэтэ баар дуо? Сэбэ-сэбиргэлэ суох сыһыыга таҕыстын! – диэн хаһыы иһилиннэ.

– Бэдэр, ох сааҕын бэлэмнэн, миигин ыттахтарына, үөс батааска биэрээйэххиний, харса суох ытыалаар. Биһиги охторбутун эбин. Лэбиэрийэ, аккын миин, батаскын бэлэмнэн. Атым тэһиинин ыҥыырыҥ кэннигэр иилэ быраҕын. Охтор күннээх буоллахпына, манна хаалларбаккын, сүүрдэн киирэн, аппар туора быраҕаар. Бэлэмнэниҥ, – диэт, саадаҕын, батаһын, котокоонун ыҥыырыгар иилээт, сыһыыга хааман киирдэ. Балачча иһирдьэ барбахтаат, илиитин даллатан эргичиҥнээтэ.

– Чахчы Туоҕа Боотур эбит… – диэбитинэн бөлкөй талахтардаах томтор кэнниттэн Тарҕаан сүгүллэн туран кэллэ. Ох саатынан тайахтанан далбаатаата. Кэнниттэн өссө биир күһэҥэлээх киһи ох саатын бэлэм туппутунан таҕыста.

Бэдэр Боотурдаах Тарҕааны билэн, сэптэрин-сэбиргэллэрин ыҥыырдарыгар иилэ быраҕан, аттарын сиэппитинэн сыһыыга таҕыстылар. Тарҕаан кэлэн, үһүөннэрин билэн, нөрүйэн ылла:

– Ох сааҕытын харбаммыккыт буоллар, тэһитэ ытыалыырбыт хаалла, – күлбүтэ буола ыртайа, убаҕас бытыгын имэриннэ.

Тэйиччи турар дьонугар хайыһан:

– Ыалдьыттары түөлбэҕэ илдьиэм, эһиги хорҕо сиргитигэр барыҥ, – диэн сип-сибилигин ыртайбыт сирэйэ дьэбин уоһуйан, дьаһайардыы саҥара, ох саатын сабыылаах куонньалыгар уган, инникилээн нүксүҥнүү турда.

Туоҕалаах аттарын сиэппитинэн, көһүйбүт эттэрин-сииннэрин тэнитэ, кэнниттэн батыстылар. Өр хаампатылар, иннилэригэр балаҕан ураалара көстөр-көстүбэт үрдүктээх, уһуктаах төбөлөөх сонос мастары ойуур, сыһыы диэки өттүлэрин иҥнэри анньан, төгүрүччү кэчигирэппит күүлэлээх сиргэ тиийэн кэллилэр.

– Биһиги биир көмүскэлбит маннык күүлэ, – дии-дии Тарҕаан эркини батаһын угунан лүҥсүйдэ. Кэчигирээн турар эркинтэн, биир кэлимсэ гына ыпсарыллыбыт улахан халҕан, бэрт ыараханнык арылынна. Иһиттэн батастарын туппут боотурдар көтүөккэлэһэн таҕыстылар. Тарҕаан бэлиэ биэрбитигэр, Туоҕа Боотурдааҕы иһирдьэ аһараары, сэлэллэн биэрдилэр.

– Лэбиэрийэ Бөҕө, көрөн кэбис, биһиги эмиэ маннык күүлэ оҥостуохха баара, – диэбитинэн Туоҕа Боотур түөлбэни төгүрүччү көрө, улахан балаҕан таһыгар туруоруллубут сэргэлэргэ тиийэн, атын туомтуу баайда.

Бэдэрдээх көрбөтөхтөрүн көрөн, тула мэлээриҥнии, сэргэлэргэ тиийдилэр.

– Аймахтарбыт кэллилэр, хайа, тоҕо аҕыйаххытый? Биһиги кыайтарыыбытын төттөрү ылаары кэтэспиппит ыраатта, – диэбитинэн Мукучу Хоһуун сарыы таҥаһын таһынан киис сагынньаҕын санныгар быраҕынан, ыыс араҕастыйбыт убаҕас баттаҕа күкээрийбитинэн, балаҕантан тахсан кэллэ. Тиэтэйэ-саарайа Туоҕа Боотурга утары хааман тиийэн, харытыттан харбаан ылла.

– Билсэ кэллибит. Ыһыаҕы, күрэстэһиини холку кэмнэргэ диэри тохтотон эриэх, кэпсэтиилээх кэллибит… Дойдулаах, кырдьаҕас хоһууҥҥа, кыра да буоллар, илии тутуурдаахпыт. Бары үчүгэйи баҕаран, хос санаата суох ыларгар көрдөһөбүт, – диэт, Туоҕа Боотур нөрүйэн ылла.

Бэдэр Боотур тутан турар эһэтин даппытын тэнитэ сахсыйан, сиргэ уурда. Лэбиэрийэ Боотур даппы таһыгар хаастары, улардары кэчигирэттэ. Үһүөн сүрэхтэрин тутта нөрүйдүлэр.

– Иэк дьандьаман! Туох сүрдээх кыылын бохсуппуккутуй бу? – диэмэхтии Мукучу Хоһуун санныларынан силэйэн, саҕынньаҕын сиргэ түһэрдэ, аҥаар атаҕар тобуктаан, даппы түүтүн имэрийдэ, сиэлин, кутуругун туппахтыы сахсараҥнатта. Бэрт ыараханнык туран, саҕынньаҕын ылан туппутунан Туоҕалаахха нөрүйдэ:

– Маннык улуу кыыл баарын истибитим эрээри, итэҕэйбэт этим ээ… Дьэ, баар эбит. Махтал бастыҥа! – Мукучу Хоһуун үөрэн, сирэйэ мыттыйа, кэтэҕин имэриннэ. – Кэлбит-барбыт дьон төһө эрэ сөҕөр? Маны балаҕаным эркинигэр тиирэ тартахпына, иннинэн сирэйдээх нөрүйбэккэ эрэ киириэ суох. Ылыҥ эрэ, хоһууннар, кэһиини кэһии курдук дьаһайыҥ, даппыны мин балаҕаммар киллэрэн, наараҕа тэлгээҥ. Бүгүн түүн түүллэнэн туруоҕу… Күндү ыалдьыттар, балаҕаҥҥа ааһыҥ, көрсүһүүнэн кыынньар кымыста көтөҕүөҕүҥ, үссэниэҕиҥ, сэһэргэһиэҕиҥ, – дии-дии хараҕын даппыттан араарбакка, балаҕанын халҕанын тэлэччи арыйда.

Киэһэлик, күн намтыырын саҕана, көмүлүөк оһох суоһугар тириппит-хоруппут, аһаан-сиэн ньалҕарыйбыт дьон, сэптэрэ-сэбиргэллэрэ суох, сарыы таҥастаах эрэ таһырдьаны былдьастылар. Мукучу Хоһуун ыалдьыттарын батыһыннара сылдьан, түөлбэтин көрдөрдө, чаҕар уолунан, эһэтин даппытын сыһыыга тэниттэрэн, кымыс аҕалтаран, онно олордулар.

– Хайдах олорорбутун көрдүгүт-иһиттигит. Эрэй-муҥ араас ньымаҕа, өйгө-санааҕа тиэрдэр. Эһиги даҕаны олорон истэххитинэ, билэн-көрөн, дьаһанан иһиэххит, – дии-дии Мукучу Хоһуун күлэн мыттыйа, кымыс иһэн киллиргэттэ. Икки дьабадьытын убаҕас бытыктарынан сүүрбүт үрүҥ илгэтин имэрийбэхтээн ылла. – Маарыҥҥыттан тугу эрэ этиэхчэ эппэккэ, кэпсиэхчэ кэпсээбэккэ сылдьар курдуккут… Манна туора кулгаах суох, туох соруктаах кэлбиккитин, дьэ, кэпсээҥ эрэ.

– Сөпкө эттиҥ. Туох даҕаны киһи кистиирэ суох курдук эрээри, хоһууннарыҥ, чаҕардарыҥ киэһээҥҥи ыаспай оҥостуохтарын баҕарбаппын, – Туоҕа Боотур тыастаахтык өрө тыынан ылла. – Туматтар саба түһэн, тыыммытын көмүскэнэн кыргыстыбыт. Бэрт элбэх боотур, хоһуун уһуктубат ууларыгар утуйдулар. Бэл, бачча ыраах сиргэ бииргэ эрэйи-муҥу муннунан тыыран кэлбит, аҕа ууһа өрө туппут киһитэ куһаҕан санааттан барыбытын кыртара сыста… Чэ, ону сыыйа кэпсиэхпит, – Туоҕа Боотур, олоҕун булунардыы, хайбаҥнаан ылла, илиилэринэн ньилбэктэригэр тайанан, сиһин көннөрө чинэйдэ.

– Мукучу Хоһуун, эн даҕаны бачча сыллар тухары олох олороору, кэннигиттэн ааккын ааттатар ыччаттары хааллараары, туруулаһан кэллэҕиҥ. Төһө даҕаны уһуктаах эркин күүлэ нөҥүө хорҕойдоргут, сарсын хайа өттүбүтүттэн кэлэн сэриилээн ыгаллар диэн санаа ааспата-арахпата буолуо… Маннык кэтэнииттэн-мананыыттан иннибитин өтө көрөн, туох кэскиллээҕи саныахпытый? Сөп буолуо, тугу эрэ тобулуоҕуҥ! Өйбүтүн-санаабытын бииргэ түмэн, боотурдарбытын, хоһууннарбытын холбоон, чугас сирдэринэн өттөйүүтэ, кыргыһа, сэриитэ суох или-эйэни олохтуох. Туматтар, атын даҕаны биис уустара эмиэ эйэлээх олоҕу сирбэттэрэ чахчы. Улахан Эбэ диэки Лүксүрээн кырдьаҕас ил-эйэ кэпсэтэ бэйэтинэн баран эрэр. Дагдаҕар Боотурдаах Амака Хоһууну кытта биир тылы булаары, биһигини кэтэһэллэр. Онтон биһиги, ыллыктаах тылбытын ылыныа диэн, эйиэхэ бүк эрэнэн кэллибит. Эн бэйэҕинэн сылдьыстаххына, биһигини чугаһатыахтара, оруннаах тылгын истиэ, сэргиэ этилэр. Кинилэргэ эн бэйэ киһитэ, түөлбэ хоһууна буоллаҕыҥ. Сити курдук… Атын суол суох. Оттон этиибитин ылымматаххына, атырдьах маһыныы арахсарга тиийэбит… Туох диигин?

Мукучу Хоһуун даппыга иттэннэри сытан, аа-дьуо туран кэллэ. Санныларын көннөрөн, түөһүн мөтөттө. Мыттыйбыт сирэйэ уһаан, тыйыһыран, кэҥээбит харахтарынан Туоҕалааҕы кэриччи көрдө. Хоһууннарын ыҥыран хаһыытыахтыы айаҕын атан, эркинин диэки хайыста. Чочумча, тугу эрэ толкуйдуурдуу, төбөтүн умса туттан турбахтаата. Биир тылы саҥарбакка, санныларын ыһыктан, көхсө холбойон, барыаран эрэр уһуктаах эркинин диэки салбыҥнаата. Кэтээн турбут манабыллар эркин халҕанын аһан биэрдилэр. Мукучу Хоһуун иһирдьэ үктэнээтин, халҕан мастара хабырына хаачыгыраан, сабыллан хаахынаата.

Туоҕа Боотурдаах бэйэ-бэйэлэрин көрсөн кэбистилэр. Туох буоларын салгыы кэтэһэн, хамсаабакка олорон хааллылар. Күн сыыйа киирэн, күһүҥҥү тымныы салгын тыына биллэн барда. Туоҕа Боотур ыллыктаах тылбын иһитиннэрбэтим дии санаан, үөһээ тыына, умса туттан олордо. Бэдэр Боотур этэрбэһин оһуттан быһаҕын хостоон ылан, сарыы таҥаһын сиэҕэр төбөлөөх өттүнэн кистии тутта.

– Бээ, быһахтары килбэчиҥнэтимэҥ, бүгүн өлөртүөхтэрэ суоҕа. Ханна эмэ хаайдахтарына, түүн күрүүргэ туһалыахтара. Манабыллар, аттар ханна туралларын, киирэн иһэн, көрө сатаарыҥ, – Туоҕа Боотур туран, санныларын хамсата имиллэҥнээн ылла. Эркин халҕанын аана ынчыктаан эрэрдии хаахынаан, хаачыгыраан, аһыллан кэллэ. Мукучу Хоһуун киис саҕынньаҕын кэтэн, тугу эрэ кыбыммытынан тахсан кэллэ. Кэнниттэн Тарҕаан ох сааны туппутунан даадаҥнаата. Кини толуу, улахан күөнүгэр Мукучу Хоһуун, саҕынньаҕын тэллэҕэ тэлээрэ, оҕо курдук көһүннэ. Сирэйэ эмиэ мыттыйан, Туоҕа Боотур иннигэр кэлэн, тохтуу түстэ.

– Туоҕа Боотур, этиэххин эттиҥ. Эдэр дьон санааҕыт күүһүн, киэҥин мин курдук оҕонньор төбөбөр сатаан батарбакка, уордайа сыстым ээ. Кырдьаҕас киһини баалаамаҥ, – дии-дии нөрүйэн ылла. – Үчүгэйи санаан кэлбит дьону үчүгэйдик көрсөбүт. Туоҕа Боотур, бу үүс тириититтэн тигиллибит дудиканы бэлэх уунабын. Ыһыахтыы кэллэххитинэ туттарар санаалаах этим даҕаны, быһыы-майгы тиэтэттэ. Эйиэхэ анаан тигиллибитэ, – диэт, кыбынан кэлбит дудикатын Туоҕа Боотур санныгар саба уурда. – Дьэ уонна ааттаах-суоллаах Бэдэр Боотургар бу бэйэбит киэнин курдук ох сааны оҥорбуппут, ону туттарабын, – диэт, Мукучу Боотур илиитин ууммутугар Тарҕаан ох сааны биэрэ оҕуста. – Бэдэр Боотур, эн бэргэниҥ туһунан Аташкаан уу иһэ-иһэ хайҕаабыта. Ааспыт ыһыахха даҕаны тарбахтаах дьолуота буоларгын көрөн итэҕэйбиппит. Биһигини бэйэҥ аҕа уускар холбуу тутан сылдьарыҥ, ох саа кирсин тардарыҥ тухары ааттата сырыт, – диэмэхтии, соһуйан харахтара кэҥээбит Бэдэр Боотурга ох сааны куустаран кэбистэ.

Бэдэр Боотур итэҕэйбэккэ, харахтара мээнэнэн сандаара, ох саа чаачарын имэрийбэхтии турда.

– Оттон бу күүстээх-уохтаах Бөҕө Лэбиэрийэҕэ бэйэтин курдук талыы аты бэлэхтиибин. Сарсын сэтиилэнэн барыаҥ.

Сип-сибилигин санаалара будулҕанныы ытыллыбыт боотурдар соһуйан, үөрэн тэпсэҥнээмэхтээтилэр, сүрэхтэрин тутта нөрүйдүлэр.

– Айан дьоно сылайдаххыт. Эһиэхэ анаан манабыллар балаҕаннарын бэлэмнээбиппит. Киирэн сынньаныҥ, сарсын эрдэлиир дьон буолуоххут, бука. Сүөһүлэргитин кэннигититтэн үүрэн илдьиэхтэрэ. Дьэ, ситигирдик… Добдурҕа саҕана күүтэбит, эйэлээх олох саҕаланарын туһугар, кырыйдарбын даҕаны, айаннаһыам!..

Күһүҥҥү күн күүһэ мөлтөөтөр даҕаны, ийэ сир иэнин сылааһынан угуттаары, сардаҥаларынан тииттэр төбөлөрүнэн тайанан, үөһэ көтөҕүлүннэ. Бастакынан, Кучан сыһыытыттан ураһалартан быкпыт дьылҕан мастары, балаҕаннар даҥнарыгар үүнэн арбаспыт оттору сыдьаайда. Сыыйа, ураһа сарыытын маҥхата, балаҕан эркиннэрин саһарда сыҕарыйда. Томтор тула үүммүт маһы-оту хас биирдиилэрин имэрийбэхтии, аллараа сыҕарыйан, сыһыыны барытын хапта. Кытыыта чарчыста тоҥмут күөл сиикэйэ, күн утахтарыттан сылаанньыйан, чараас туманынан наллаан бурҕачыйда. Талахтар от умнастарыттан төбөлөрүн кырыалара күнү көрбүт үөрүүлэриттэн тутатына ууллан, хас биирдии таммахтарыгар күн бытархайын күлүмнэтэ оонньотон чаҕылыстылар. Көстөр-көстүбэт чап-чараас сиик үөһэ талаһа симэлийэ сайҕанна. Күн таппатах күлүктээх өттө үрүҥ кырыанан бүрүллэ тунааран, кэрэ көстүүнү ситэрэн биэрдэ. Сыһыыга сылдьар сылгылар, саҥа күнү уруйдуу, сииктээх окко дьураа суолу хааллара сүүрэн субуруҥнастылар. Хайыы үйэ ыанан бүтэн, хотонтон тахсыбыт ынахтар ыҥырана, маҥырыы хааман куталдьыстылар. Кэтит сүүстээх, туора көрө сылдьар муостардаах, суон моонньулаах хара эриэн дьүһүннээх атыыр оҕус муҥунан көрө, өрө хантайан киэҥ таныыларын тардырҕата сытырҕаан ылаат, төхтүрүйэ-төхтүрүйэ айаатаан тоҕо барда.

Балаҕан аана кыыкынаан аһыллан, санныгар үүс тириититтэн тигиллибит дудиканы иилинэ быраҕыммыт Туоҕа Боотур тахсан кэллэ. Саҥа күнү уруйдуурдуу икки илиитин өрө уунан, сирэйин мылата тоһуйан, хараҕын симириктэтэ мичээрдээн ылла. Балаҕаннар оһохторун үөлэстэриттэн буруо унааран тахсан, күөх халлааҥҥа харбастылар. Ил-эйэ иһин туруулаһар биир күн саҕаланнаҕа ити.

Сэдэхтик туттуллар тыллары быһаарыы

Аайдаан – хайҕанан, кыратык үрдүктүк туттан.

Араан – тордох иһинээҕи холумтан, уот онно.

Алаҥаа – кураахтаах саа.

Арбын туонай – бэйэҕин үрдэтинэҕин, арбанаҕын, кэпсэнэҕин.

Ат-усса – биирдэ оҕоломмут дьахтар.

Барылах – Байанай оннугар туттуллар тыл.

Даппы – эһэ тириитэ.

Дуулаҕа – уһуктаах тимир бэргэһэ.

Дуулалаан – элбэх буолан үөмэн киирии.

Дудика – сон.

Диэрдэ – олох мас.

Дьиэл – ураһа аанын сабыыта.

Дьылҕан мастар – ураһа мастара.

Дьиктэмин – отон утах.

Дьиэлийдэ – өрүкүйдэ, тэһииркээтэ.

Дьэкир – хатыҥыр бэкир киһи, синньигэс, өкө соҕус уҥуохтаах киһи.

Илээҥки – хатарыллыбыт эт.

Иһэгэйдээх – минньигэс.

«Иэк дьандьаман» – сөҕүү, соһуйуу.

Котокоон – кыра батыйа.

Куонньалык – ох саа хаата.

Куут – хатыыс хаппыт хабаҕын уулларан, силим оҥоруу.

Кээнньэли – куһаҕан.

Кэрбэҥ – мантан антах туораама диэн, тоһоҕону саайаллар.

Кэһэх – оҕу, оноҕоһу угар хаа.

Маангаан – төрөөбөт дьахтар.

Модьоҕо – халҕан аллараа өттүн тутар алын туорайа (аан модьоҕото).

Мукулай бэргэһэ – мукуу бэргэһэ, ынтака.

Нимчикаан – оноҕоһу угар хаа.

Ниэн – нойоон.

Нээлби – моойго холкутук эриллэр саал.

Ньаалаҕай – оҥоойу, кырдаайы.

Ньаҕаччалаабыт – ыарыыланан кыайан сүүрэр кыаҕа суох.

Одун саас – 12–14 с?ааһыгар сылдьар уол оҕо.

Олдьу саас – 4–6 саастаах оҕо.

Оноҕос – булка туттуллар.

Ох – кыргыска, сэриигэ туттуллар.

Өлүмньүк – өлөр таҥас.

Сарыы – имиллибит таба тириитэ (түүтэ кыһыйыллыбыт тирии).

Сандалы – остуол.

Сорсу – атыыр кустар тыһыларыттан арахсан мустуулара.

Сырбай-татай саас – 12–16 саастаах кыыс оҕо.

Сэлбэйии – бытааннык сиэллэрии.

Һэлии – мамонт аһыыта.

Таныар – иэс ситиһии.

Туймуулара – сиэннэрэ, ыччаттара.

Туктуй – муос сүгэ.

Уккунньах – бөдөҥ, уһуннук умайар хардаҕас мас.

Үрүҥ үйэн – кырынаас.

Хайаахтыыр – күөл хоптото.

Хайа дьуортунуй? – кимий?

Халтаама – сайын таба үөрүн хоннорор туруору эркиннээх тутуу.

Халка – түөрт муннук эбэтэр төгүрүк быһыылаах куйах.

Харанньы – төбөтө (эһэ).

Харымньылыым – бастыым, инникилиим.

Холомо – күһүн тымныыга хонуктуур кырыс сабыылаах ураһа, отуу.

Хохту хараҕа харахтаах – а һары дьүдьэх, ырыган.

Чопко – үрүйэ баһын хотооло.

Чыҥылла – ас буһарар кыра алтан иһит.

Чуос – суол, аартык.

Чөмчүүк саас – 6– 10 саастаах кыыс.

Чуоҕуһан – үмүөрүһэн, биир сиргэ бөлүөхсэн.

Ыалдьар – салгын ыарыыта буоспа. Итиигирэн ыалдьар киһи.

Ынтака – дуулаҕа иһинэн кэтиллэр сарыы бэргэһэ.

Ээй – абына-табына ойуурдаах, көппөхтөөх, лабыкталаах, сииктээх сир.

Элээн – улахан күөл кытыытыгар баар уһун синньигэс көлүйэ.

Элбэлээн – кэлтэгэй отуу.

Элэтэ – бүттэ, итинэн кэпсиирим бүттэ.