Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа"

9

Сайынын улахан ардаҕа суох буолан, Туоҕа Боотурдаах үлэлэрин кыайа туппуттара. Айылҕа барахсан сарт кутуруга буолар кэмигэр силбэһи хотонноох икки балаҕаны туттан, көһөн киирбиттэрэ. Сыһыыларыгар, томтордоругар кээһиилээх оттор бачыгыраабыттара. Сылгыларыгар, ылыахтаах сүөһүлэригэр анаан, күрүө-хаһаа туппуттара. Арыый да иллэҥсийэн тиргэлээн, ох саанан кустаан-хаастаан, туулаан, ардьалаан, илимнээн, астара дэлэйбитэ. Ол эрээри Бэдэр Боотурдаах эккэ суудайан тайах бултаан, кыратык амтаннаннын диэн көҕөрдө сытытан, истэрэ ыларынан соһо сылдьан сиэн абыраммыттара. Олохторун аймыыр улахан туох даҕаны буолбатаҕа. Арай уонча табалаах дьон сылгыларын ытыалаан ааспыттарын аахпатахха. Дагдаҕар Боотурдаах эккирэтэн көрбүттэрэ эрээри, айылҕа оҕолорун таһы-быһа сүтэрэн төннүбүттэрэ. Көмүскэл көрдөөн, туматтартан тыыннарын тэскилэтэн, Хаан Илбис көрүүлэнэр улахан Эбэтин диэкиттэн икки ыал дьону кытта Үрүйээнэ диэн ааттаах ат-усса дьахтар кэлсибитэ. Этэрбэстэрин уллуҥаҕа хараарар буолбут олдьоот саастаах уол оҕотун туматтар былдьаан барыахтарыттан атах балай сылдьан, дьону батыһан тиийэн кэлбит этэ. Олохтоохтор үөрүөхтэрин быатыгар Үрүйээнэ отоһут, уҥуох тутааччы буолан биэрбитэ. Эдэрчи дьахтар түөлбэҕэ олохсуйуута, чэбдик салгын сайа охсорунуу, олохтоохтору сэргэхсиппитэ. Күүстэрин-уохтарын, сатабыллаахтарын, булчуттарын көрдөрө сатааччылар элбээбиттэрэ.

Биирдэ Дагдаҕар Боотурдаах сир көрө сылдьан, одун саастаах, сатаан саҥарбат, таас дьүлэй, онно эбии төбөтүнэн тиийиммэт соҕус уолу булан аҕалбыттара. Өрүү ымайа сылдьар, арбах курдук баттахтаах, тырыттыбыт таҥас элээмэлээх атах сыгынньах уолу бары аһыммыттара. Бэлэс Боотурдаах үрэххэ киллэрэн сууйан, баттаҕын сытыы быһаҕынан сэлбийбиттэрэ. Онтон-мантан таҥас булан таҥыннарбыттара.

Саҥа сыстыбыт ыал дьон, Үрүйээнэ олохтоохтору кытта түргэнник бодоруспута. Арай Хаан Илбистэн толлоллоро, куттаналлара. Ол оннугар тыла суох уол хара маҥнайгыттан Хаан Илбискэ сыстан барбыта. Хаан Илбис бастаан абааһы көрөн, кынчыаттана, силбиэтэнэ туора хаамара. Кэлин, тугу эрэ саныы, уолу кэтиирэ элбээбитэ. Тиһэҕэр: «Айылҕа атаҕастаабыт оҕото… Куһаҕан ыарыыны кыайдахпына, мин кыайыам. Ити уолу миэхэ сыһыар… Көрүөм-истиэм, киһи оҥоруом…» – диэн Хаан Илбис Туоҕа Боотуртан уолу көрдөөн ылбыта. Кылгас кэм иһигэр уолу кытта тарбаҕынан добуочча быһаарсара дьону сөхтөртөөбүтэ. Уолу бэйэтиттэн харыс сири хаалларбакка, кутурук маһын курдук, батыһыннара сылдьара. Уол даҕаны итинник сылдьарын сирбэт быһыылааҕа. Хаан Илбис тугу эппитин күлэн ымайа, эҥкилэ суох толороро. Туттардыын-хаптардыын, өкчөччү туттан хаамардыын Хаан Илбискэ маарыннаан барбыта. Дэҥ-дуҥ ымайа сылдьар сирэйэ балаҕыран, биир сиргэ хам хараҕаламмыт курдук олорон дьигиҥнии, мээнэнэн көрө аҥаатыыра. Оччоҕо тииһигирээри гыммыт диэн, ким даҕаны чугаһаабата. Ол аайы Хаан Илбис дэйбииринэн илбийэ, уокка сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаарара. Лүксүрээн ойуун уолу түөлбэҕэ аҕалыахтарыттан сөбүлээбэтэҕэ. «Абааһы имнэммит оҕото…» – диэн ааттыыра.

Туоҕа Боотур, сыстыбыт дьон кэпсээннэриттэн сиэттэрэн, сири-дойдуну торумнуура. Улуу Добдурҕа саҕаланнаҕына чугаһынан-ырааҕынан кэрийэн, көрөр-истэр кичэмэл санаалааҕа.

Күһүҥҥү буор самыыр, хаһан даҕаны бүтүө суохтуу, биир кэмник ибирдээн, тыынар тыыннааҕы, бэл, хамсаабакка дьиппинийэн турар оту-маһы сылаппыт курдуга. Туох барыта иһийэн, курус санааҕа ыга баттаппыттыы ньимийбитэ. Самыыр ардыгар сэллээн ылан, сөрүүн салгынынан ибигирэтэн, хатыҥ сиигирэн ыараабыт саһарбыт сэбирдэхтэрин ылҕаан, окко-маска сыбаан, күһүҥҥү курус оһуорун аспыта.

Биир силбик күн Туоҕа Боотур тэһийбэккэ, тумус боотурдары кытта Туйах уолу ылан, Аташкаан кэпсээбит Арыылаах Эбэтин көрөргө санаммыта. Кыалыннаҕына онно баар олохтоох дьону бэйэтигэр тардан, сири-уоту кэҥэтэр баҕалааҕа. Ити Эбэҕэ Дагдаҕар Боотурдаах тиийэ сылдьыбыттара эрээри, дьону көрсүбэтэхтэрэ. Тумаҥҥа мэһэйдэтэн, күөл арыылааҕын да быһаарбакка кэлбиттэрэ.

Туйах сайын устата сылгылары маныырын таһынан оттоһон, маска үлэлэһэн, быыһыгар Дуораан Ууска көмөлөһөн, буспута-хаппыта. Ону таһынан тумус боотурдар эдэр уолаттары ох саанан ытарга, батаһынан киирсэр такайыыларын көтүппэтэҕэ. Онон балачча эт тутан хоройон, онно эбии тымтык саастанан, бөтөс уолга кубулуйбута. Этэ-сиинэ чиҥээн, хонук хоннох, күн өрөөтөх аайы улам санныланан, бииллэнэн, уолан көрүҥнэммитэ.

Туоҕа Боотур тумус боотурдары сирдьиттэнэн, киэһэлик улахан күөлгэ тиийэн кэллилэр. Ардахха сытыйан, уот оттон, суон тииккэ тирээбиллээн, сиикэрэ ардах хоппот гына хойуу лабааларынан, отунан бүрүйэн, элбэлээн, отуу оҥоһуннулар.

– Туйах, куста ытан таҕыс эрэ, үөлэн сиэҕи. Бу сиикэрэ ардахтан кирийэн, окко таҕыстахтара, – Туоҕа Боотур Туйаҕы тургутардыы көрдө. – Оноҕоһунан ытыалаар, охторбутун харыстыаҕыҥ. Ырааҕы, көтөн иһэллэри ыта сатаама. Оноҕосторгун даҕаны сүтэрбэт курдук тутта сатаар.

Туйах үөрэн, сэгэс гына түстэ. Дьонуттан тэйэн, ойуур быыһынан сүүрбэхтээт, ох саатын ытардыы бэлэмнии тутан, күөл оттоох кытыытынан сэрэнэ хаамта. Онтон-мантан кустар өрө талахачыйан көтүтэлээтилэр. Туйах ол аайы ытыахтыы ох саатын өрүтэ көтөҕөлүү истэ. Эмискэ аҕыйах хаамыылаах сиртэн, от быыһыттан улахан бэйэлээх кус устан таҕыста. Туйах ытардыы тыҥаан иһэр буолан, охтоох лыабатын тардаат, ытан саайда. Кус көтөөрү даллаахтаан эрдэҕинэ, оноҕос кус көхсүгэр «кип» гына түстэ. Көхсүн хараҕын тобулу ыттарбыт кус, моонньун уһата унньуҥнатан иһэн, налыйан хаалла. Уол үөрүүтүттэн, оттоох ууну күллүргэччи кэһэн, куһун суон моонньуттан харбаан ылаат, курдаттыы тахсыбыт оноҕоһун уһугуттан ылан субуйа тарта. Хааннаах оноҕоһун өрүтэ ууммахтаат, салаамахтаан ылла. Өссө кус ытыахтыы ол-бу диэки көрбөхтүү түһээт, дьонун диэки тэбиннэ.

– Бу ардах, туман бүгүн да Эбэ арыытын көрдөрүө суох дуу? – Туоҕа Боотур сыата сырдьыгыныы, таммалыы турар үтэһэттэн кус бөтөҕөтүн быһа тардаат, сойутаары үрбэхтии, күөлү одууласта. – Киэһэ тыалырдаҕына астыахтаах, ону кэтэһиэхпит. Бачча сорунан кэлэн баран, көрөн бардахпытына сатанар. Хайдаҕый?

– Сөп-сөп. Хата, мантан киэһэ, ырааппакка эрэ кус ытыаххайыҥ, – диэн тумус боотурдар үөрэ түстүлэр.

Эмискэ Туоҕа Боотур ыйар тарбаҕын уоһугар даҕайбытынан тохтуу түстэ. Ол-бу диэки олоотоот, күөл диэки киирдэ. Сиикэрэ ардах сыыйа сирилиирин быыһынан ханна эрэ, тохтуу-тохтуу мас кэрдэр тыас охсуллан ааһара иһилиннэ.

– Киһи! Баран көрө охсуоҕуҥ, – Туоҕа Боотур куһун бөтөҕөтүн уобалыы, чугас бааллан турар атын быатын төлө тардаат, ыҥыырыгар хап гына олоро түстэ. Тумус боотурдар аттарын сүөртэлээн, эргичиҥнэтэн иһэн, аттарын үрдүгэр баар буоллулар.

– Тыаһа суох бара сатыахпыт. Чугаһаатахпытына сатыылыахпыт, – диэт, Туоҕа Боотур инникилээн атаралатта. Ойуур иһигэр балачча киирэн, бэс мастаах сиринэн сиэллэрэн сикситтилэр. Сотору-сотору тохтоон иһиллээн ыла, айаннарын эбэн биэрдилэр. Өр гымматылар, сүгэ тыаһа улаатан тоһурҕаан иһиллэр сиригэр тиийэн, аттарын баайталаан, мастар быыстарынан күөл диэки киирдилэр.

Эмпэрэ сыыр үрдүгэр икки киһи бэс мастары охторо сылдьарын көрөн, чуҥнаан, балачча кирийэн сыттылар. Атын тыас суоҕуттан, иккиэйэхтэрин эрэ билэн, турбутунан чугаһаатылар.

– Кимнээххитий, омолуйуҥ! – Туоҕа Боотур ыһыытаан тоҕо барда.

Үлэлэригэр үлүһүйэ сылдьар дьон соһуйан, чохчос гына түстүлэр. Сэптээх-сэбиргэллээх, тимир куйахтаах дьону көрөн, олорбохтуу түһээт, сүгэлээх киһи туран кэллэ.

– Эбэ олохтоохторобут! Сахалыы саҥалаах хайа диэки дьоҥҥутуй? – диэн оҕонньор күөмэйин чөллөрүтэн, сөтөллөн ыла хаһыытыы, хаҥас хараҕын саба бааммыт сарыы таҥаһын өрүтэ аспахтыы хантаарыҥнаата. Кэнниттэн хатыҥыр уол ойон турда, бэскэ өйөннөрө уурбут сонос төһүү маһын харбаан ылла.

– Биһиги сэптээх-сэбиргэллээх дьоммут эрээри, ил-эйэ эҥээрдээхпит… Бу Аташкаан кэпсээбит Арыылаах Эбэтигэр кэлэн турабыт дуо? – Туоҕа Боотур батаһын санньытан, утары хаамта.

– Аташкаан диигин дуу… – оҕонньор тэпсэҥэлээн ылла, өйдөммүттүү туктуй сүгэтин сытар маска туруору охсоот, сэниэтэ суохтук олорунан кэбистэ. – Арыылаах, Арыылаах Эбэ…

Бу Дыгый оҕонньор кыыһа Татыйыктыын этилэр. Сыл-хонук, тыал-куус, хаар-самыыр тас көрүҥнэриттэн саҕалаан, ис туруктарын, көрүүлэрин кытта уларыппыта. Дыгый аҕамсыйбыт сааһын аһара үктээн, көхсө холбойон, туттара-хаптара, хаамара-сиимэрэ бытааран, көмө-тирэх көрдүүрэ үксээбитэ. Онно эбиискэлэһэн хаҥас хараҕа көрбөт буолан, эрэйгэ тэппитэ. Оттон Таатык-Татыйык күн-түүн дьороччу улаатан, этэ-сиинэ сайдан иһэрэ. Дьылыгыр көнө уҥуохтанан, иирэ талах курдук имигэс, соһуйбуттуу көрбүт киэҥ ыйаастыгас харахтаах, хойуу уһун суһуохтаах, сырбай-татай сааһын саҥардыы аһарбыта. Ыраас көлүччэҕэ күлүгүн көрүнэ, баттаҕын өрүнэрэ үксээбитэ. Уһун, хойуу суһуоҕун Дыгый сэлбийээри гыммытын Хатыы тохтоппута: «Оҕобут дьолун быһымыах», – диэмэхтии, кыыһын кэннигэр саһыарбыта. Баҕар, дьон көрүө диэн, арыыларыттан тахсалларыгар Таатыгы уол оҕолуу таҥыннараллара. Итинник кэмнэргэ мукулай бэргэһэтин хараҕар тиийэ саба тардынан, суһуоҕун сарыы таҥаһын иһинэн кистии уктан, сыалдьалаах, бүкүмдьү этэрбэстээх куттаммыттыы көрбүт хатыҥыр уолчаан буола түһэрэ. Кыра эрдэҕиттэн аҕатын кытта тэҥҥэ иилиҥкэйдэһэн, булт сонорун, балыктааһын албастарын толору баһылаан, дьонун көрөр-харайар киһилэрэ кини буолбута. Аҕатын ыырыттан тэйэн, бэйэтэ туулуур, туһахтыыр, тиргэлиир сирдэммитэ. Ийэтэ үчүгэй кэмигэр иккиэйэҕин кытылга тиксэн, сир астыыллара.

Аҕалаах кыыс эрэйгэ тэбиллэн, куттаналларын да умнан, арыыларыгар киирээри, налба оҥостоору мас бэлэмнэнэ сылдьаллара. Кыстык балаҕаннарын көрөөрү, таарыччы сир астаары, үрэххэ туулаары, туос тыыларыгар мэҥэстэн, кытылга тиксибиттэрэ. Ийэлэрэ Хатыы ыарытыйан, арыыга хаалбыта. Үрэххэ, өрүү туу угар сирдэрин таһыгар, тыыларын өрө тардан, балаҕаннарыгар тахсыбыттара. Хомойуохтарын иһин, балаҕаннарын иһэ үнтү урусхалланан тоһуйбута. Бачча сыллар тухары, ыаллаһан буоллаҕа, балаҕаны өҥөйбөтөх, тыыппатах тыатааҕы бу сырыыга ыар «ыалдьыт» буолбут этэ. Төһө эмэ салгылатаары аһаҕас турбут халҕаны тоҕо тардан, ыраах элиппит. Наара ороннору үнтү сүргэйбит, хаалбыт тириилэри тырыта тыытан, ый ыһыаҕа оҥортообут этэ. Таатык саһар хаспаҕын, кэҥэтэрдии хаһан, буорун балаҕан иһигэр томтоппута үллэн сытара. Бэл диэтэр, көмүлүөк оһох биир эркинин тоҕо көтөн, буор сыбаҕы суулларбыт. Күүһүн-уоҕун көрдөрө сатыырдыы, модороон сандалы биир муннугун тоҕута хадьырыйталаабыта сөхтөрбүтэ. Дыгый оҕонньор улаханнык кыыһырбыта. Бабыгырыы-бабыгырыы этэрбэһин оһуттан быһаҕын сулбу тардан таһааран, субу эккирэтэн барыахтыы дьигиҥнээбитэ. Татыйык, аҕатын маннык турукка киирбитин өссө көрө илик буолан, олус куттаммыта. Ол эрээри, аҕатыныын эһэни суоллуурга бэлэмнэнэн, түөһүгэр кэтэ сылдьар кыыныттан муос быһыччатын ылан, ыгыта туппахтаабыта. Дыгый ону көрөн, сыыйа уоскуйбута. Хаҥас хараҕын саба баана сылдьар сарыытын устан, үрүҥүнэн көрө сылдьар хараҕын уутун, ириҥэтин соттумахтаабыта. Халҕаннарын иэччэҕин, хаппыт тириини быһан-отон ууга сымнатан, атын сиринэн үүттээн, хаппыт маһынан тоһоҕолоон уларытан туруорбуттара, наараларын мастарын оннуларын буллартаат, ардахха баттатымаары арыыларыгар төннөрдүү, үрэхтэригэр киирбиттэрэ. Манна өссө биир алдьархай кэтэһэн турара. Тыатааҕы, кинилэри кэтии сыппыттыы, тыыларын, тууларын киһи туһаммат гына үнтү тэпсэн, тырыта тыытан барбыт этэ… Дыгый оҕонньор алдьаммыт тыытын таһыгар тобуктуу түһэн, санна титирэстээбитэ…

– Аташкаан ыйбыт буоллаҕына, үчүгэй дьон буоллаххыт… Дьэ, биһиги моһуокка ылларан олоробут. Тыатааҕы атаҕастаата… Баччааҥҥа диэри суолун быһа хаампытым суоҕа… Кырытыннаран, өлөрбүн түүйэн, дьаабыланар быһыылаах… – диэбитэ Дыгый сөтөллөн хахсыйа, төбөтүн өрө көтөҕө, аҥаар хараҕынан кэлбит дьону кыҥастаһа. – Балаҕаммытын ыһан, тыыбытын үнтү тэпсэн кэбистэ… Арыыбытыгар киирбэт гына оҥортоото. Бэйэбитин сиэри суолбутун быһар дуу, хайа үөдэн… Бу мастары холбооттоон, арыыбытыгар анньынан көрүө этибит. Эмээхсин иэдэйдэҕэ…

– Туох диэтэххиний, кырдьаҕаас, «ыалласпыт» эһэҕин саҥа, эдэр эһэ сир былдьаһан, охсуһан кыайан үүрдэҕэ, – Туоҕа Боотур аттыларыгар кэлэн олордо. – Эн ким диэн буолаҕын, бу кыыһыҥ дуо? Аташкаан кыра курдук кэпсээбитэ ээ.

Итини истэн, Туйах ходьох гына түстэ. Уол дии саныы турбута, кыыс буолбутуттан соһуйда. Санаарҕаан умса көрөн турар кыыһы хараҕын кырыытынан одууласта. Кыыс мукулай бэргэһэтин өрө анньан, буспут моонньоҕон курдук хап-хара харахтарынан кыл түгэнэ уолу көрөн ылбытыгар, Туйах сүрэҕэр туох эрэ дьикти сылаас сүүрээн этин-сиинин устун тарҕанна. Кыбыстан, кыыс хараҕын халты көрөн, атын сири одууласта.

– Дыгый диэн этим. Чачы диэкиттэн төрүттээхпин. Аташкаан кэпсээбит эбит дуу… Кыыспыт Таатык, Татыйык. Кинитэ суох эбиппит буоллар, өлбүппүт ыраатыа этэ… Оҕобут, кэм улаатан, кини көрүүтүгэр киирэн эрэбит. Бу сири булбуппут ыраатта. Эһиги туох соруктаах Арыылаах Эбэни буллугут?

– Тыгын Тойонтон силистээх Туоҕа Боотур диэммин. Мантан соччо ырааҕа суох, ортотугар булгунньахтаах сыһыыга түһүүлэнэн, олохсуйардыы тэринэн эрэбит. Чугас эргин дьону кытта билсээри… Кыаммат-түгэммэт, көмүскэл көрдүүр дьону бэйэбитигэр ыҥыраары кэринэбит…

– Ээ диэ. Ол сири билэбин. Үчүгэй сиргэ тохтообуккут. Тыгын Тойону истэрим. Туймаада хочоҕо сахалары мунньа сатыыр үһү диэбиттэрэ. Кырдьык эрэ, сымыйа эрэ… Эһиги эмиэ сахалары түмэ сатыыр буоллаххыт, оччоҕо…

– Бу дойду дьалхааннааҕын бэйэҥ даҕаны билэн олордоҕуҥ. Биһиги бэйэбитин көмүскэнэр кыахтаахпыт. Ол эрээри аттыбытыгар баар кыаммат-түгэммэт дьону көҥүл түүрэйдииллэрин, өлөрөллөрүн-өһөрөллөрүн сөбүлээбэппит. Бары бииргэ түмсэн, сомоҕолоһон олордохпутуна, эбии күүһүрүө этибит. Оччоҕо ил-эйэ эргийэн, уруу-аймах, оҕо да элбиэ этэ. Хайа муҥун, кыргыһыынан кыыран олох олоруохпутуй?

– Бэрт сөпкө да эттиҥ. Мин Хатыым өрүү инньэ диир ээ… Биһиги бу сири булуохпутуттан кэтэммэтэх-манамматах күммүт суох буолуо… Оҕом оннук олохтонуон баҕарбаппын, – диэт, Дыгый өрүтэ тыыммахтаата, икки ньилбэктэригэр тайанан, бэрт ыараханнык туран кэллэ. – Аны кыһын кыстыыр балаҕана суох хааллыбыт… Эн биһиэхэ көмөлөһүөҥ буолаарай? – Дыгый оҕонньор сүрэҕин тутта нөрүйдэ. Ону көрөн, Татыйык маһын ыһыктаат, быар кууста төҥкөйдө.

– Сөбүлэһэр буоллаххытына… Бу дойдуну билэр, булдун-алдын токкоолуур дьону бэйэбитигэр ылыа этибит. Сир-сир булда атыннык бултанар буоллаҕа… Хайа уонна кырдьаҕас дьон сүбэтэ-амата улахан күүс буолуо этэ. Баҕар, кыыһыҥ дьоло түстэниэ… – Туоҕа Боотур кыыһы одуулаһа туран, Туйаҕы көрөн ылла. – Эбэ тоҥуута кэлэн, көһөртөөн барыахпыт. Хайдаҕый? – Туоҕа Боотур туран кэлэн, оҕонньору икки санныттан тутан, өрө тарта. – Дьэ, үчүгэй! Аны сайын Эбэҕит арыытыгар киириэххит буоллаҕа. Балаҕаҥҥытын сөргүтэн, эһиэхэ көмүскэл, күүс-көмө буоларга анаан, дьону олохсутуохпут.

Дыгый итини истэн, үөрүүтүттэн тэпсэҥэлээн ылла. Кыыһыгар бадьаалаан тиийэн, кууһа түстэ.

– Бу дьолу… Сэрэйэр, кэтэһэр этибит… Оҕобут эрэ этэҥҥэ буоллун… – Кыыстаах аҕа ыҥырҕаһан, саннылара титирэстээн барда. – Көһөн да диэн, туох элбэх маллаах дьоҥҥо дылы… – диэтэ Дыгый.

Аа-дьуо эргиллэн, хараҕын уутун сотто, күөлүн көрө тоҥхоҥноото. Икки илиитин өрө уунан:

– Үрүҥ Аар Тойон, Эбэм, отум-маһым иччилэрэ, Аар Айылҕа Барылаҕа! Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн, махтал тылларын тиэртэҕим буоллун… Тыатааҕынан сирэйдэнэн, биһиэхэ дьолу тосхойоору, сээкэйбитин үнтү тэбистэрэн, суолбутун быһан, көмүскэл буолар күн дьонун көрүһүннэрбиккэр…

– Боотурдар мастаргытын холбооттоон, баайан биэриэхтэрэ. Уонна бу уолу, Туйаҕы, көмөҕө хаалларыам. Тыы оҥосторгутугар, ону-маны бэрийэргитигэр көмөлөһүө. Сири-дойдуну көрүө, үөрэтиэ, – диэн Туоҕа Боотур оҕонньору көрө, истибитин төбөтүгэр сааһылыы оргууй саҥарда.

– Хатыы төһө эрэ үөрэр! Арыыга бэлэмнэммит туостардаахпыт. Бачча дьон оҥостуохпут буоллаҕа, – дии-дии Дыгый бэттэх бадьаалаан кэллэ, Туйаҕы санныттан, харытыттан туппахтаан көрдө. – Таатык саастыыта оҕоҕун дуу, уҥуох-иҥиэх үчүгэй эбит… Хата, биһиги балыктыахпыт, кыһыҥҥыга хаһаас бэлэмниэхпит…

– Туйах, тумустар налба оҥоруохтара. Эн отууламмыт сиргэр баран кэл. Үтэлээх бэрэмэдэйи аҕал. Бу ыаллар саха аһын амсайбатахтара ырааттаҕа… Ийэлэригэр эмиэ кэһиилээн ыытыахпыт, – Туоҕа Боотур Туйаҕы илиититтэн тардан, тэйиччи илтэ. – Дьэ, бу дьон туһугар санныгар сүгэһэрдэнэҕин. Үчүгэйдик билис, ыаллас. Сири-дойдуну көр-иһит. Бу мин котокооммун илдьэ хаал. Ох сааҕар эбии оноҕос хаалларыахпыт, – дии-дии кыыннаах котокоонун устан ылан, Туйахха кэтэртэ.

Туйах үөрүүтүттэн өрө эгдэҥэлии түстэ. Эргиллэ түһээт, аттарын хаалларбыт сирдэрин диэки сүүрэн элэстэннэ. Өтөрүнэн маннык чэпчэкитик, кынаттаммыт курдук сүүрбүтүн өйдөөбөккө, бэйэтэ сөҕө, үөрэ санаата…

Хатыы ардах түһэн барбытыгар, хаһан эрэ Дыгый оҕону булан аҕалбыт түүнүн курдук, тыы тахсар сиригэр дьонун кэтэһэн, сарыынан саба бүрүнэн, токуллан олорбута. Ууламмыт хараҕынан көстүбэт уҥуоргу кытылы одуулуу сатыыра. Эбэлэрэ хараара дьиппинирэ долгуннуран, үрүҥ күүгэнин окко, кытылга сыбыы охсуллан биллиргиирэ. Ол аайы Хатыы өтөрүнэн мөхсүбэтэх сүрэҕэ нүөлүйбэхтээн ылара. Туох эрэ ураты уларыйыы буолуохтааҕын ис туругунан сэрэйбитэ, долгуйбута…

Хатыы Туйаҕы атыҥырыы көрсүбэтэҕэ. Туматтар өлөрбүт инитигэр майгыннатан, бастаан утаа олус уйадыйбыта. Кистии-саба хараҕын уутун сотто, өрдөөҥҥүттэн билэр оҕотунуу үөрбүтэ. Дьоно этэҥҥэ эргиллэн, сотору дьонноох сиргэ көһөллөрүн истэн, соһуйбута, дьолломмута. Сотору-сотору кыыһын кууһан, сүүһүттэн сыллыы Туйаҕы көрө, өрө тыынан ылара. Дыгый көмөлөһөр уолланан, туттара-хаптара түргэтээбитэ. Ону-маны кэпсээн добдугуратара үксээбитэ. Татыйык бачча сааһыгар диэри биир саастыылааҕын кытта кэпсэтиэхтээҕэр көрбөтөх да буолан, тоҥуй соҕустук сыһыаннаспыта, атыҥыраабыта. Аҕата Туйаҕы эрэ көмөлөһүннэрэрин, бииргэ илдьэ сылдьарын сөбүлээбэтэҕэ. Туос тыы оҥоһуллаатын кытта, соҕотоҕун туулуу, отоннуу бараары гыммытын аҕата тохтоппута.

– Биһиги ийэҕиниин балык хатарыахпыт, үөлүөхпүт. Эн Туйахтыын уҥуор туорааҥ. Сэрэнэн сылдьаарыҥ, – диэн Дыгый уоллаах кыыһын уҥуор атаарбыта.

Киэһэлик уоллаах кыыс тыылара маҥхаҥныырын кэтэһэ сылдьыбыт буолан, Дыгыйдаах кытылга көрсүбүттэрэ. Отонноох, балыктаах, кустаах кэлэн, үөрүүлэрин үксэппиттэрэ. Ити күнтэн ылата кыыстаах уол сыыйа улам бодоруһан, бииргэ сылдьан бултуур, балыктыыр буолбуттара.

Биирдэ тууларын көрө уҥуор тахса сылдьан, Татыйык сирдээн, балаҕаны көрө бардылар. Туйах маһынан-отунан саба үүммүт балаҕаны отой көрүө суох эбит. «Чугаһаатыбыт, ох сааҕын бэлэмнээ, баҕар, тыатааҕы төннөн кэлбитэ буолуо», – диэтэ Татыйык уонна аҕатын һэлии төбөлөөх кылгас үҥүүтүн түөһүгэр ыксары тутта. Туйах онно эрэ талах, от-мас быыһынан балаҕан омоонун барыгылдьытта. Кэлин тыатааҕы сылдьыбатах эбит. Туйахтаах иһирдьэ киирэн үссэннилэр. Татыйык түөһүгэр кэтэ сылдьар муос быһыччатын кыыныттан хостоон, эт кырбастаары биитин туппахтаабытын көрөн, Туйах котокоонун кыыныттан сулбу тардан таһаарда.

– Татыйык, котокоонноох киһи быһыым эрэ.

– Тыый, туох улахан быһаҕай, мин аҕабар эмиэ тимир быһахтаах ээ. Онтукатын кимиэхэ даҕаны туттарбат, ийэм биһикки муос быһаҕынан туттабыт.

– Бу быһах буолбатах, котокоон, батыйа кыччаабыта диэххэ сөп, – Туйах эти ылан, быһыта баттаталаан барда.

– Бу ох саа кыргыска эрэ туттуллар дуо? – диэт, Татыйык наара үрдүгэр ууруллубут ох сааны имэрийэн ылла. Кэһэҕиттэн биир оҕу сыыйан таһааран, уһуктаах төбөтүн тарбаҕын төбөтүнэн бигээтэ. – Биһиги манныгынан бултаабаппыт. Туһаҕынан, сохсонон, тиргэнэн, туунан бултуубут. Кыра көтөрдөргө, кыылларга чаачарданабыт… Аҕабар маннык курдук баар быһыылаах да кистиир. Биһиэнэ барыта һэлии төбөлөөхтөр. Көр бу быһыччабын.

– Оо, кыччаабытын. Манан тугу хотутаары илдьэ сылдьаҕын?

– Бээ, мантыҥ кыайара-хоторо элбэх. Хайа уонна көмүскэллээх курдук сананабын ээ…

– Биһиэнэ барыта тимир. Дуораан Уус оҥорор. Хата, мин эйиэхэ тимир быһычча оҥотторуом. Дуораан Уус миигин өрүү көмөлөһүннэрэр ээ. Көрдөстөхпүнэ оҥоруо.

– Оо, тимир быһахтанарым буоллар, туохтан даҕаны куттаныам суоҕа этэ. Бу быһыччам төбөтө хаста даҕаны тостубута, эмтэрийбитэ, – дии-дии Татыйык быһыччатын кыыныгар төттөрү укта. – Эһиэхэ көһөн тиийдэхпитинэ, маннык бииргэ сылдьыахпыт дуо? – Татыйык сирэйэ кытара умса көрдө, аргыый өрө тыынна.

– Тыый, туох диэн эттэҥий? – Туйах котокоонун ууран, кыыс илиитин сэрэнэн ылан, ытыһыгар уурда. – Мин, төһө даҕаны сылгы көрөөччү буолларбын, көҥүлбүн. Туоҕа Боотуртан бу эһиги сиргитигэр балыктыыр, бултуур курдук кэпсэтиэҕим. Оччоҕо бииргэ сылдьыахпыт. Баҕар, боотур гыныа… Мин эйигин көмүскүөм этэ… Өрүү бииргэ буолуо этибит…

Биир сарсыарда күн тахсыыта, Дыгый уолу анньыалаан уһугуннарда.

– Тоойуом, тур. Иэдээн буолаары гынна быһыылаах… Күөл уҥуорунан элбэх табалаах, алаҥаалаах дьон адаарыһан, эһиги диэки аастылар. Соруктаах иһэр баҕайылар быһыылаах… Кытаат, тур. Аһыы охсон, дьоҥҥор тыллыы барыаҥ, суолгун ыйан биэриэм, – дии-дии Дыгый оҕонньор тэпсэҥэлээтэ.

Төһө даҕаны сибигинэйэ саҥардар, Хатыылаах Татыйык уһуктан, таҥнан хачыгырайдылар.

Туйах, иһиттим-истибэтим диэбиттии, таһырдьа ойон таҕыста. Көтөн эрэр туман быыһынан кэлбит аартыктарын одуулуу сатаата эрээри, табалаах дьону булан көрбөтө.

– Мин барыым. Суолбун ыйан кулу, – дии-дии Татыйык таһаарбыт чохоолоох дьиктэмин иһэн киллиргэттэ.

– Эн Эбэни биир өттүнэн туоруоҥ. Таатык тыынан илдьэн биэриэ. От үрэх тахсыа, ону батыһаар. Син барбахтаспытыҥ кэннэ ээй кэлиэ. Ол уҥуоргу өттүгэр чуос баар. Ону тутуһан иһэҥҥин, уҥа диэки чопко түһүөҥ. Эһиги ол сиринэн кэлбиккит… Онтон суолгун булуоҥ. Атаххар үчүгэй буоллаххына, биир омурҕан курдугунан уруттаан тиийиэҥ… Туоҕа Боотурга этээр… Ити баҕайылар күнүс, киэһэ киириэхтэрэ суоҕа. Чугаһаан баран, тохтоон кирийиэхтэрэ. Сарсыарда күн тахсыыта, дьон утуйа сыттаҕына, киирэр буолаллара… Онон бэлэмнэннин. Чэ, кытаат… Бара охсуҥ, – диэт, холомоттон Туйах котокоонун, охтоох кэһэҕин, саадаҕын таһааран биэрдэ.

Уоллаах кыыс иккиэн эрдинэн, уҥуоргу кытыыны түргэнник буллулар. Уол тыыттан ойон түһээт, кыыһы кууһан ылла: «Таатык, күүтээр! Хайаан да эргиллиэм!..» – диэт, тыыны үөскэ анньан кэбистэ.

Татыйык ууламмыт хараҕынан Туйаҕы сайыһа көрө, олорон хаалла. Уоллаах кыыс арахсыыларын түргэтэтэн биэрэрдии, сарсыардааҥҥы мэник тыал чэбдик салгынынан илгийэн, туос тыыны долгуҥҥа хачайдыы, улам үөскэ киллэрдэ…

Туйах ойуурга чугаһаан иһэн, кыыска эргиллэн илиитинэн далбаатаат, мас-от быыһынан элэгэлдьийэ турда. Аҕыйах хонукка сүүрэрин ахтыбыт уол атаҕа кыйытталана, кыдьыгыра элэстэннэ. Дыгый ыйыытын сыыска-буорга түһэрбэккэ тутуһан, күнүскү омурҕан саҕана чопко чуо тахсан кэллэ. Манна хоонньугар уктубут илээҥкини ууга сиигирдэн сиэн абыранна. Сынньанан, сэниэ киирэн, онно эбии сылдьыбыт сирдэрин булан, айанын эбэн биэрдэ.

Туйах Кучан Эбэтигэр күн киирэ илигинэ тиийдэ. Табалаах дьон иһэллэрин, элбэхтэрин, быһалаабытын, Дыгый оҕонньор илдьитин толору тиэртэ.

Бу кэмҥэ, өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, Дагдаҕар Боотурдаах уонча буолан, Амака Хоһууну көрсө барбыт этилэр. Туоҕа Боотур баар дьону мунньан, дьаһайан барда. Биэлэри сыһыыттан үүртэлээн аҕалан, төһө баталларынан икки хотоҥҥо хаайталаатылар. Томтордоругар, аттары кистээн туруорарга анаан таспыт отторун икки ардыларыгар, миҥэлэрин ыҥыырдаан туруордулар. Тахсыбаттарын курдук дьылҕан мастарынан саптылар. Үөмэн киириэхтэрэ диэбит сирдэригэр охчуттары хорҕоттулар.

– Уҥуорунан, ойуур быыһынан, табалаахтар аастылар, – диэбитинэн Бэлэс Боотур балаҕан ортотугар биирдэ баар буола түстэ. – Эбэбитин эргийэн, кэлэр-барар суолбутун быстылар быһыылаах…

– Боотурдары, Дуораан Ууһу, ойууннары ыҥыртааҥ эрэ. Сүбэлэһиэ этибит… – Туоҕа Боотур куйаҕын кэтэн, наараҕа тэлгэммит даппыга олорон, чаҕар уолу соруйда.

Сотору буолаат, куйахтарын тилэри кэппит боотурдар тилигирэһэн киирэн, балаҕан ортотугар үмүөрүстүлэр. Кэннилэриттэн Дуораан Уус, Лүксүрээн кырдьаҕас киирэн, араан аттыгар диэрдэҕэ олордулар. Бүтэһигинэн Хаан Илбис дүҥүрүн туппутунан, үөрбүттүү өрөйөн-чөрөйөн, ыһыллаҥнаан, иһирдьэ баар буолла. Тыла суох уола батыһан, модьоҕону атыллаан эрдэҕинэ, түөскэ кибэн, таһырдьа аста. Халҕаны тыастаахтык сабан, кураанаҕынан силлээмэхтээтэ.

– Туох күлүк курдук баҕайыный… – диэн ботугуруу, аан таһыгар ымаҥнаабытынан, сохсос гына олоро түстэ.

– Хайа, көмүскэнэргэ бэлэммит дуо? Манабыл уолаттар тураллар ини, – Туоҕа Боотур дьонун кэриччи көрдө. – Дагдаҕар Боотурдаах хаһан эргиллэллэрэ биллибэт… Онон баар киһи барыта сэп-сэбиргэл тутуохтаах. Эдэр уолаттарга, сыстыбыт дьоҥҥо сэп-сэбиргэл тиийэр дуо? Олохпутун көмүскээн кыргыһабыт!

– Сорох биэлэр ситтэрбэккэ, сыһыыга хааллылар… Сылгыһыт уолаттар алаҥаалаахтар. Куһаҕан да буоллар, сэп-сэбиргэл баар. Ыкса киирсиигэ тимир батас, үҥүү тиийбэт курдук, – Лэбиэрийэ Бөҕө аргыый саҥарда. – Батаһынан киирсэр гына чугаһаппатах киһи…

– Тимир төбөлөөх оҕу харыстаан ыттыннар. Чугаһаатахтарына муос да төбөлөөх ох, оноҕос барсыа. – Дуораан Уус түөһүллэн туран кэллэ. – Аҕыйах оҥоһуллубут батаһы, котокоону Дагдаҕар Боотур, кэһии гынаары, илдьэ барбыта. Баллырдаммыттар бааллар. Илии тиийбэт… Үөрбэ мастары бэлэмнээбитим, ыксалга туттуллуохтара…

– Бээрэ, санаабын үллэстиим эрэ… – Лүксүрээн кырдьаҕас умса көрөн олорон, аргыый саҥаран барда. – Дыгый оҕонньор биллэҕэ, туматтар күн тахсыыта кимиэхтээхтэр. Ити сөп буолуо… Онуоха диэри аҕыйах кэм баар курдук… Дагдаҕар Боотурга уонна табылыннаҕына, Мукучу Хоһууҥҥа киһи ыытыах баара. Ол эрээри Мукучу Хоһуун түөлбэтэ ырааҕа бэрт буоллаҕа…

– Эбэбитин эргиттэрэн олоробут. Аттаах дьонунан тоҕо көтөн тахсыаҕы, бэйэбит да аҕыйахпыт. Тутуһан туран тэһитэ ытыалаан кэбиһиэхтэрэ, – Бэлэс Боотур саалын сүөрэ ойон турда. – Арай хараҥарыыта сатыы киһи үөмэн тахсыа эбитэ дуу…

– Тутуу былдьаһан, түүн атынан кимиэххэ буоллаҕа, – Чорбох Боотур субу барыахтыы дьиэгэнийдэ.

– Кырдьык даҕаны, уруттуохха баара…

– Аартык өттүн тоҕо көтүөҕүҥ.

– Ох саа бэргэнигэр киллэрэр киһи… – онтон-мантан боотурдар саҥарыстылар.

– Чуумпура түһүҥ эрэ, – Туоҕа Боотур туран кэллэ. – Түүн, хараҥаҕа тугу көрөн кыргыһаары гынаҕыт? Дойдулаах дьон буолалларын умнумаҥ! Дагдаҕардаах кэлиэхтэригэр диэри томторбутун көмүскүүбүт! Төгүрүйбүт буоллахтарына, элбэхтэрэ биллэр. Хайыы үйэ кэтээн эрдэхтэрэ. Онон аттар бэлэм туралларын, эбэбитин эргийбиттэрин биллэриэ суохтаахпыт. Балаҕаҥҥа, ураһаҕа баар дьон таһырдьа тахсан аалыҥнастын. Элбэх буолан көстө сатыаҕыҥ. Киэһэриитэ оонньуута, көрдө-нарда тэрийиэҕиҥ. Оччоҕо билбэттэр эбит диэн, сарсыарда дуулалаан киирээри, ох саа бэргэнигэр чугаһыахтара. Төһө даҕаны тимир сэптэрдээхпит, кыргыс үөрэҕин аастарбыт элбэх аата элбэх буоллахтара. Чугас киирсиигэ тулуһуохпут суоҕа, онон ох саанан үгүс хоһууну бохсуттахпытына сатанар. Көмө кэлэр түбэлтэтигэр аттарынан утары кимиэхпит… Лүксүрээн кырдьаҕас сөпкө этэр. Кэтэһэн олоруохтааҕар көмө көрдөтө, сатыы киһитэ ыытыаххайыҥ. Туйах ханна баарый, ыҥырыҥ эрэ…

– Кулу-халы, хоох! – диэбитинэн Хаан Илбис өҥүргэһинэн көрө, дүҥүрүн былаайаҕынан имэрийэ, боотурдар иннилэригэр таҕыста. – Аам, хаан сыта минньигэһин… Мантан, бу сиртэн тоҕо көтөн тахсыаххайыҥ! Биэлэри иннибитигэр үүрэн, кэннилэригэр аттаах боотурдары саһыаран тоҕо көтүтэн, тоҕута сынньан, суолбутун тэлиниэххэйиҥ… Аҕыйахтан аҕыйах, элбэхтэн элбэх охтуо… Тыыннаах хаалбыттар Тыгын Тойоҥҥо төннүөҕүҥ… Бу сиртэн хаан сыта сүтүө суоҕа… – дии-дии кутуран барда.

– Тохтоо! Бу биһиги сирбит! Мантан ханна да күрээбэппит! – Туоҕа Боотур кыыһыран бардьыгынаата. – Хата, киэһэ көр-нар быыһыгар сөп түбэһиннэрэҥҥин, кутаа оттоҥҥун, хараҥа күүстэргин ыҥыртаан, илбистэ тартараар! Баҕар, туматтар көрөн куттаныахтара…

Хаан Илбис, ардахтаабыт суор курдук сохсос гына түстэ, үрүҥүнэн-харанан көрө үгүрүөлээн ылла. Эмискэ өйдөммүттүү, төбөтүн босхо ыытан куоҕаҥныы, дүҥүрүн кулгааҕар даҕайан иһиллии, аан аттыгар атаҕын үрдүгэр чөкөллөн олорунан кэбистэ. Ити кэмҥэ Туйах тыаһа суох киирэн, Туоҕа Боотурга нөрүйдэ.

– Туйах, хайдаххыный, төһө сылайдыҥ, өссө сүүрэр кыахтааххын дуо? – диэн уолу тургутардыы көрө, Туоҕа Боотур ыйытта.

– Сылайбатым, төттөрү барабын дуо? – диэн Туйах хардары ыйытта.

– Суох, киэһэ борук-сорук буолуута, Дагдаҕар Боотурдааҕы эккирэтэн барыаҥ. Муммат инигин? Биһиги олохпут эн атаххыттан тутулуктанна… Манна сэп-сэбиргэл аҕыйах курдук… Алаҥааҕын уолаттарга биэр. Котокооммун хааллар… Бээрэ, туох да сэбэ суох барарыҥ кутталлаах буолсу… Дуораан Уус, котокоон дуу, быһах дуу бэлэм баар дуо?

– Миэхэ котокоонноохпун… Булумньу… Ону илдьэ барыам, – диэт, Туйах көнө түстэ.

– Ханна баарый онтукаҥ? Көрдөр эрэ… Бааллар эрээри, ситэ оҥоһулла иликтэр, бу ыксалга уһаммат инибин… – Дуораан Уус икки өттүнэн иэҕэҥнээн ылла.

Туйах таһырдьа ойдо. Өтөр буолбакка, чараас сарыыга сууламмыты тутан киирдэ. Туоҕа Боотур аттыгар кэлэн, сарыыны арыйа тардан, котокоону кылбачытан таһаарда. Саҥа көрбүттүү эргичиҥнэтээт, Туоҕа Боотурга угунан уунна.

– Хайа уус охсубут котокооной? – диэбитинэн Дуораан Уус түөһүллэҥнээн туран кэллэ, Туоҕа Боотуртан котокоону ылан, эргитэ-урбата кыҥастаста. – Бэркэ охсуллубут. Хантан булбуккунуй?

Хаан Илбис котокоон кылбачыйан тахсыбытыгар ньыкыйа түстэ. Олорбохтуу түһээт, дьон быыһынан ньылбыйан, тахсан барбытын ким да көрбөккө хаалла.

– Чэ, хантан булбуккун кэлин кэпсиэҥ. Булбут котокооҥҥун илдьэ сырыт, – Туоҕа Боотур Дуораан Уустан котокоону ылан, Туйахха туттарда. – Бэлэс Боотур, Туйаҕы бэлэмнээ, суолун-ииһин ый. Киэһэ атаарыаххыт… Бүттүбүт. Бэлэмнэниҥ…

Хаан Илбис балаҕантан тахсаат, тыла суох уолун көрдөөн, ураһаттан булла. Уолун илиитинэн ыҥыран, дьон көрбөт сиригэр, талахтарынан саба үүммүт кытылга киллэрдэ. Илиитинэн далбаатана, тарбахтарын араастаан хамсата, атахтарынан тэбиэлэнэ ханна барыахтааҕын, тугу гыныахтааҕын быһаара сатаата. Этэрбэһин оһуттан саха быһаҕын ороон таһаарда. Хайдах тутары, анньары көрдөрдө. Түмүгэр моонньун туора соттон көрдөрө-көрдөрө, уол этэрбэһигэр быһаҕы анньан биэрдэ.

– Киһи буолаахтааҥҥын… Көрбүт, аһаппыт иэспин төлөө… Өйдөөтүҥ дуо? – диэн уолу кынчарыйа бобуллаҥнаата.

Уол күлэн ымайа, быһаҕы сулбу тардан таһааран, Хаан Илбис хабарҕатын быһыахтыы сотуоланна.

– Ак-каары! Миигин буолбатах, Туйаҕы! – дии-дии икки илиитинэн далбаатана Туйаҕы ойуулуу тэйэн биэрдэ. – Дьэ, сэрэн! Өлөрбөккө кэллэххинэ, бэйэҥ хабарҕаҕын быһыам, – Хаан Илбис уҥа илиитинэн уолу ыйа хабарҕатын туора сотунна. – Бар, бар, онно бар! – дии-дии, үрэх уҥуоргутун ыйа сапсыйда.

Уол кэҕэ оҕотунуу сохсойо, айаҕын аллаччы атан, биилинэн имиллэ кэҕиҥнээтэ. Эргиллэ түһээт, үрэх уутун күллүргэччи кэһэн, олорбутунан тимирэн иһэн дагдайан, уу күтэрин курдук устан ньолбойдо. Уҥуоргу кытылга тахсаат, илгистэн сахсылла, талахтар быыстарыгар түһэн, симэлийэн хаалла.

– Ол иһин сэрэйбитим ээ… Туйах ылбыт быһыылаах диэн. Дьэ, бэйиккэй! Миэхэ ананан кэлбит уолум тыыҥҥын иһиллиир ини… – Хаан Илбис уол сүппүт сирин кыҥастаһа, ботугуруу, кураанаҕынан силлээмэхтээн ылла. Ол-бу диэки олоотоот, балаҕаннар диэки ньохчоруйда.