Текст книги "Буранлы төндә"

ОФЫКТАГЫ РӘШӘЛӘР

Тарихи повесть

Киләчәккә эзләр

Айсыз җылы төннәрдә караңгы күк йөзендә якты нур бөркегән балкышлар кабатланып куя. Гүя бик-бик еракта, офык артында, тавыш-тынсыз гына яшен яшьнәп алган сыман тоела.

Мондый күренеш җәй урталарында, иген өлгерер вакытларда еш кабатлана. Оренбург төбәгенең иркен дала ягы авылларында күк күкрәүсез ул яшен-елдырымны «рәшә уйнау» дип атыйлар. Имеш, төннәрен балкып-балкып шулай рәшә уйнаса, иген уңышы мул буласы икән… Көндезге эсседә кыр-дала өстендә хәтсез бөркүлек дулкыны уйнаган көннәрдә буй-буй сырлы карбызлар да, озынча туп рәвешендәге аксыл-сары төстәге кавыннар да тиз өлгерүчән була… Аларның алсу һәм сыек сары, татлы, сусыл тинәкләре безне килеп өзегез дип ымсындырып тора башлыйлар.

Караңгы күк йөзен яктыртып, балкып-балкып куйган ул рәшәле кичләрдә тирә-яктагы мохитнең дә яктырып һәм иркенәеп калганлыгын сизгән кебек буласың. Күңелләрдә яшәү дәрте уянып киткәндәй була…

Тирәннәнрәк уйласаң, көндәлек тормышта гына түгел, яшәешебездә дә әнә шундый балкышлы көннәр булгалап тора ич. Төрле кысанлык, тигезсезлекләргә җан әрнеп, күңел сыкранып, авыр кичерешләргә бирелеп йөргән вакытларда баш очында сирпелгән рәшә нурларыдай балкыган көннәр туа. Дөньябыз иркенәеп, күңел түрләребез яктырып, яшәү өметләрбез дәрт алып, үсеп киткәнен тоясың…

Төрле яклап кимсетелгән, тиргәлгән һәм каргалган халкыбыз язмышында да мондый халәт-кичерешләр элек-электән булгалап торган. Башка көчләр тарафыннан яулап алынудан соңгы бик-бик караңгы төннәрне дә кичергән халкым. Шунда алынган яралар һәм кичерешләр онытылыбрак торган чорлар – тыныч тормышка җайлашу еллары һәм гасырлары да булып үткән. Кара көчләргә каршы көрәшкә күтәрелергә дип талпынган, киләчәк якты көннәр килеренә өметләнеп яшәгән көннәр дә булгалаган…

Шундый бер дәвер – таң шәфәгыдай нур сирпеп, халкым күңелен бәхетле киләчәге белән ымсындырган бер дәвер – егерменче гасырның башлангыч елларына туры килгәндер, шәт. Бу чор, бу дәвернең бар халәт-кичерешләрен, мөгаен, төп-төгәл итеп шул көннәр шагыйре Сәгыйть Рәмиев шигырьләрендә очратып буладыр:

 
Дөм караңгы бер хәятта
Тәңребез тоткын иде,
Анда иркен бер иманга
Юк ирек, ул кол иде…
 

Халкыбызның моңарчы булган тормыш-көнкүрешен шулай тасвирлый да шагыйрь:

 
Балкыды «Нур», килде «Вакыт»,
Исте саф, хөр «Таң» җиле,–
 

дип, күңелдә өмет чаткылары кабызган көннәр килүен хәбәр итә. Бәхет өметләре уяткан ул көннәрнең исә Петербург күгендә пәйда булган «Нур», Оренбургта калыккан «Вакыт», Казан төбәгендә нур сирпегән «Таң йолдызы» газеталарына бәйле рәвештә туганлыгын белдерә. Бу очракта «Нур» белән «Вакыт» һәм «Таң йолдызы» арасында шул ук Санкт-Петербургта «Өмет»нең дә халык күңелендә өмет чаткылары чәчеп алганын искә төшерәсе килә.

Әйе, әлегәчә йомыклыкта яшәгән татар милләте, шул көннәрдә уянып, уңай үзгәрешләр кичерә башлый. Россиядәге 1905 елгы халык күтәрелеше чорында беркадәр ирек ала, иркенрәк суларга керешә. Беренче татар вакытлы матбугаты баш калкыта.

 
Таң вакыты… татар йоклый,
Мин йокысыз, уянам,
Уянам да, тиле кебек,
Тик берүзем уйланам,–
 

дип, халык язмышы өчен борчылучылар, аны, йомыкыйлыктан аерып, йокысыннан тизрәк уятырга ашкынучы алдынгы фикер ияләре көрәш мәйданына күтәреләләр. Мәгърифәтле һәм мәдәниятле халыкның гына олы тарих кагылышларында үз-үзен югалтмавын аңлаган ул каһарманнарның иң алгы сафында ялкынлы йөрәкле әдип һәм шагыйрьләребез булалар. Шул елларда милләтебезнең мәдәни һәм рухи күгендә, җәйге рәшә балкышларын хәтерләтеп, Казан төбәгендә Галиәсгар Камал, Гаяз Исхакый, Габдулла Тукаев, Фатих Әмирхан, Галимҗан Ибраһимов, Сәгыйть Рәмиевләр нуры сирпелә башлый. Ә тарихи җирлегебезнең бер почмагында, ерак Оренбург тирәләрендә, Риза Фәхреддин, Фатих Кәрими, Дәрдемәнд, Шәриф Камал, Мирхәйдәр Фәйзи һәм башкалар балкуын тоясың. Киң мәйданнарны иңләргә күнеккән, Себердән башлап, Уфа, Казан, Петербург шәһәрләрендә яшәргә өлгергән милли рухлы, тирән белемле Рәшит казый Ибраһимов та шул төркемгә керә. Әйе, караңгы сәяси һәм мәдәни күгебездә беренчеләрдән булып алар яшене яшьнәде, алар яктысына башкалар тартылды, көрәш мәйданы киңәя барды…

* * *

Закир Рәмиев-Дәрдемәнд караңгы күк читендә фәкать үзенчә балкыган шундый яктылык иде. Уе, фикере, гамәлләре белән ул иң беренчеләр төркемендә булды. Абыйсы Шакир белән алар ХIХ йөзнең сиксәненче-туксанынчы елларында ук татарча газета нәшер итү хыялы белән яшиләр. Шул эшне башларга омтылып та карыйлар. Әмма патша хакимияте Россиянең танылган сәнәгать вәкилләренә дә милләт байрагына әверелердәй андый эшне башлап җибәрергә рөхсәт итми. Алдынгы карашлы татар зыялыларыннан Сәетгәрәй Алкин, Габдулла мулла Апанаев, яңарак кына Париждан Казанга кайткан Йосыф Акчура, Төркиядән Россиягә кайтарылган Рәшит Ибраһимовлар, 1905 елның башында мөселманнарга да руслар белән бердәй тиңлек-тигезлек таләпләрен куеп, патша җәнапларына хат язуны оештыралар. Сәнәгать тармагындагы эшчәнлеге турыдан-туры хакимияткә бәйле булуга карамастан, Закир Рәмиев-Дәрдемәнд, ул таләпләрнең хаклы булуын аңлап, беренчеләрдән булып, шул хатка кул куя. Милли партия – «Иттифакъ әл-мөслимин»не оештыруга бәйле рәвештә Петроградта узган җыелыш-утырышларда да, хакимиятнең ул утырышларны тыярга тырышуына карамастан, ул актив катнаша. Фирканең программасын һәм уставын гамәлгә китерү утырышларында аның фикерләре дә исәпкә алына.

Дөрес, Дәрдемәнд-Рәмиевнең тормыш-яшәешендә үзенә генә хас үзенчәлекләр дә бар. Заманның үзгәрешләре, борылышлары барышында аның гомуми төркемнән алгарак чыкканын да, үзенә генә хас юл үткәнен дә чамаларга мөмкин. Хак ич, шагыйрь Дәрдемәнд-Рәмиев, замандашы Сәгыйть Рәмиев шикелле:

 
Сызла, сызла, сызла, күңлем!
Сызла бертуктамыйча,
Сызла айлар, сызла еллар,
Сызла төн йокламыйча! –
 

дип, халкы язмышы турында уйлануларын бик алай турыдан ярып язмаган. Әмма аның да эчтән күңеле сыкраган, бәгыре әрнегән, әлбәттә. Тирән фәлсәфи «Кораб», «Без», «Бүзләрем мана алмадым» һ. б. шигырьләре, киләчәк өмет һәм яшәеш, язмыш хакында уйлануларыннан тыш, милләткә хезмәт итү рухы белән дә сугарылганнар. Әйе, аның шигърияте фәлсәфи фикергә бай, әмма сүзгә саран. Ул, гадәттә, кыска, төгәл җөмләләрдән генә коеп куелган тирән эчтәлекле әсәрләреннән тыш та, үз заманы татар дөньясына, татар милләтенә күп хезмәт куйган иң олы шәхесләрнең берсе булыр.

 
Шаулый диңгез…
Җил өрәдер…
Җилкәнен киргән кораб!
Төн вә көндез
Ул йөрәдер:
Юл бара ят ил карап…
Чыкты җилләр,
Купты тулкын –
Ил корабын җил сөрә!..
Кайсы юллар,
Нинди упкын
Тарта безне җан сорап?!
 

Әйе, ул шулай сөрән салып, замандашларын уяу булырга өндәп кенә калмады, ил-кораб юнәлешен дөрес юлга чыгару, халкын аң-белемле, мәгърифәтле итү юнәлешендә җиң сызганып армый-талмый эшләде дә. Шушы изге максат өчен ике-өч буын тир түгеп тапкан мал-мөлкәтен дә, акчасын да кызганмады. Кайберәүләр бездә аны миллионер шагыйрь дип гаепләргә тырыштылар. Әйтерсең лә ул миллионнарның үз халкына яхшы җиһазланган басмаханәләр, мәктәп-мәдрәсәләр аша кире кайтарылганлыгын күрмәделәр. Бер уйласаң, революциягә хәтле дәвердә татар дөньясында иң абруйлы, дистә ярым ел дәвамында иң киң таралышлы булып чыгып килгән «Вакыт» газетасы белән «Шура» исемле әдәби, сәяси һәм гыйльми журналы нәшире булганы өчен генә дә без, ул бай мирасның варислары, «буржуй» шагыйрь Дәрдемәнд-Рәмиевкә мең-мең рәхмәтләр укырга тиешбез.

Булачак шагыйрь, үз милләтенең киләчәге өметле булсын өчен, аны урта гасырлардан ук килүче гамьсез йокысыннан уятыр өчен, халыкка иң беренче нәүбәттә аң-белем бирүнең кирәклеген яшьли үк төшенә. Ул елларда аларның фикердәшләре арасында төп максат, әйдәп баручы шигарь надан күпчелекне белемле итү була. «Татар арасында чалмалы муллалар байтак, чалмасыз муллаларга кытлык» рәвешендә яңгыраган ул шигарь. Моның шулай икәнлегенә Закирның Истанбулда укыганда абыйсы Шакир Рәмиев белән язышкан хатларыннан ук чамалап була. Мәсәлән, 1881 елда (булачак шагыйрьгә егерме бер яшь чамасы) Шакир абыйсы аңа мондый хат юллый: «Безнең халык өстендә чапан, башында чалмасы булмаган кешенең сүзенә һич игътибар итми… Халыкка һәртөрле әхвәлне аңлата торган китапларны укырга кирәк. Шуңа күрә дә фәһем алырдай китаплар, романнарны күбрәк алып кайта күр… Типография шрифтләре мәсьәләсен ни эшләтәсең, нинди бәягә алырга мөмкин, яз. Бу сәфәрдә алып кайтасыңмы, әллә соңыннан алдыру яхшы булырмы? Ничек тә булса бу турыда тырышырга кирәк».

Бу хат эчтәлегеннән аңлашыла ки, бертуган Рәмиевләр шул вакытларда ук, казакъ, үзбәк, азәрбайҗан телләрендә яңарак кына чыга башлаган газеталарны үрнәк итеп, үзләре дә шулай эшләргә хыялланалар. Газета чыгара башлап, милләтне тизрәк аң-белемле итәселәре – чалмасыз мулла-зыялыларны арттырасылары килә. Ләкин алар, әлеге матбагалы милләтләрнең Россиягә яңарак кына «куып» кертелгәнлектән, андый мөмкинлекләр алуын чамаламыйлар. Россия тарафыннан берничә гасыр элек яулап алынган татарларга андый мөмкинлекләрнең «тиеш түгеллеген» ул вакытта әле белмиләр.

Шакирның 1881 елның март аенда Истанбулдагы энесенә язган хатыннан тагын бер өзек китерик: «Типографияләр һәм гәзитләр турында бернәрсә дә язмагансың. «Тәрҗемәне хакыйкать» гәзите күптән килә башлады, укып бик рәхәтләнәм. Туктамый җибәреп тор. Мөмкин булса, атналык берәр журнал һәм Атинәдә чыга торган гәзитләрдән яхшырагын җибәрсәң яхшы булыр… Оренбурда Кәрвансарай биналарын мөселманнар кулына алу турында чаралар күрелә. (Мәчет һәм аның карамагындагы биналар әле моңа чаклы Башкорт-мишәр гаскәри берәмлеге карамагында була. Ул биналарда шул гаскәрнең штаб оешмалары эшли.) Бирелә калса, анда мәдрәсә булса, хәерле фал булыр иде… Беркөнге хатыгыздан соң әткәй 300 сум җибәргән икән… Расходны кысып тотканда таманга килер. Алган китапларыңны безгә дә җибәрә алмыйсыңмы? Цензурда мәшәкате күп булмаса. Гәзитләрне анда карап, бәгъзе җирләрен кара буяу белән буяп җибәрәләр…»

Икенче бер хатта «Без бит Орскиның кара байлары Борнаевлар ише малга табынып кына яшәргә җыенмыйбыз, төп максатыбыз – халыкка хезмәт итү» дигән сүзләр дә китерелә. (Хаттагы сүзләр Исмәгыйль Рәмиев истәлекләреннән.)

Шушы урында шагыйрьнең замандашы һәм беренче биографы, олы язучы Фатих Кәрими сүзләрен искә төшерү дә кызыклы булыр, шәт. Язучы, бу ике туганны, Шакир белән Закирны, шул заманның кайбер үз тиңнәре белән чагыштырып, болай дип язган: «Шул ук Орскида Борнаевлар, Казанда Гәлкәевләр, Мөэминевләр кебек ул вакытларның күп татар сәүдәгәрләре бар иде. Бөтен гомерләре буенча русчаны дөрес сөйләргә өйрәнә алмаганнар, рус телендәге әдәбият вә матбугаттан файдалана алмаганнар. Дөньяга карашлары бик тар рәвештә булып, коры бер дини фанатик булып яшәгәннәр. Әмма Шакир, Закир Рәмиевләр боларга бер дә охшамый торган кешеләр булып чыкканнар. Буларның фикерләре нык ачылган, дөньяга карашлары нык киңәйгән. Моның, әлбәттә, иҗтимагый сәбәпләре булгандыр».

Борадәран Рәмиевләр, алда әйтелгәнчә, газета һәм журнал чыгару белән генә чикләнмичә, озакламый китап басу эшенә дә керешәләр. Татарча басма сүз, матбугат тарихын өйрәнгән И. Рәмиев бу хакта мондый мәгълүмат китерә: «1909 ел-да техникасының җитешлеге, эшенең пөхтәлеге белән танылган «Вакыт» газетасы басмаханәсе ачыла. Галимҗан Ибраһимов белән Шәриф Камал әсәрләренең күбесе шушы нәшрият басмаханәсендә тарала».

Шуңа өстәп әйтик: анда бу авторлар гына түгел, заманында дөнья күргән бик күп башка авторларның күренекле әсәрләре һәм укучы «фәһемен үстерү»гә булышлык итүче башка бик күп китаплар да Рәмиевләрнең шушы «Вакыт» типографиясендә басылып таратылалар. Яңача җиһазланган бу басмаханәдә, әлбәттә, «Вакыт» газетасы белән «Шура» журналы да басыла башлый. Элек аларны «Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкясе» типографиясе чыгарып килгән. Ул типографиянең хуҗалары, исем-атамасыннан чамаланганча, Мәхмүт бай Хөсәенов улы Хөсәен белән язучы Фатих Кәрими була. Ә басмаханә җитәкчесе вазифасын Кәримовларның кияве Тимерша Соловьёв башкара. Ул дәвердә газета да, журнал да, таушалган хәрефләр белән басылганга күрә, сыйфатсызрак чыгалар. Шуны да истә тотып, Рәмиевләр тиздән үз басмаханәләрен оештыралар.

Нәкъ шул елларда Тимерша Соловьёв кул астында эшләгән язучы Зариф Бәшири истәлегенә күз салыйк: «…Рәмиевләр, бигрәк тә Закиры, матбугат һәм әдәбиятка зур мәхәббәт белән караганлыктан, бу эшкә сәүдә-табыш ягыннан килмәделәр. Матбугатның эчтәлеге белән дә, күләме, тышкы күренеше һәм техникасы ягыннан да нәфис, матур, күркәм булуын телиләр иде…

Закир Рәмиев газета белән журналның техника ягыннан матур булып чыгуына шулкадәр нык әһәмият бирә иде, хәтта машинадан өч тапкыр үткән хәрефләрне яңадан керттерми, алар белән әйбер бастыртмый иде. Ул шытырдап ялтырап торган нык кәгазьләр, чем-кара буяулар китертте…

Закир Рәмиев матбугат хезмәткәрләренә ул чорларда татарлар арасында һичбер җирдә күрелмәгәнчә зур жалованье бирә иде. «Вакыт» газетасы редакторы Фатих Кәрими белән «Шура» журналы редакторы Риза казый (Фәхреддин) аена йөз утыз сум алдылар. Моны күпләр «министрлар жалованьесы» дип йөртә торганнар иде…»

Рәмиевләр бу басмаханәдән дә, үзләре нәшер кылган вакытлы матбугаттан да табыш алу уенда тормыйлар. Аларның төп максаты үз милләтләренә хезмәт итү, халыкның мәдәни халәтен үстерү, аң-белемен арттыру була. Шул ук елларда матбугат эшен бары тик табыш алу, кәсеп итү өчен генә файдаланган бик күпләрдән аермалы буларак, алар ел саен, алтын хисабы белән исәпләгәндә, ун мең сумлык зыян күргәннәр. Ә бит «Вакыт» газетасының тиражы гына да табыш күргән башка байтак газеталарның тиражына караганда кимендә ике тапкыр артык була. Башка газеталар сәүдә рекламаларына күп итеп урын бирә, шуннан керем алалар. Инде Рәмиевләр алтын бәһасе белән түләгән ун меңнәрне гадәти тормыш кирәк-ярагы хаклары белән чагыштырып карыйк. Кайбер истәлек һәм документлардан күренгәнчә, 1910–1912 елларда сабан аты егерме биш сум тирәсе, ә савым сыер ун-унике сум торган. Тозтүбә тоз шахталарында эшләүче төп һөнәр ияләренә көненә утыз-кырыгар тиен чамасы хезмәт хакы түләнгән.

Беләбез ки, 1905 елгы үзгәртеп корулар башланганчы, патша монархиясенең һәм, нигездә, карагруһчылар карашында торган шул чор руханиларының вак милләтләргә, бигрәк тә татарларга карата мөнәсәбәтләре бик тискәре була. Моның җирлегендә, әлбәттә, шовинистик фикердәге кешеләрнең дин һәм мәдәният, мәгариф өлкәләрендә хакимлек итүләре сәбәпле, Россиядәге рус булмаган милләтләрнең, бигрәк тә татар халкының, борынгы тарихын төрле юллар белән бозып күрсәтүләр ята иде. Бу көчләр гасырлар буенча безнең ата-бабаларыбызга үз уй-фикерләрен әйтергә ирек бирми килделәр, үз газета-журналларыбызны чыгаруга каршы тордылар. Бу мәсьәләгә кагылган төрле үтенеч, «прошение»ләрне Петербург чиновниклары чүплеккә ташлый барды.

Ниһаять, 1905 елгы күтәрелеш башлана. Вульгар әдәбиятта, бигрәк тә дини үзәкләр тарафыннан таратылган китапларда, элек татарларны төрлечә кимсетү, мәсхәрәләү өстенлек иткән булса, борын төртә башлаган үз милли матбугатыбызда моңа каршы көрәш көч ала бара. Аларда бөек Тукайның «Сезгә монда юк ирек, солтан җиренә кит! – диләр» диюче кайбер шовинистларга карата кистереп әйткән «Китмибез без… Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл» сүзләренә якын торган уй-фикерләр үз матбугатыбызда ешрак кабатлана башлый.

Нәкъ шул дәвердә, «Әлислах», «Фикер», «Йолдыз», «Таң йолдызы» газеталары белән ярыша-ярыша, мәйданга эчтәлеге һәм эшләнеше белән пөхтә, матур «Вакыт» газетасы, тарихи һәм гыйльми материалларга, онытылып барган тарихыбызны, дастан, сәяхәтнамәләребезне барлауга күп урын биргән «Шура» журналы пәйда булды. Шушы тарихлар, шушы язмалар халык арасында мөмкин кадәр күбрәк таралсын өчен, Рәмиевләр күп көч һәм акча сарыф итәләр. Шул ук елларда «Вакыт» басмаханәсе күп санда китаплар һәм дәреслекләр дә бастырып тарата.

Кемнәр соң алар Рәмиевләр? Илгә, халыкка армый-талмый хезмәт итәрлек булып кайда тәрбия алганнар?

Чабаталы морзалар

Әйе, Закир Рәмиев-Дәрдемәнд – Октябрь революциясенә чаклы татар дөньясында күренекле урын биләгән абруйлы, мөхтәрәм бер шәхестер. Шагыйрь дә ул, нәшир дә, Дәүләт думасына сайланган җәмәгать хадиме дә, алтын приисклары тоткан бер бай, элегрәк елларда язылганча, буржуй да.

Аның вафатыннан соң классик әдибебез Галимҗан Ибраһимов хаклы рәвештә: «Болар – татар әдәбиятының һәм татар фикеренең тарихында иң карт буын кешеләре. Болар уяну күгендәге беренче йолдызлардан иде»,– дип белдерә.

Кем ул? Кайдан? Мәскәү, Петербургларның шифалы һавасын сулап үскәнме, әллә һич югы университетлы, моңлы, зарлы Казаныбызданмы?

Юк, гап-гади бер татар авылыннан, элекке Оренбург губернасының бер төбәгеннән калкып күтәрелгән икән. Тормыш-көнкүрештәге фамилиясе – Рәмиев, китап, матбугат битләренә теркәлгән исеме – Дәрдемәнд. Үзеннән ике яшькә олы агасы Шакир Рәмиев белән бергә башта үз авылларында, аннан соң казакъ даласы чигендәге Орск каласының бер мәдрәсәсендә белем сукмагына аяк басканнар. Һәм гомер чигенәчә, бер-берсен үстерешеп, әйдәп, янәшә атлаганнар Закир белән Шакир Рәмиевләр.

Әйе, аларның көн күргән, гомер иткән төбәкләре, туган яклары – Агыйдел суы буендагы Җиргән, Сакмар суы янәшәсендәге Юлык авыллары, Урал дәрьясы янәшәсендәге Орск, Оренбург шәһәрләре. Әгәр дә Закирның ике ел Истанбулда яшәп укуын яисә Шакирның Европа буйлап сәяхәт кылуын исәпкә алмасаң, алар даими рәвештә бер урында – Оренбург губернасы чикләрендә яшәгәннәр.

Шагыйрь һәм җәмәгать эшлеклесе Дәрдемәнд-Рәмиев 1859 елның көзендә Оренбург губернасының Эстәрлетамак өязе Җиргән авылында дөньяга килгән. Җиргән – Агыйдел суы буенда, Эстәрлетамак белән Оренбург шәһәрләре арасында урнашкан зур гына авыл. Аның урынын Исмәгыйль Рәмиев: «Җиргән авылы – Эстәрледән кырык чакрым үрдәрәк, Оренбург юлы өстендә Агыйдел буена салынган татар авылы»,– дип билгели. 1908 елдан ул авыл һәм шул авыл да кергән өяз башкаласы Уфа губернасы биләмәсенә күчерелгән. Ә 1919 елның мартында, Кече Башкортстан Совет мохтарияте төзелгәч, элекке өяз үзәге булган Эстәрлетамак шул автономиянең башкаласына әверелә.

Җиргән Урал тауларының Оренбург ягы тигезлегенә авышып барган бер итәгендә, табигатьнең бик тә матур бер өлешендә урнашкан. Җиргән авылында шулай ук татар совет әдәбиятының күренекле бер вәкиле, олы әдип Мирсәй Әмир һәм Октябрь революциясе еллары, Гражданнар сугышы чорлары, Татарстан АССР тарихын барлауга зур өлеш керткән мәгълүм тарихчыбыз Мидхәт ага Мөхәррәмов туганлыгын да әйтеп үтәргә кирәктер.

Закир (мулла кушкан исеме – Мөхәммәтзакир) тугач та, алар гаиләсе, бу авылда озак яшәмичә, шул ук Оренбург төбәгенә караган икенче бер урынга – губернаның көнчыгыш тарафында урнашкан Орск өязе биләмәсендәге Юлыкка күчеп китә. Бу вакытта әле кечкенә Закир яңарак кына тәпи йөри башлаган була.

Атасы Мөхәммәтсадыйк – Җиргән авылының хәлле генә сәүдәгәре. Закир туганда, аның әле Эстәрлетамакта һәм якын-тирә авылларда да кечерәк кибетләре булгандыр, мөгаен. Чөнки ул инде – Эстәрлетамак өязендә төпләнгән сәүдәгәр ата-бабасы эшен дәвам итүче өченче буын вәкиле. Шул ук елларда өяз үзәгендә икенче тармак Рәмиевләр нәселеннән булган Габделхаликның да ике-өч кибет тотканлыгы мәгълүм. (Габделхалик – язучы, милли матбугат тарихын барлаучы Исмәгыйль Рәмиевнең бабасы. И. Рәмиев – Дәрдемәнднең 1929, 1959 еллардагы сайланма әсәрләрен төзүче дә.)

Мөхәммәтсадыйк Рәмиев кызыл мал һәм башка авыл кирәк-яраклары белән сәүдә иткән. Әүвәл шул ук Эстәрлетамакта яшәгән, Мөхәммәтсадыйк белән Габделхаликка өченче буын кардәш тиешле булган Лотфулла исә монда үрге Агыйдел буйларыннан сал агызу һәм агач-бүрәнә сәүдәсе белән көн күргән. Аның улы – шагыйрь Сәгыйть Рәмиев – әдәбият сөючеләргә бик таныш зат. Әмма инде ул атасы үз сәүдәсен агач-урмансыз түбәнге Урал суы буена, Иләк шәһәрчеге тирәсенә күчергәч туган. Сәүдәгәр Лотфулла Рәмиев – Оренбург шәһәреннән түбәндәге урмансыз яклардагы халыкны агач кирәк-яраклары белән тәэмин итүдә үз өлешен керткән зат.

Күрәбез ки, Рәмиевләр, хәтта авылда көн күрүчеләре дә, җир сөрү кебек кара эшкә әллә ни күңел бирмәгәннәр. Моның үз сәбәпләре, үз традицияләре бар, әлбәттә. Чөнки гомер-гомергә алар үзләрен мал-туар багып, җир сукалап яшәгән күршеләреннән чак кына өстен күргәннәр, борынгы аксөякләр нәселеннән килгәнлекләрен онытмаска тырышканнар. Бу хәл,– әлбәттә, бер Рәмиевләргә генә хас күренеш түгел, үзләрен кайчандыр морза, бәкләр токымыннан дип хис иткән шул ук Дашкин-Дашков, Чанышев, Еникиев һәм башка бик күпләр өчен уртак язмыш. Ул чор теркәү кенәгәләрендә, документларда бер авыл халкының күпчелеге ясаклы татарлар саналса, болар күп очракта үзләрен «служилый» дип атап йөрткән. Ягъни кайчандыр ерак бабаларының патша хезмәтендә булганлыгын онытмаска тырышканнар. Патша заманындагы халыкны исәпкә алу кенәгәләрен актарып карасаң, андый «служилый»лар кечерәк авылларда бөтенләй теркәлмәгән диярлек, зурракларында исә андыйлар дүрт-биш гаиләдән дә артмый: авыл сәүдәгәре, мулла-мөгаллимнәр, писарь, старшиналар һәм вәссәлам.

Ул төркемнең күпчелеген халык телендә «чабаталы морзалар» исемен йөртүчеләр тәшкил итә. Димәк ки, кайчандыр морза, бәк токымнарыннан булып та «чабаталы»га калучылар. Дөрес, безнең көннәрдә дә берара түрә булып торып та, соңра «өйрә чөмерүче»гә калучылар, ягъни түрәлектән төшеп калучылар бар анысы. Ләкин алар морза түгел шул инде.

«Чабаталы морзалар»ның элеккерәк заманнардагы хәле, язмышы, нигездә, күпкә катлаулырак һәм фаҗигалерәк. Алар – башлыча борынгы Казан төбәге халыкларының мөстәкыйльлеге бетерелгәннең соңында барлыкка килгән хакимият һәм сәясәт корбаннары. Шулай булгач, үз гаепләре белән генә түрәлектән түбәнгә тәгәрәмәгән, ә бәлки көчләү нәтиҗәсендә, яшәп килгән сәясәт нәтиҗәсендә шундый хәлгә калган, кыерсытылган бер катлам. Идел – Урал буйларында яшәгән ханлык яулап алынып, аның кешеләрен көчләп чукындыруга керешкәч тә, зур җир биләүче морза, бәкләрнең күпчелеге, билгеле, мал-мөлкәтен югалтмас өчен, мондый сәясәткә буйсынганнар. Шундыйлар арасыннан Россиядә мәгълүм алпавытлардан Державин, Карамзин, Аксаков, Радищев, Тургенев һ. б. бик күп күренекле токым-династияләрне атап була…

Әйтик, рус дворяннары арасыннан чыккан беренче революционер һәм язучы, олы фикер иясе Александр Николаевич Радищевка багышлап 1936 елда СССР Фәннәр академиясе тарафыннан туплап бирелгән басмада иманнарын алыштырырга мәҗбүр ителгән шундый морзалар хакында да бик кызыклы мәгълүматлар китерелгән. Христиан динен кабул итмәгән морзаларны җирсез һәм мал-мөлкәтсез калдырырга дигән патша указларыннан соң (андый соңгы указ Пётр I патша заманында игълан ителгән), болар ашыгып чукынырга керешкәннәр.

А. Н. Радищев биографлары, әнә шул хәлләрне күздә тотып, андый морзаларның ул чордагы тормышларын болайрак сурәтлиләр. Имеш, алар үзләре диннәреннән ваз кичеп кенә калмыйлар, үз биләмәләрендәге авыл кешеләрен дә бик тырышып чукынырга өндиләр, авылларда, ашыга-ашыга, чиркәүләр төзетәләр. Шул чиркәүләрдә, халык алдында, бик бирелеп, яңа дин кушканча гыйбадәт кылалар. Ә өйләренә кайткач исә, халыктан яшеренеп, үз мөселман диннәрен дә тоталар икән. Ягъни ике Аллага, ике дингә берьюлы табыналар. Яңа чукынган морзалар арасында мондый хәлләр шактый озак дәвам итә дип тасвирлана әлеге академик басмада…

«Чабаталы морза» диелгәннәр, әнә шул көчләп диннән яздыру елларында бу сәясәткә буйсынмыйча, мал-мөлкәтсез, чабатага калган шул аксөяк токым-токыясыннан саналалар инде. Дөрес, болары зур җир-биләмәләр тоткан эре морзалар булмаганнардыр да; андый байлыктан дин дип кенә ваз кичү, үз иш-тышларыннан аерылып ала каргага әверелү бик сирәк батырлар өлешенә генә төшкәндер. Күпчелек исә мондый үзгәрешне сыкрап булса да, кача-поса үз өендә иске динен тотып маташса да кабул итә. Шулай эшләми мөмкин дә булмагандыр. Ә инде ул морза-бәкләрнең ярлырак кардәшләре, югалтырлык әллә ни мал-мөлкәте һәм биләмәләре булмаганнары, үз диннәрендә калган, күпмедер вакытка чаклы әле олы кардәшләре тирәсендә, аларның сиздерер-сиздермәс кенә булышлык итүен тоеп, вак-төяк дәүләт эшләрен үтәп килгәннәр, хәрби хезмәттә булганнар.

Исмәгыйль ага Рәмиев раслаганча, алар токымыннан да патша хезмәтендә булган, патша сараена якын даирәләрдә йөргән шәхесләр бар икән. Азов Дон тирәләрен яуларга дип сугыш башлаган бер патшаның тәрҗемәче-тылмачлары арасында Рәмиев фамилиялесе дә бар дип, ул еш кына сөйли торган иде. Шул нәсел башында исәпләнердәй Рәмиевкә кагылышлы документларның тулырагын барлау өчен, бик хаста һәм өлкән яшьтә булуына да карамастан, ул Ленинградка барырга хыялланып яшәде.

– Ленинград архивларына барып төртеләсем килә әле, бераз хәл җыйгач,– дип йөрде Исмәгыйль ага.

Хәл җыйгач дигәне исәнлек-саулык ныгуга гына бәйле түгел, күбрәк матди як белән бәйле иде…

Исем-атамалары патша һәм аның якыннары телгә алынган документларда теркәлгән ул Рәмиевләрнең нәсел-нәсәбәсе кайчан һәм ни рәвешле ерак Оренбург төбәгенә барып чыкканнар соң? Андый хәлнең бер Рәмиевләр язмышына гына кагылмавын истә тотып, бу мәсьәләгә беркадәр тукталып китәсе килә.

Мәгълүм ки, Казан, Әстерхан ханлыкларын яулап алганның соңында, Россиянең ил чиге әкренләп көнчыгышка табарак күчә бара. Казан ханлыгы яулангач, ул чик Зәй белән Шишмә елгалары буена килеп җитә. Тагын ярты гасыр чамасы үткәч, башкорт нәсел-ыру башлыклары да Россиягә кушылгач, Урал тау сыртының аргы ягына күчеп, элекке Җаек елгасы буйлап билгеләнә.

Ризаэддин хәзрәт Фәхреддин ярдәме белән төзелгән һәм аның исеме белән 1913 елда «Шура» журналында басылган Рәмиев морзалар шәҗәрәсендә күрсәтелгән соңгы морза Урман белән без дә Зәй елгасы буйларында очрашабыз. (Дөрес, И. Рәмиев бу морзаның исемен Урманай дип атарга кирәк дип әйтә иде.) «Шура» мәҗмугасында шушы морзаларга кагылышлы сүзләргә күз салыйк. Мөхәммәтсадыйкның атасы – Габделкәрим, бабасы – Исмәгыйль. Алар икесе дә Зәй елгасы буендагы Тайсуган авылында туганнар. (Хәзерге Татарстан җире, Әлмәт районы биләмәсе. 1744 елгы фәрман белән, Казан губернасыннан Оренбург губернасы аерылып чыккач, бу төбәк авыллары Богырыслан өязенә кергән. 1851 елда Самара губернасы оештырылгач, алар Бөгелмә өязенә «беркетелә». Хәзер Тайсуганга бәйле архив документлары Бөгелмә өязенә караган бүлектә сакланадыр, мөгаен.)

«Исмәгыйльнең атасы – Рәхимкул, аның атасы – Урман морза»,– дип яза Р. Фәхреддин. Һәм бераздан түбәндәге җөмләләрне өсти: «Габделкәримнән элгәреге бабаларының мәгыйшәт вә мәшгулиятләре хакында… (төгәл) мәгълүмат юк. Авылларының исемнәре дә мәгълүм түгел. Ватаннары бу көндә Минзәлә өязе даирәсенә кергән Зәй суы буенда булган… Олуг бабалары Миргалинең, шәһре Болгар хәраб булганнан соң, иттибагы берлә (буйсынып, ияреп) Болгардан һиҗрәт кылып (китеп), Зәй тамагында ватан тотканы зикер ителәдер». Билгеле, бүгенге заман кешесе өчен алда китерелгән җөмләләргә карата берничә сүз белән аңлатма биреп китәсе килә. Бердән, Тайсуган авылының Минзәлә өязенә кергән булуы шикле. Элекке Әлмәт авылы һәм хәзер шул район үзәгеннән күпмедер көньяктарак урнашкан Тайсуган кайчан да булса Минзәлә өязенә керделәрме икән? «Большая Советская энциклопедия» томнарында китерелгән карталарда Минзәлә өязенең чиге хәзерге Әлмәт каласыннан югарырак күрсәтелә. Икенчедән, «шәһре Болгар хәраб булганнан соң, Зәй буена күчеп киләләр» җөмләсе дә күңелдә шик уята. Болгар вакыйгаларыннан соң инде күпме гасырлар үтеп киткән. Икенче бер язмада Рәмиевләрнең бабаларының Казан губернасының Җәбәлстан җирләрендә яшәгәнлекләре дә телгә алына. Ш. Мәрҗани хезмәтләрендә дә, башкаларда да Җәбәлстан дип хәзерге Апас – Буа яклары, бүгенге язмалардагы Тау ягы атала. Казан ханлыгы чорында Рәмиевләрнең ерак бабаларының Тау ягында, Зөя елгасы буйларында яшәгән булуы шик тудырмый. Ә инде Казан ханлыгы яулап алынгач, байтак кына элекке бәк, морза гаиләләре, үз дәрәҗәләрен һәм өстенлекләрен саклап калу шарты белән, патша хакимиятенә хезмәт итәргә ризалык белдерәләр, «служилый» статусын алалар. Ягъни патша хакимиятенә үз теләкләре белән хезмәт итүче «йомышлы татарлар» кастасына керәләр. Нәкъ менә шул «служилый»ларның күпчелеге соңыннан Зәй белән Шишмә елгалары аралыгындагы чик буен саклау, анда авыллар, чик буе корылмалары төзү өчен җибәреләләр. Аларга корал бирелә. Тормыш, яшәешләре ярым гаскәри тәртиптә, иррегуляр армия яки казачийлар тормышына хас тәртиптә оештырыла. Сотник, урядник дәрәҗәләрендәге морзалар үзләренә буйсынган, үз кешеләре белән чит-ят баскынчыларга да, үз тирәләрендәге баш күтәрүчеләргә дә каршы торырга тиеш булганнар. Шул вазифаларны үтәүләре сәбәпле, алар салым түләмәгән, балалары хәрби хезмәткә алынмаганнар. Ә чик буе Урал – Җаек елгасы буена күчерелгәч, аларны тагын шул җирләргә күчерү карары кабул ителә. Яңа яуланган җирләргә күчмичә, элекке урыннарында төпләнеп калучылары инде, төрле ташламалардан мәхрүм ителеп, гадәти авыл кешесенә әверелгән.

Әйтик, хәзерге Татарстан җирлегендә элек Арча – Чабаксар ныгытмалы линиясе булганлыгы билгеле. Кырык чакрым киңлектәге Идел, Кама елгалары буе кордоны мәгълүм.

1652–1656 елларда махсус оештырылган иррегуляр гаскәрләр Кама аръягы сак линиясенә күчереп утыртылалар. Шишмә, Зәй сулары аралыгына күчерелгән, атлы казаклар оешкан тәртиптә ярым хәрбиләшкән авылларның берничә полкка берләшүе мәгълүм.

Соңрак, бунтлар, баш күтәрүләр башкорт ырулары тупланган төбәкләрдә ешая башлагач, шундый берничә хәрбиләшкән линия ул җирләрдә дә барлыкка китерелә. Унсигезенче гасыр урталарында Бөгелмә–Бүздәк–Уфа, Бөгелмә–Шарлык–Оренбург һәм беркадәр соңрак оешкан Оренбург–Орск–Троицк–Югары Урал шәһәр-ныгытмаларын берләштергән линияләр тынгысыз башкортларга күрше тугандаш халыклар белән аралашу юлларын кисәләр. Бу линияләр буйлап төрле ныгытмалар, редутлар төзелә, юллар салына. Бу линияләргә, нигездә, атлы казаклар хокукы бирелгән, күчеп килгән руслар, патша хөкүмәтенә турылыклы служилый чуваш, татарлардан торган ярым гаскәри берләшмәләр күчерелә. Элек-электән рус дәүләте чикләрен шундый ярым ирекле яшәгән казачий гаскәрләр саклап килгәнлеген һәм ул казакларның төп нигезен әкренләп руслаша барган кыпчак һәм башка төрки халыклар атлылары тәшкил иткәнен исәпкә алсак, бу линияләргә күчерелүчеләрнең дә шундый ук гаскәр икәнлеген күзалларга мөмкин.

Минем уйлавымча, Рәмиевләр нәселеннән морза дәрәҗәсенә ия булган Урманай яисә аның атасы «Кабкай мирза» шушы Зәй елгасы буендагы тынгысыз чик сагын үз карамакларындагы кешеләр белән бергә оештырырга җибәрелгән булганнардыр. Үз бурычларын үтәгәч, яңадан-яңа авыллар барлыкка китерелгәч, аларның варислары шушы төбәктә яшәп калган. Дәүләт йомышын үтәүдән баш тарткан яисә азат ителгән ул варислар морза дип аталу хокукын да югалтканнар. Шул сәбәпле инде аларның балалары «чабаталы морзалар» рәтенә төшкән.

Яңа яуланган җирләрне үзәк белән тоташтырып торырга дип билгеләнгән Казан – Бөгелмә – Уфа, Бөгелмә – Оренбург, Самара – Бозаулык – Оренбург ише юл буйларына да башлыча йомышлы татарлар күчереп утыртыла. Алар ул юлларны карап тотарга, ат-арбалар булдырып ям хезмәтен оештырырга, ям станцияләрен төзергә тиеш булалар. Алар да дәүләткә салым да түләмәгән, балаларын солдатка да бирмәгәннәр. Андый эшләрне дә башлыча элекке морза нәселеннән чыккан кешеләр оештырган. Менә шул сәбәпле бүгенге көндә татар морзалары нәселеннән чыккан кешеләр Башкортстан белән Оренбург өлкәләрендә күпчелекне тәшкил итә дә.