Текст книги "Батырша"

Болай да башына суккандай миңрәп калган Хәсәннең тавышы зәгыйфь чыкты:

– Анысын качанга дисең соң, Мөслим абзый? Көзге сәвиягә[25]25
  Көзге сәвия – көзге көн белән төн тигезләшү вакыты, ягъни 21–23 сентябрь.


[Закрыть], ягъни Сөмбелә бәйрәменә таба мәслихәтләшсәк…

– Нәрсә?! – Старшина урынында сикереп үк куйды. – Көзгә димәкче буласыңмы? Юк, батмый. Киләсе якшәмбедә – ярәш туй. Сүләштек. Бар, хәзрәтне чакыр. Сүз салуның уңай хәл кылынуы хөрмәтенә берне тотаек та безгә – юлга!

Уйламаган-көтмәгәндә сүз салудан соң Хәсән генә түгел, кияү буласы кеше үзе дә аптырап калды. Өйләнүдән түгел, анысы хәл ителгән иде инде. Башкасы, эшнең болай кызулап китүе каушатты егетне. Ул бит өйләнү дигән нәрсәне кайдадыр, диңгезләр артында сыман тоя иде. Башта Карышбашка кайтып килү, гаилә кору кебек зур эшкә анасыннан фатиха алу иде исәбе. Монда исә – менә сиңа мә, бер атнадан ярәшү, имеш. Эшләр бу хәлгә җиткәч, киреләнү, тәртәгә тибү дә шәп түгел. Мөслим старшинаны үпкәләтүең, Хәсәнне кимсетүең бар. Кыз тагын ни хәлдә калачак диген.

Мөслим старшинага килсәк, ул гел яшәреп китте. Сабан өсте булуга карамастан, каяндыр кешеләрен тапты, урман кистереп, бүрәнә ташытты, мәчет янындагы бушлыкта өй буратырга тотынды. Үз йорты тирәсе дә гөр итеп торды аның. Кемнәрдер, олау-олау ашлык төяп, тегермәнгә китте. Кайсыларыдыр чалырга дигән елкыларны аерып алып, аларга абзарда гына ипекәй каптыра башлады. Өйнең эчендә хатын-кыз кавеме купты: иртәдән алып кичкә кадәр мич янды, таба чыжлады – бавырсак-чәкчәк пеште.

Инде бар да әзер, берсекөнгә ярәш туена барабыз дип торганда, һич тә көтелмәгән хәл булды – кияү буласы кеше юкка чыкты. Беренче көнне аны урман-кырда сәйрандадыр дип юатты үзен старшина. Мулла кичен дә, төнен дә кайтмагач, акылыннан шашар чиккә җитте. Таң белән бер дистә егетне атларга атландырды, тирә-яктагы урман-кырларны айкап чыгарга кушты. Көнозын югалып торган җайдаклар кояш баеганда гына аһ-ваһ килеп коры кул белән кайтып егылгач, бу хәлгә ни дияргә дә белмәде Мөслим. Үзенең Карышбашына кайтып киткәндер дияр идең, атсыз кая барсын ди ул. Кая да булса юл чыгарга ниятләсә, атны гелән старшинадан алып тора иде ләбаса. Уттай эш өстендә аңа ат бирерлек тагын кем бар авылда?! Алайса, кая олакты соң бу мулла? Үлеп-нитеп китсә, гәүдәсе табылыр иде. Серле вакыйгадан гаҗизләнгән старшина егетләрен куды да куды, үзе, шөбһәләнеп, начар хәбәр көтте. Атнакич төнлә мәдрәсә янына ялгыз җайдак килеп туктавын, хөҗрәсендә гасабиланып яткан Абдуллага һич көтелмәгән хәбәр китерүен белми иде шул әле Мөслим старшина.

Тарих битләреннән. Әле 1748 елның башларында ук Казан һәм Оренбург губерналары башлыкларына имзасыз язылган хәвефле хатлар килә башлый. Имеш, Казан татарлары хөкүмәткә каршы ниндидер явызлык эшләргә җыеналар. Имеш, аларның бу яман ниятләренә башкортлар вә Оренбург губернасындагы башка мөселманнар да кушылмакчы. Шомлы хәбәрләр алынганның икенче көнендә үк түрәләр төрле хәрби чаралар күрә башлыйлар. Саранскига, Оренбургка һәм башка калаларга чапкыннар чыгып чаба: Казан губернасы тирәсендәге барлык гаскәрләр ашыгыч рәвештә Идел-Чулман буена барсыннар, татар авылларын алсыннар, диелә. Императрица Елизавета Казанга яңа губернатор итеп Грековны җибәрә һәм аңардан тиз арада чуалышны туктатуын, андагы хәлләрне бик яшертен тикшерүен, коралларны эзләп табуын һәм җыйнап алуын, болачыларның башлыкларын эзәрлекләп, тотып, төрмәгә ябуын таләп итә.

Әлеге имеш-мимешләрнең һәм ыгы-зыгының нигезендә нәрсә ята соң? Әйе, 1748 елда Казан провинциясендә татар крестьяннарының чуалышлары башланып китә. Мәгълүм булганча, православие дине кабул иткән халыклар патша Указы буенча өч елга һәртөрле салымнардан азат ителәләр. Нәкъ әнә шуңа күрә дә моңа кадәр мәҗүсилектә булган мари, чуваш, мордва һәм удмуртлар инде тулысынча диярлек христиан диненә күчеп бетәләр. Шулар исәбенә җыелмый калган салымны алар өчен ислам динендә калган татарлар түләргә тиеш була. Бу исә татарларны коточкыч бөлгенлеккә төшерә – халык арасында ризасызлык туа. Крестьяннар җыеннар җыеп, яшерен киңәш-табышлар үткәреп, үзләренең аяныч хәлләре турында сөйләшәләр, түрәләргә төрле шикаятьләр язалар. Шундый бер киңәш мәҗлесе Иске Ибрай авылында Якуп Мостаев өендә булып уза. Анда төрле авыллардан егерме кеше катнаша. Араларында өч сотник, бер абыз, урыс грамотасын белүче ике кеше дә була. Ике көн дәвам иткән киңәшмәдән соң, крестьяннар чукынганнар өчен салым салуны бетерүне сорап, Петербургка вәкилләр җибәрергә, Исмәгыйль һәм Рахманкул сотникларга иптәшләр әзерләргә, салымнарны түләмәскә, әгәр дә көчләп түләтә башласалар, яу белән Казанга барырга, дигән карарга киләләр.

Патша ялчыларына исә мондый шартларда нәрсә эшләргә кирәген өйрәтеп торасы юк. Чишмә, Зәй һәм Кичү крепостьларындагы гаскәриләр Җөри юлындагы авылларны басып алалар. Казаннан подполковник Горин зур көч белән Кама аръягына дип кузгала. Саранск өязендәге Ростов, Азов һәм Вятка полклары да шунда ашыга, Сөлчә буйларына башка хәрби көчләр дә тартыла. Авыллар солдат белән тула, тикшерүләр башлана.

Мөслим старшина ни кылырга, иләү мулласын кайдан эзләп табарга белми утлы табага басып, төннәрен йокысыз уздырган бу мәлдә, җиңелчә киенгән Абдулла Оренбург каласына якынлашып килә иде. Теге җомга төнендә аның хөҗрәсенә килеп егылган кеше – бөтерчектәй хәрәкәтчән, җиңел сөякле Казан татары – аңа Сөлчә буендагы авылларның түрәләргә каршы кубуларын, бу эшләрендә Оренбург ягында яшәүче мөселманнардан ярдәм көтүләрен хәбәр итте. Сабыйларча тиз мавыгып китүчән Абдулла тегеңәрдән барын-барын төпченде, бигрәк тә дәррәү кузгалуның көнен сорашты. Вә әй хәсрәт, чапкын анысы хакында берни белми булып чыкты. Мондыен билгесезлек ярсытты гына Абдулланы. Үзләре ярдәм сорыйлар, үзләре исә көнен-сәгатен әйтеп җибәрмәгәннәр. Бу ни була инде? Болай эленке-салынкы укмашуның ахыры хәерле бетәрме?!

Чапкынның хөҗрәне ишәрдәй итеп хырлавын тыңлый-тыңлый, шөбһәле уйлары эчендә төн ката керфек какмады Абдулла. Тышта таң яктысы сирпелүгә уятты ул юлчыны. Тегесе исә бер чүмеч салкын су гына эчте дә, атына атланып, ары китеп барды. Ул китте, мулла исә хәвефле уйлар ташкынына батып калды. Мәгәр аның кыбырдык гадәте билгесезлектә чорналып ятуны күтәрми иде. Таң белән бергә башына карар иңде – барырга вә барын үз күзләрең белән күрергә. Төнге кунактан күрмәкче, тутырып бер тустаган су эчте дә юлга чыкты.

Кайда җәяү, кайда юлаучы атларга утырып, озын юл үтте. Гомерендә үзе булмаган әкияттәге сыман кинәт калкып чыккан бу таш кальганы төшләрендә күреп җәфалана иде Абдулла. Инде менә аның капкасыннан кереп килә. Мактаулы Оренбургның зиннәтле йортларын, гаҗәеп чиркәүләрен, бихисап махәзинәләрен, кайнап торган сәүдә рәтләрен карап кинәнәчәк, боерган булса.

Урамда беренче очраган кешеләр гаскәриләр булды. Аннан соң туры килгәннәре дә солдатлар. Җайдаклары да, җәяүлеләре дә баштанаяк кораллылар. Әллә соң, Ходаем, бер генә дә гади адәми зат юкмы? Уңга борылсаң – драгун, сулга карасаң – казак килеп чыга, ат менгән угланнар тупырдашып уза.

Чыннан да, күңелгә шөбһә салырлык гайрәт иде бу. Абдулла, үзе дә сизмәстән, ләхәүләсен укып алды. Бер Оренбургта гына шулхәтле булгач, Кичү, Зәй, Минзәлә кальгаларында вә башка калаларда тагын күпмедер ошбу зобанилар?! Юк, ансат кына бил алышырлык түгел икән теге Каракош белән! Әллә соң аның белән көч сынашу – үзе саташумы? Шушы да тиклем гаскәригә каршы чыгар көч табылырмы халаекларда? Биредәге куәт-дәрманнан икеләнеп калган Абдулла калада озак уралмады, шыпырт кына капкадан чыгып, Сәгыйт бистәсенә таба китеп барды.

Габделсәлам ахунның мәчет янындагы өен озак эзләргә туры килмәде. Тик монда да юлы уңмады Абдулланың – ахун кәефсезләнеп киткән икән, урында ята, диделәр. Әрсезләнде, барыбер остазын борчыйсы итте Абдулла.

Габделсәлам аны хәерхаһ каршылады. Мендәреннән башын күтәреп:

– Сәнме бу, Батыршаһ?! Бән сәне көткән ием, – диде һәм хәлсез кулларын сузды

Шәкерте, аның дымлы кулларын тоткан хәлдә, йөзенә текәлде, таныш чалымнарны барлады. Юк, остазы әллә ни үзгәрмәгән. Алай да йончыган, таушалган.

– Бән идем дә, хәзрәт, сырхаулап киткәнсең икән.

– Картларның ни: бер аягы – җирдә, икенчесе – гүрдә.

– Алай дия күрмә, хәзрәт, әрвахлар әтрафына иртәрәк әле сәңа.

– Шулай димсең дә… Сиздерә, бик сиздерә, Батыршаһ. – Ул туктап күзләрен йомды, кипшенгән иреннәрен ялмап алды. Бераздан исә пышылдап кына әйтеп куйды: – Ишеттем: мәдрәсә тотасың икән. Китаплар хакында килдеңме?

– Сүз… күп иде дә, остаз, чирләп киткәнсең икән лә. Ярый, алары сән терелгәч. Хәзергә исә бән юл кешесе.

– Юлың еракмы?

Абдулла тирә-ягына каранып алды – ак якта үзләреннән башка кеше юк иде. Ул өзек-төтек кенә үзенең ниятен, Сөлчә буйларына баруының максатын әйтте.

Ахун шәкертенең сүзләрен игътибар белән тыңлады, әле егет туктаганнан соң да, байтак кына сүзсез торды. Аннан инде, ярым пышылдап:

– Хак юлда йөрисең икән, Батыршаһ, – диде. – Вә– ләкин, аң бул, дошман бик тә куәтле… Әйе, нәкъ менә шуңа, зобанилар ишле булганга, халаекларның укмашуы кирәк тә. Бар, сүләш Казан яклары белән!

Абдулла остазының алдагы өендә кунды. Иртәгесен, таң сарысы иңүгә, торып, тиз-тиз киенде, хәзрәт белән саубуллашырга дип, урта ишекне ачты. Түр буйдагы караватка яткан хуҗа тирән йокыда иде, ахрысы, – дәшмәде. Егет шыпырт кына ишекне япты.

Ул почта стансасына килгәндә, көн инде тәмам яктырган, биредә аның сыман ук юлга ашкынып торучылар байтак иде. Затлыдан затлыны кигән алыпсатарлар, суга төшсә калкып чыгар эш кешеләре, кулларына подорожный кәгазьләре тоткан гаскәриләр вә башка кешеләр, ям атларына утырып, үз юлларына китә торалар. Абдулла исә, кыерсытылган малайдай, бер читтә торуында. Хәлен тиз аңышты егет: болай мескенләнеп торсаң, гомер олау күрәсең юк. Ул кисәк җанланып, җигелеп бетеп килә торган бишекле арбаларның берсе янына килде һәм ямчыны сәерсендереп кычкырып җибәрде:

– Чакрымына өч тиен!

Мондый сүз инде ямчы өчен бай сәүдәгәрләр, почта атлары алырга рөхсәт кәгазе тоткан төрле эшкуарлар, хәтта генераллар сүзеннән дә өстен иде.

– Утыр, тәкъсир, утыр! – дип елмайды ямчы.

Шуннан соңгысы төштәге сыман гына булып үтте: шашынып ям атларында чапты, фәйтуннарның берсеннән төшүгә, икенчесенә утырды – акчасында тормады. Бөркәүле арбаларда гына ашады, шунда ук черем итеп алды. Агач чиркәвенең чаң тавышына күмелеп утырган бәләкәй генә Бөгелмәне үтеп, Карабаш ям станына җиткәч кенә аңына килгәндәй булды. Аның өчен бик тә газиз җирләр – Нәдер старшина җирләре иде бу. Алда, Зәй буе әрәмәләре артында, аның яшьлек эзләре сакланган Тайсуган авылы. Кагылып кына чыгасы, һичьюгы, урамнарына, моңсуланып утырган мәдрәсәсенә күз генә саласы иде дә бит! Юк шул, вакыты ул түгел.

Аръяктагы таллыклар артыннан күренеп-күренеп калган Тайсуган турын бишек ишегеннән башын тыгып, ымсынып узды Абдулла. Язгы ташкын булып айкалган сагышы басылырга өлгермәде, ярсу атлар аны Әлмәт авылына алып керде – йөрәгенә янә ут капты. Шушы озын урамның як-ягында күренеп калган йортларның берсендә бит инде Тутыя! Авыл уртасындагы мәчет турына җиткәч түзмәде, ямчыга туктарга кушты һәм олаудан төшәргә омтылды.

Менә ул, шашынган кешедәй, җиргә баскан уң аягын кисәк кенә алды, кузлада утырган ямчының кулындагы чыбыркыга ябышты, иләмсез кизәнеп, кыргый тавыш белән акырып җибәрде:

– Ку-у! Атларыңны ку, ямчы!

Кичү кальгасына җиткәндә генә бераз тынычлангандай булды Абдулла. Исәбе мондагы өмәттә ашап-эчеп, ял итеп алу иде. Юлга әзер атлар барын белгәч, ниятеннән кире кайтты. Башка олауга күчеп утырды да, баерга йөз тоткан кояшка карап, юлын дәвам итте.

Кальгадан бер көнлек чамасы юл киткәч, атларны кола-яланда туктатып, шунда төшеп калды мулла. Ямчы биргән акчаны тиз генә алды да атларына кизәнде, чаптырып китеп барды – юлбасар түгел микән, диде бугай.

Атларда ничә чакрым узгандыр да, җәяү ничә көн тәпиләгәндер – аларын хәтерләми инде Абдулла. Авылларны урап узу, кая да булса яшеренеп, юл сорау өчен берәрсен көтеп яту әллә никадәр вакытны алды. Ниһаять, беркөнне, күз бәйләнгәндә, урман эчендәге биш-ун йорттан гына торган бер авылга килеп егылды.

Ябай булсалар да, хуҗалар аны зурлап каршылады. Өстәлгә кысыр салма, катык, бербөтен ипи куелды. Урынны да түр сәкедән салдылар. Аруы җитсә дә, йокларга ашыкмады Абдулла: тәһарәт алып, намазын укыды. Аннан инде хуҗадан бу яклардагы ил-җир хәбәрләрен сораштыра башлады. Тегесе ничектер иренебрәк, теләр-теләмәс кенә җавап бирде, инде Иске Ибрай авылы хакында сүз чыккач, бөтенләй куркынып, чикмәнен ябынырга ашыкты.

– Сән ул якларга барма, мосафир, – диде ул, үзалдына сөйләнгәндәй. – Тирә-юнь солдат белән тулы. Шикләнердәйрәк һәркемне тотып ала торалар. Тел төбеңнән әллә кайчан сиздем, кардәш: сән уйлаган нәрсә барып чыкмады бит. Бөтен өяз солдат белән тулгач туарылдылар халаеклар.

Тугызынчы бүлек

Моңа хәтле тигез генә атлап, бернигә исе китми җай гына озын юл килгән җирән алаша, урманны чыгуга, кисәк башын күтәрде, бер уңга, бер сулга каранып алды, адымын кызулатты, игеннәре җыеп алынган кырларны яңгыратып кешнәп җибәрде. Аннан инде, әйдәгәнне дә көтми, елдам гына юыртып китте. Менә син әйт: хайван диген аны. Ул да бәләкәй колын булып бия-әнисенә ияреп йөргән җирләрен, кырыкмыш чагында кая басарга белми уйнаклаган үзән-кырларын, өер атлары белән бергә хөрлектә утлаган сахраларын таныды, ул да туган нигезенә якынлашуын тойды. Шулай булгач, адәм балалары турында ни дисең инде?! Һай, һәркемгә газиз шул туган төяк!

Үрдән түбән таба элдерткән аты өстендә, иярдә сикергәләп барган Абдулла үзе дә дәртләнеп китте. Ни генә димә, Мөслим авылы аның икенче туган җиренә әйләнеп бара бит инде. Алай да, алга барган саен, күңел күтәренкелеге кимеде мулланың. Мөслим старшина белән очрашу мизгелен күз алдына китергәч, хәтта чырае сытылды. Ат кадәр атны җәй буе үз янында тотты бит. Хәер, анысына әллә ни исе китмәс старшинаның. Өерендәге атларының санын да юньләп белмәгәндә, бер алашасының юкка чыгуына аптырады, ди. Әйе, үпкәләр, рәнҗер, кем белә, бәлки, орышып та алыр. Әмма ләкин ат өчен түгел. Аның сүзен аяк астына салып таптауга – килешенгән ярәш туен ташлап, мулланың айлар буе югалып торуына үртәлер. Бак, Мөслимнән чыгып киткән теге томанлы иртәдә дала үзенең яшел япмасын ябынырга да өлгермәгән иде ләбаса. Бүген әнә чаганнарның яфракларына ут капкан. Тиз генә әйләнеп кайтылмады шул, кайтылмады.

Теге чакны йөрәгендә мәңгелек яра булып сакланган Тутыясының гел-гел искә төшеп торуы, ут өстенә ялкын дигәндәй, ул баскан эзләрдән үтү, яшьлек мәхәббәте көйрәп яткан авыл аша узу, ниһаять, Казан татарларының кабынып җитми сүнеп калган болалары тәмам чыгырыннан чыгарганнар иде аны. Сөлчә буйларыннан бик боегып борылды Абдулла. Үзен Мөслим старшина өендә, бәлки әле, мишәр Хәсән йортында дадыр, зарыгып көтүләрен белсә дә, Урал аръягына кайтасы итмәде, Бөгелмәдән соң Уфа ям юлына төште. Берәүне дә күрәсе килми, аулак төбәктә ялгызы калып, хафа-кичерешләрендә берүзе генә янасы килә иде егетнең.

Инде иң якын юлдашына әверелеп беткән җирән алашаның үзен Карышбашта көтеп торуы да ниятен үзгәртмәде. Старшинаның Урал аръягыннан ала ат кудыруыннан ук чамалап була иде югыйсә, – димәк, туйны ашыктыра Мөслим абзый. Монысына да исе китмәде Абдулланың: насыйп ярлар булса, туе качмас, дип фикер йөртте, кайткан-кайткан олыгайган анасы янында, инде чәтнәби үсмер булып җиткән Яхъя янәшәсендә торасы итте. Кыскасы, Зөлхәбирә кочагына атлыгып тормый иде Абдулла.

Баштарак, йорт тирәсен караштырасы бар дип, Карышбашта юанасы итте. Дөрес, анасы инде булган кадәр җирләрне сөрдереп, сабан ашлыкларын чәчтереп куйган. Аның сөйләвеннән шуны аңлады мулла: язгы кыр эшләрендә гомер бакый алар йортында тамагын туйдыр– ган бабул Колчура башлап йөргән, күршеләр, авылдашлар да шактый гына ярдәм иткән, тырмага бәләкәй Яхъя да чыккан, имеш. Булыр да, малай ничектер тартылып, буйга үсеп киткән, тәненә ит кунган – чын егет булып килә. Тик менә анасы гына… Хак, бик тә бетерешкән, орчык кына булып калган. Һич кенә дә теге еллардагы янып торган Бибинур димәссең. Анасының шыр сөяккә калган кулларына, эчкә баткан күзләренә карап, аны гаять кызганды Абдулла, анасын әлеге бетмәс мәшәкатьләрдән аралау ниятеннән, кичке аш янында әйтеп куйды:

– Мал-туарны бетерик, анай.

Бибинур аңа зираттан чыккан өрәккә карагандай бакты:

– Нәрсә?! Алардан башка ничек яшәмәк кирәк дөньяда?

– Һичьюгы, баш санын киметик дигән ием.

Анасы исә аның киңәшенә якын да килмәде:

– Чыкмаган җанга барысы да кирәк, углым: аты да, сыеры да, сарыклары да…

Беравык сүзсез генә ашадылар. Юк, Абдулла үзенең сүзе аста калудан канәгать түгел. Шуңа да бәхәсне сузу ягында:

– Соң бит, үзеңә авыр һаман.

– Авыр дип… Шөкер, әлегә Колчура бар. Авылдашлар да атаң мәрхүмнең изгелеген онытып бетермиләр. Аннан килеп, бак, Яхъям да егет булып килә. Ни дип йорт-җирне таратмак кирәк?

Тагын тынып калдылар, бер-берен кысташмый гына тәгам җыйдылар. Өзелгән сүзне ялгау янә Абдуллага калды:

– Бән сәне үз яныма – Мөслимгә апкитмәкче, анай.

Бибинур, ашавыннан туктап, улына куркынып карады:

– Кит, булмаганны. Бабалар нигезен, атаң каберен ничек ташлыйсың ди?! Читтә күп йөредең. Иншалла, инде үзең кайтырсың, олан.

– Урнашкан җирем бик әйбәт шул, анай. Халаеклар да, түрәләр дә яраталар үземне.

– Бәй, монда, Карышбашта, кем каһәрли сәне? «Батыршаһ мулла кайтмыймы?» – дип аптыратып бетерәләр үземне. Җитмәсә, Мостафа хәзрәт тә бик бетерешкән, фани дөньяга кул селтәр яше җиткән. Кайтырсың-кайтырсың, боерган булса. Үләнеп җибәрерсең. Җиләктәй кызлар үсеп килә ана.

– Анысы киленгә кытлык булмас…

– Читтән үләнеп кайтсаң да сүзем юк. Миннән фатиха. Шөкер, малай-шалай түгелсең – кем белән никахлашасын беләсең булыр…

Сүз һаман бер тирәдә уралудан узмагач, Абдулланың эче поша башлады. Кашыгын куеп амин тотты да ашыгып тышка чыкты. Җәйге кич җиләс һәм илаһи иде. Анасы сөйләгәннәрне сеңдерә-сеңдерә, ихатада йөренергә тотынды. Сүз дә юк, хаклы анасы. Йорт-җирсез күке булып күпме йөрергә була болай. Мөслим старшина бура күтәртте күтәртүен. Кем белә, ачуыннан кул селтәмәсә, өйне җиткереп тә ятадыр, бәлки. Анда төпләнеп калу мөмкинлеге бар дигән сүз. Тик ул, ни генә әйтсәң дә, туган җир түгел инде. Янә дә килеп, олы юллардан, кала-кальгалардан читтә, артыгын аулак. Анысын исәпләгәндә дә аңа кулай түгел. Ул бит яше дүртенче дистәгә киткәнчегә кадәр гел диярлек юлда, халык арасында, мулла-абызлар тирәсендә кайнады. Гомергә Мөслимдә төпләнүне күтәрерме аның йөремсәк күңеле. Быел гына күченеп кайту да егетнең ниятенә туры килеп бетми. Сырхаулап торса да, Мостафа хәзрәт урынында нык утыра әле, авыл халкы хөрмәтли үзен. Чөй өстенә тукмак дигәндәй, ничек кайтып төшмәк кирәк.

Уйлана-уйлана ишегалдын кат-кат урады Абдулла. Ничәнче әйләнүендәдер күзе читән буенда былтырдан калган коры кура арасындагы ташларга төште. Күрүгә сискәнеп, әсәрләнеп китте. Хәтерендә: һәркайсы кечкенәрәк ишек кадәре бу ике ташны атасы үзе исән чагында ук кайтартып куйган иде. Карчыгы белән икесенә ташбилге, янәсе. Әйе, атасының кабере вакытлыча таш утырткан килеш тора лабаса! Абдулла җегәрләнеп, дәртләнеп китте. Булды, иртәгәдән Гали Мәзгытдин углына багышланган ташбилге белән шөгыльләнәчәк.

Анасы шатланды, улының ниятен яхшы дип тапты. Шуңа канатланган Абдулла иртә таңнан тирә-юнь авылларга чыгып китте. Шөкер, ташны чокып-юнып язучы осталарга кытлык юк бу якларда, авыл саен булмаса да, очрап торалар. Әмма Абдуллага осталарның да остасы, Чистай-Биләр якларындагы зиратларда үзе күргән борынгы болгар ташбилгеләре кебек күрекле итеп куфи язуы белән язардае кирәк иде. Сораша, эзли торгач, Казан юлындагы авылларның берсендә тапты ул аны.

Оста, капкадан килеп керүгә үк, биштәрен чиште, таш кисә торган төрле коралларын җиргә аударды, таза киндер алъяпкычын биленә буды да әлеге ташлар янына килде, аларның берсен ансат кына урыныннан кубарып алды.

– Сән, мелла, ниләр язасы хакында уйлана тор, – диде ул, таш өстенә иелеп. – Үз кулларың белән ак кәгазьгә язып бир. Бән бизәкләрен чүки башлаем.

Абдулла исә ташка төшәргә тиешле сүзләрне бер утыруда язып ташламакчы булып өйгә керде, кәгазь-каләм алып, сәкегә утырды. Сүзне, болгар зиратларындагы борынгы ташлардагыча, атасы Гали Мәзгытдин углының бу фани дөньяда кылган гамәлләреннән башламакчы булды. Вә әй хәсрәт, аның ниләр майтарганын ташка чокып язарлык түгел икән ләбаса. Нигә дисәң, атасы олуг бәк тә, казый-хаким дә, алтынчы яки тамгачы да түгел, калалар яисә мәсҗедләр гыймарәт кылмаган, галимнәр тәрбийәт итмәгән, ил-җирләр яуламаган, бары тик гомер бакый иген иккән, маллар үрчеткән, урман кискән, ышна төпләгән. Вә ләкин аның да җиде бабасы булган. Җиде бабаны белү исә һәр мөселманга фарыз. Абдулла да аларның исемен ташка төшереп калдырыр. Алай да башта Коръәннән бер-бер аять язу мәслихәттер.

Бер утыруда язып ташларга исәпләнгән язу атнага сузылды. Аның каравы күңеленә хуш килгәнчә язды Абдулла. Ул арада инде оста да ташның ярымтүгәрәк башын юнып шомартты, чәчәк-бизәкләрен ясап өлгертте. Шуларны күрүгә аһ итте мулла: чәчәк-бизәкләр кайчандыр үзе Чистай-Биләр якларында күргән борынгы ташлардагыча иде. Әйе-әйе, нәкъ үзләре, суйган да каплаган. Димәк ки, остазы Габделсәлам сөйләгәннәр хак, димәк ки, Идел-Урал буйларындагы мөселманнар бар да бер тамырдан – шанлы болгар бабалардан.

Әзерлек дигәне шул рәвешле атна дигәндә төгәлләнсә дә, сүзләрне ташка күчерү озакка сузылды. Күрекле куфи язуының һәр хәрефе калку итеп, сүз арты сүз чүкелә, көннәр үтә дә үтә. Бөтен Идел-Урал төбәгенә даны таралган Батыршаның туган нигезенә кайтуын ишетеп, инде кырыкмаса-кырык кеше килгәндер, шәт. Сөйләшеп куйгандай, бар да китапча итеп мирас бүлеп бирүне сорый. Мәгәр Абдулла останың ялгызын гына калдырып китә алмый, көнозын ташчы-хәттат янында урала. Ул анда булгач, бәләкәй Яхъя да шунда бутала – икәүләп остага комачаулыйлар.

Ташбилге ясау-язу, аны зиратка илтеп урнаштыру айдан артык вакыт алды. Ул арада печән өсте җитте, анысына арыш урагы килеп ялганды. Аның ише крәстиян эшен үзе башлап йөрергә маһир булмаса да, кемдер укмаштырып, чалгысын-тырмасын көйләп биргәндә киерелеп печән чабарга, хөр басуларда тирләп эшләргә ярата иде ул. Өстәвенә көч-куәт сала торган эшләр шактый тансыкланган. Кыскасы, җәй буе кинәнде Абдулла. Яхъяның һич калмый тагылып йөрүе – үзе бер бәйрәм. Янә дә килеп, монда вакытын гел генә бушка сарыф итмәде мулла, малайның үзенә сиздерми генә, аңардан урысчага өйрәнгәләп маташты. Икәүләп йөриләр-йөриләр дә болай кызык өчен генә урысча сөйләшеп алалар.

– Куда пашул? – дип сырпалана малай.

– Пакуска гүләйт, – дип җаваплый мулла.

Икесенә дә кызык булып китә. Дөньяларын онытып, гөнаһсыз көлешеп алалар.

Кырлар-үзәннәр хөрлегенә, кояш-җил рәхәтенә, вак сөенечләр шатлыгына кинәнеп йөри торгач, ямьле җәйләрнең үткәне сизелми дә калды.

Җирән алаша аны туп-туры Мөслим старшина йортына алып килде. Ат капка төбенә килеп туктагач, хәлнең шактый катлаулы икәне башыннан тагын бер узды Абдулланың. Команда башлыгына ни дияр, ни дип акланыр? Ул шулай ияреннән төшми генә шөбһәләнеп торган арада, кече капка үзеннән-үзе ачылып китте, каршында старшинаның көч-куәт ташып торган гәүдәсе пәйда булды.

– Кер! – диде Мөслим төксе генә һәм алашаның тезгененнән җитәкләп алды.

Шөкер, ачуы чыраена чыккан булса да, урамда тавыш күтәрмәде. Ишегалдына узгач та пырдымсызланырга ашыкмады. Абдулла, иярдән төшкәннән соң, ашыга-ашыга туры түшәм астына, күләгәгә кергән атка карап торды да кырыслыгы һич кенә дә кимемәгән каратут йөзен муллага борды:

– Сән гакылыңдамы, Батыршаһ? – диде ул, артыгын кызып китми генә. – Кая олактың, ә? Әйтмәй-нитмәй, суга төшкәндәй юкка чык, имеш.

– Бигайбә, Мөслим абзый, – дип, авызы эчендә боламык болгатты Абдулла. – Шулай туры килде инде…

Старшина бераз суынгандай булды, әмма үпкәсе тиз генә эреп бетәр сыман күренми иде. Ахры шуңа, сүзен дәвам итәргә ашыкмады, өй буена узды, гәрәбәдәй сары итеп юылган баскыч тактасына утырды. Абдулла исә нишләргә дә белми, кыйнап ташланган малайдай боегып, ишегалды уртасында басып торуында. Мөслимнең сабырлыгы тиз төкәнде:

– Соң, үзең уйлап кара, Батыршаһ, – дип дәвам итте ул, мәхәлләсенә вәгазь укучы мулладай. – Бән дөньяның ачысын-төчесен татыган бәндә. Буның ише хәлләрне генә түгел, аннан болайракларын да күп күргән. Ие, хикмәт бәндәдә түгел. Әлеге кыланышың белән Хәсәнне рәнҗеттең…

– Ярар инде, Мөслим абзый, гафу сорарбыз.

Дәшмәсә яхшырак буласы икән дә бит. Егетнең шул сүзе җитә калды, старшина корт чаккандай сикереп торды, ярсып әйтеп салды:

– Пычагыма кирәк ди аңа сәнең гафуың! Үзе генә булса төкереп тә бирмәс иде Хәсән. Эш тирәндәрәк шул. Кызның аты чыкты, дивана баш!

Старшинаның тупас кагылуыннан хәтере калган Абдулла бу йорттан тизрәк чыгып ычкыну, мәдрәсәдәге кысан хөҗрәсенә кайтып аву турында хыялланып тора иде. Мөслимнең соңгы сүзеннән әллә нишләп китте. Баксаң, аңа начарлык теләүдән кырылмый бит инде башлык, йөрәге әрнегәннән генә шулай әйтә. Ә ул, тиле, шуңа да авызын турсайтты, җитмәсә, тәртәгә типмәкче. Мөслим старшина белән дә бозылышсаң, кыен чакларда таяныр тагын кемең бар синең? Дөрес, таныш-белешләре күп анысы – бөтен Оренбург, Казан губерналары тулы. Остазлары Габделрахман белән Габделсәлам бар тагын. Тик алары еракта – томаннар артында шул. Юк, араны суытырга ярамый Мөслим старшина белән!

Ныклы нияткә килсә дә, кәефен тиз генә үзгәртә алмады егет. Кыерсытылган ялчыдай, турсаебрак мунчага китте. Ярый әле каяндыр бәләкәй адашы кайтып кергән икән, янына Апуш килеп җитте – мунча малайның шатлыклы авазы белән тулды.

Киеренкелек мунчадан соң да бетмәде. Мөслим, сыныкка сылтау табып, кичке табынга утырмады. Әйе, аны да аңларга була. Апуш сөйләде ләбаса: ул югында мишәр Хәсән, әледән-әле килеп, бусагаларын шомартып бетергән, рәнҗүле сүзләре белән старшинаның теңкәсенә тигән икән. Баксаң, барысы да аның ваемсызлыгы аркасында бит. Шуңа да дәшми торудан хәерлесе юк. Аштан соң озак юанмады егет, шыпырт кына чыгып, агач келәттә салынган урынга ауды, толып астына чумды.

Иртәгәсен Мөслим старшина алмаштырып куелган сыман иде. Әйтерсең әйткәләшү булмаган да. Ул гадәтенчә шат күңелле, дәртле. Ихатасына таң яктысы төшүгә, шалтыратып келәт ишеген ачты, җор тавыш белән эчкә кычкырды:

– Йә, җыен, кияү, атлар көтә ана. Юлда уйлап бар: никах туена кайсы иләү мулласын чакырасың?!

Тарих битләреннән. Урал аръягындагы тын һәм аулак бер төяктә – Мөслим старшина командасында кешеләр шулай үзләренең вак-төяк мәгыйшәт хафалары белән ыгы-зыгы килгән бер мәлдә диңгездәй җәйрәп яткан Оренбург губернасында – зур тормыш кайный иде. Дөрес, ул кайсыдыр төбәкләрдә тын гына аккан моңсу Дим сыман салмак кына бер җайга бара, кайсыдыр аймакларда мул сулы алкын Агыйдел кебек тулы канлы булып тәрәккый итә, кайбер иләүләрдә, кальга-калаларда ашкынулы йөгерек Сакмар төсле бөтерелә, ургый. Мөслимнән ерак та түгел, кыяларына шоңкарлар оялаган Урал тау буйларында ата-олатайларының мәңгелек гадәтләрен куып, башкорт ырулары күченеп йөри. Карурманнар арасындагы кылганлы аланнарда аларның елкы өерләре утлый, тулпарлар уйнаклый, азау айгырлары, кемнедер өркетергә теләп, шашынып кешни. Ишле ат көтүләренең берсе – тиздән зур тарих битләренә килеп керәчәк һәм шунда мәңге зөбәрҗәт булып балкып торачак Шайтан-Күдәй иләве старшинасы Юлайныкы.

Агыйдел, Ык һәм Дим буйларында исә милли изү тәмам котырынган Идел-Чулман якларыннан качып килгән крестьяннарның яңа авыллары артканнан-арта бара. Килүчеләрнең күбесе – татарлар. Дөрес, аларның берише, салымнардан котылу һәм күбрәк җир эләктерү максаты белән төрле хәйлә әмәлләр корып, башкорт дип языла. Әлеге исемне алу бәхетенә ирешмәгәннәре «дәфтәри» ләргә, ягъни кенәгәләргә теркәлүләре аркасында типтәр булып китәләр. Искиткеч нужадан, хәерчелектән, тәмам кырылып бетүдән качып, киң-иркен башкорт җирләрендә үзләренә яңа төяк тапкан бу кешеләр кылганлы далаларга утрак тормыш, игенчелек алып киләләр.

Бер крестьяннар гына ымсынмый бу хөр якларга. Аларны куып диярлек күпсанлы гаскәриләр, төрле эшкуарлар, йомышлылар, сәүдәгәрләр – колонизаторлар да шунда ашкына. Яңа төякләнгән авыллардан узарга тырышып, колонизацияләүнең терәк пунктлары – кальгалар һәм калалар күтәрелә, Россиянең чиге көнчыгышка авыша, Җаек буйларында хәрби ныгытмаларның тулы бер системасы – Оренбург линиясе барлыкка килә.

Эшкуарларның исә үз мәшәкатьләре. Урал ягының бетмәс-төкәнмәс табигый байлыклары күзләрен яндыра аларның. Башкорт җирләрендә ашыгыч рәвештә бакыр эретү һәм чуен кою заводлары салу шаукымы башланып китә.

Үзе бер зур мәмләкәт булып ерак-еракларга җәелгән олы төбәктә игенчеләр һәм терлекчеләр һаман да мәңгелек мәшәкатьләре белән чиләнсәләр, кала-кальгаларда үзгә тормыш. 1586 елда ук нигезләнгән Уфа үзенең төрмәләре, халыкны суктырулары, исемнәрен генә саный башласаң да кулыңдагы бармаклар җитмәслек төрле салымнарны җыю-талау үзәге буларак дан тота. Анысы күз яше, кан, зар-моң, аһ ору дала түрендә йөзек кашы булып калкып чыккан Оренбургта да җитәрлек. Алай да Уфадан нык аерылып тора ул. Үзгәлеге – монда гаскәриләрнең күп булуыдыр, мөгаен.

Солдатлар төбәктәге башка кальгаларда да җитәрлек лә ул: Троицкида да, Орск белән Бөредә дә, Минзәләдә һәм Кичү белән Зәйдә дә, Чирмешендә дә. Һай, саный китсәң, очына чыгарлык түгел ул хәрбиләр тулы кальгаларның. Барында да шул куәтле чирү мыж итеп тора. Патша әгъзам хәзрәтләренең тынычлыгын еш кына бозып торучы татар-башкортлар кабат чуала башласалар дип, дарыны коры тоталар алар. Алайса, башкалардан ни белән аерыла соң ул Оренбург?

Җаек ярындагы бу кала-кальганың күпсанлы туплары далага төбәлгән. Мәгәр алар тын, атмыйлар. Шөкер, моңа хәтлесе күп кан түкми генә башкарылды – башкорт җирләре крепостьлар боҗрасы белән урап алынды. Хикмәт әнә шунда шул: моннан соң да Шәрыкка коралсыз гына, хәйлә вә әмәл белән үтеп керергә кирәк. 1749 елның 10 июлендә Кече йөзнең кыр казахлары ханнары итеп Нурали солтанны ак киездә күтәрделәр. Неплюев яңа хан белән дуслыкны ныгытырга ашыкты. Шул ук июль аенда Нурали, үзенең яраннары белән Оренбургтан ун чакрым ераклыктагы Дуңгыз суы буена килеп, чатырларын корды. Аны каршы алу, бүләкләү, оҗмахтагыдай кунак итү, тост күтәргән саен, ундүртәр туп белән салют бирү, ашау-эчүдән бушаган арада эшлекле сөйләшү һәм башка тәкәллефләрне тәфсилләп язу үзе бер том тәшкил итәр иде. Хәер, хикмәт андамыни, иң мөһиме – казахлар Россия империясе составына кушылуларын тәкрарладылар. Әйе, монда кораллы гаскәрләр белән сәүдәгәрләр генә кайнамый, политика һәм дипломатия дигән үтә четерекле нәрсәләр дә шыта, кабара, үсә, җимеш бирә.

Әнә шуңа да эшлекле губернаторның күзләре гел Шәрык ягында. Анда бик тә тансык товарларга бай Бохара, Ташкент, Хива, ниһаять, Кытай һәм Һиндстан! Әйе, аларына да кул җитәр әле бервакыт. Хәзергә исә бу кыргыз-кайсак дигәннәрен ныклап кулга ияләштерәсе бар. Анысының исә юлы бер генә – сәүдәне киңәйтү, һәм ул, әйтергә кирәк, Оренбургта гөрләп тора. Кемнәр генә юк биредәге базарларда?! Тире-яры һәм бал күтәреп килгән башкортлар дисеңме, балыкның кырыкмаса-кырык төрен, кабан дуңгызы түшкәләрен һәм тешләрен сатучы Җаек казаклары дисеңме, каланы тимер-томыр әйберләре, икмәк, әллә ниткән тукымалар, көзге, тасма, иннек-кершән ише вак-төякләр белән тутырган урыс һәм татар сәүдәгәрләре дисеңме, көтүе-көтүе белән мал куып килгән кыр казахлары дисеңме – бар да сата, алдый, алдана.

Баштарак Оренбург базарында сәүдә эшләрен киңәйтү өчен җан атып торган Неплюевны хәзер болары артык кызыксындырмый инде. Чөнки, әйткәнебезчә, аның карашы Шәрык ягындагы офыкта, өмете исә – Каргалыда яшәүче татарларда. Алар – йөремсәк халык, дөньяның кайсы ягына гына җибәрсәң дә, һич курыкмый юлга чыгарга әзерләр, тапкырлар, батырлар. Казах даласына барсалар да, Урта Азиягә чыксалар да, тиз үк «үз кеше» булып китәләр. Кирәк фарсыча, кирәк гарәпчә, кирәк төрки телләрдә, кирәк икән урысча рәхәтләнеп гәпләшәләр, гөрләтеп алыш-биреш итәләр.

Соңрак «Сәгыйт бистәсе» дип дан алган Каргалыда яшәүче бу татарлар килгән көннәреннән үк Шәрык белән сәүдә юлын ачып җибәрәләр, казах урдаларына, Хива, Ташкент, Бохара якларына барып җитәләр. Хәзер алар белән сәүдә гадәти эшкә әйләнеп бара инде. Ә татарларның ниятләре тагын да зурдан – күз күрмәгән, колак ишетмәгән Кытай вә башка мәмләкәтләргә барып ирешү. Аларның зур гына сәүдә кәрваны ерак Һиндстанга әзерләнеп ята да инде… Ул исә 1751 елда юлга чыгачак һәм исән-имин әйләнеп кайтачак. Шул кәрванның бер кешесе – старшина Исмәгыйль Бикмөхәммәт углы – диңгезләр артындагы илләрдә күргәннәрен китап итеп язачак әле. Аны бөтен мөэмин-мөселман күп еллар буе мавыгып укыячак.

Инде китап хакында авыз ачканбыз икән, Каргалыда Габделкәрим Ишәев хәзрәтнең мәдрәсә ачуын, соңрак аның бик данлы булып китәчәген, биредә Габделсәлам Уразаев (Габделсәлам ахун), Әбелмәних Каргалый, Һибәтулла Салихов кебек шагыйрьләр яшәп иҗат итәчәкләрен – шигъри мәктәп, мәдәният үзәге барлыкка киләчәген дә әйтеп китәргә кирәк.

Хәзергә исә Оренбург сату-алу, сәүдә эшләре белән гөр итеп тора. Шулай, ул бит Мөслим старшина командасы түгел, губерна үзәге. Анда тормыш башка– дан: ул кайный, ургый, Шәрык киңлекләренә омтыла. Күп тә үтмәс, безнең кайнар баш Батырша да шул тынгысыз, ярсу хәлләрнең уртасына килеп керер.

Зөлхәбирә сөйләп бетергесез йорт җанлы булып чыкты. Килен булып төшүенә атна да үтмәде, Мөслим старшина салдырып куйган шәрә өйне җәннәт итте дә куйды. Тәрәзә башларына чүпләмле сөлгеләр, алардан өскәрәк түр буе эленде. Старшина арттырган киң агач караватка бирнә малы – ястык-түшәкләр, юрганнар өелде, алар чыбылдык белән капланды, сынык аягына ашлау кадакланган өстәлгә киҗеле ашъяулык җәелде – өй эче чүпрәк-чапракка күмелде. Каян аладыр да каян табып бетерәдер Зөлхәбирә, әллә кай арада гына ашаяк бүлмәсе чүмеч-коштабактыр, комган-тагарактыр ише тормыш өчен кирәкле нәрсәләр белән тулды. Тышта инде тәмам көз булып, төннәрен ап-ак кырау төшүгә карамастан, тәрәзә төпләрендә гөлләр пәйда булды.