Текст книги "Батырша"

Сигезенче бүлек

Зыңгылдап нидер төшеп ватылды. Бәләкәй адашының вата-җимерә гарәп сүзләрен тәкрарлавын тыңлап мич буенда басып торган Абдулла башын күтәрде, мәдрәсәнең бәләкәй тәрәзәсенә карады. Шөкер, күз карасыдай саклаган пыяласы исән икән. Алайса, нәрсә чылтырады соң? Карашы каршыдагы мәчет кыегына, тырпаеп торган юкә кабыклардан «үсеп чыккан» боз сөңгеләренә тукталды. Үтә күренмәле имчәкләрдән ашыга-йөгерә тамчылар тәгәрәшә. Авыр боз сөңгеләрнең берсе йөгерек тамчылардан көнләште бугай, үзен бар иткән кабыктан ычкынып китте дә, чылтырап, малай-шалай таптап такырайткан сукмакка барып төште. Мөгаллим үзе дә сизмәстән көрсенеп куйды – тагын язлар җитә!

Ул Апушның такыр башыннан сыпырып алды, аннан, малайның кулларыннан тотып, китабын яптырды:

– Булдырасың, олан. Урыныңа бар!

Шәкерт, үз урынына кайтып, идәндәге иске паласка тезләнгәнче артыннан карап торды да карашын бүтәннәргә күчерде. Бер карауда сизде мулла: барысы да укыган сыман итеп алларына ачып куелган китапларына текәлгән булсалар да, малайларның күңеле сабакта түгел. Алар әледән-әле тышка – бая гына Абдулла үзе сөеп-сөенеп карап торган боз имчәкләренә, алар буйлап ашкынган тамчыларга күз төшереп алалар, шыпырт кына үзара нидер пышылдашалар, бер-берсенең кабыргаларына төртешәләр. Көннәр болай кояшлы торса, атна да үтмәс, чана юлы өзелер, халык сука-тырмасын көйләр, орлыгын чәчүгә әзерли башлар – барыбер авыл балаларының мәдрәсә юллары киселер. Шәкертләренә беравык кызганулы-сагышлы карап торды да янә телгә килде мөдәррис:

– Китапларыгызны ябып, букчаларыгызга салыгыз да өйләрегезгә кайтыгыз. Быелга сабаклар тәмам.

Пырхылдап күгәрчен көтүе күтәрелдемени – мәдрәсә гөр итеп алды, ул да түгел, малайлар, тишек кисмәктән аккан су кебек, күзгә күренеп кими башладылар. Хәтта чит авыллардан килеп укый торганнары да әллә кай арада юкка чыктылар. Чирек сәгатьтән инде мәдрәсә былтырдан калган карга оясы хәлендә иде. Монда әле шәкертләрнең тән җылысы саклана сыман, шул ук вакытта ул инде шыр вә шыксыз. Соңгысы булып ишектән чыгып киткән Апушны карашы белән сөеп-назлап озатып калды да бүлмәдәге бердәнбер шомарып беткән карагай бүкәненә утырды, кулларын тезләре өстенә куйды, янә тәрәзәгә карап тынып калды. Тыштагы яктылыктан күз чагыла, мәчет кыегыннан кайнар рәшә күтәрелә, әллә каян гына көр тавышлы әтәчләрнең дәртле-чакырулы авазлары ишетелә.

«Шулай, кабат сәвер ае җитә» дигән уй кабат кытыклады миен. Тик мулланың күңелендә баягыча сагыш юк иде инде. Киресенчә, ниндидер куанычлы дәрт. Юкка шәкертләренә сылтап маташкан икән, алардан битәр ашкынулы язны үзе сагынган лабаса. Кыш буе мәдрәсәдә бикләнеп яту тәмам ялыктырган. Шулай булмый ни, ни генә димә, казыкка бәйләп куелган кәҗә белән бер инде ул мөдәррис дигәнең – ае-ае белән шул тузанлы мәдрәсәсен ташлап чыга алмый. Хак, аны монда тезгенләп куйган кеше юк югын. Шөкер, сабак тыңлату вә дин эшләренә кысылмый Мөслим старшина, әлеге мәсьәләләрдә барын да мулланың үз иркенә куя. Атнасы-атнасы белән мәдрәсә ишеген ачып карамаса да, сүз әйтми. Әмма күңелдә намус дигән нәрсә бар бит әле. Шушы команда халаеклары өстеннән ашап-эчеп тереклек итеп яткан көеңә, ничек хәрәмләшәсең.

Алай да озын кыш йөремчәк күңеленә богау булып ята Абдулланың. Агам кырлач[19]19
  Агам кырлач – декабрь ае.


[Закрыть] ае кердеме, Урал тавының аръяк итәгендәге бу авыл кар көртләре эчендә югалып кала. Баштарак – каз өмәләре, туй-төшем, сугым чорында әллә ни сизелми әле. Раштуа якынлашуга, күңелне генә түгел, бөтен тәнне сагыш баса, мәдрәсәдәге аулак хөҗрә мәгарәгә охшап кала. Мулланың бар юанычы – шәкертләр дә җомга намазы. Ярый әле шушы кар баскан авылда Мөслим старшина бар. Хәлне аңлагандай, әледән-әле ашка чакырып ала, табын янында ил-җир хәбәрләрен ишеттерә.

Габделсәламнең Оренбургка, дөресрәге, Сәгыйт бистәсенә килеп урнашуын да Мөслимнән ишетте Абдулла. Шуннан бирле остазы янына барып кайту дәртендә ымсынып яши. Әмма, ни аяныч, һаман да юл төшми, мәсьүлият мәдрәсәгә бәйләп тотуында. Арба юллары төшүгә барып килер, насыйп булса. Юк ла, анасы янына кайтыр, юл уңаена, Каргалыга сугылып чыгар.

Хәбәрләр дигәннән, авылның кар көртләренә басылып калуында эшләре юк аларның: яхшысы да, яманы да килеп ирешә тора. Йә әлеге дә баягы Мөслим старшинага ияреп кайталар, йә Эрбеткә узып баручы сәүдәгәрләр олавыннан төшеп калалар. Бер хәерсезе кышның зәмһәрир салкыннарында гел юл йөреп торучы старшинаның чабуына тагылып кайткан иде. Оренбургта типтәрләр явын бастыруда башлап йөргән мишәр вә башкорт старшиналарыннан Салих, Сөләйман, Әхмәр, Якуп вә башкаларга падишаһ исеменнән бүләк итеп затлы кылычлар биргәннәр, имеш. Башкаларын белеп бетерми Абдулла, мәгәр бүләкләнүчеләр арасында үзе туып үскән команда старшинасы Яныш исемен ишетү яралы йөрәгенә бер уч тоз салу белән бер булды. Янышның үз авылларындагы халаекларга әшәкелектән башка өч тиенлек тә игелек күрсәтмәвен атасы сөйләгәннәрдән дә, авылдашларыннан ишетеп тә белә бит ул. Шул эт җан, урыс түрәләренә коштабак тота-тота, ялган абруй казанып, падишаһтан бүләкләр алып ятсын әле!

Хәерсез хәбәр кешене Урал аръягыннан да эзләп таба. Хут[20]20
  Хут – февраль ае.


[Закрыть] бураннары котырынган көннәрнең берендә авылга Себергә узгынчы сәүдәгәрләр кәрваны тукталды. Араларында Карышбаш ягыныкылар да бар икән. Зур толыпка кереп чумган Гъәйнә татары китерде аңа яман сүзне: атасы – Гали Мәзгытдин углы вафат! Шул көнне үк ерак юлга чыгып китәргә дип талпынды Абдулла. Һаман да шул Мөслим старшина кайтарды күңелен. Баксаң, хаклык, чыннан да, аңарда икән. Атна буе тилергән буранда Уфа ягына түгел, күрше авылга дип кузгалу да ахмаклык. Җитмәсә, атасының вафатына ике атна үткән бит инде – бердәнбер углы кайтмады дип җирләми тормаслар.

Башта телен тешләп түзде, аннары инде суына төште. Җиһанның кануннары каты – үлгән артыннан үлеп булмый. Мәзгытдин углы Гали наменә атап ихлас күңеленнән Коръән чыкты, хәзинәсендә булган көмешләрен юлаучылар аша анасына җибәрде – балалык бурычын өстеннән төшерде. Әмма күңелендә һаман ниндидер юылмаган гаеп. Җитмәсә, әйтерсең үз баласы, Яхъя язмышы гел борчып тора аны. Шулар барысы бергә күңелен туган якларына әйди.

Абдулла шулай тирән уйга батып утырган мәлдә, шыгырдап, мәдрәсәнең авыр ишеге ачылды, бусагада җәйгечә күлмәк-ыштаннан вә түбәтәйдән, алай да аякларына киез каталар кигән Апуш күренде. Мөдәрриснең иреннәренә елмаю кунды – унике яшьләр чамасындагы бу чос малайны ярата иде мулла. Старшина углы булганы өчен генә дә түгел, зиһенлелеге хакына. Остазының мөнәсәбәтен малай үзе дә белеп-сизеп тора, шуңа да мулла янында үзен иркен тота. Әнә бүген дә ишектән үк шәрран ярды:

– Адаш абзый, атай сәне, безгә кайтсын, дип әтте. Токмач салган, бәлеш пешкән, дип әтергә кушты.

Абдулла сискәнеп китте – тагын да бер-бер хәвефле хәбәр бар мәллә? Алай да шиген малайга сиздермәде, җәһәт кенә урыныннан кубып, бәләкәй адашы каршына килде.

– Рәхмәт, олан. Бар, хәзер килә, дип әт.

Апуш, борылып, терекөмештәй чабып та китте. Мулла исә шөбһәсе белән тын бүлмәдә торып калды. Ни дә булса чыккан, мөгаен. Старшинаның әле һич кенә дә юкка өенә чакыртканы булмады. Йә бер-бер яңа хәбәр, йә командадагы хәл-әхвәлләр хакында киңәш-табыш аңарда. Ничек кенә булмасын, бармый калу ярамый.

Ир уртасы булып җитүенә карамастан, бөтен кыяфәтеннән егетлек бөркелеп торган старшина аны гадәтенчә бик ачык каршылады. Ишекләрне үзе ачып, болдырга ук чыкты, мулланы култыклап, киң иркен өенә алып керде, җиләне белән эшләпәсен салдырып, зур агач чөйгә элеп куйды. Үзе үк җиз комган белән су, кызыл башлы сөлге алып килде, үз куллары белән юындырды. Аннан инде, гомергә бер килгән кунагын күргәндәй яктырып, ак өйгә алып керде, өстәл янындагы артсыз урындыкка көрпә салды:

– Утыр әле, хәзрәт, – диде ул, урынга ымлап, шул арада алдагы яктагыларга кычкырырга да өлгерде: – Сезнең нихәл анда?

Хуҗа үзе дә утырып алгач, йоласына китереп, йорт– җиргә иминлек теләп дога кылдылар. Мәгәр битләрен сыпырып куюга ук, дин-шәригать хафалары онытылды, мәгыйшәткә[21]21
  Мәгыйшәт – дөньяви, бу очракта – дөнья хәлләре.


[Закрыть] күчтеләр.

– Ил-җирдә ниләр бар, хәзрәт? – Старшина ач яңакларын тулыландырып торган дегет-кара сакалын, бүген генә кыркылган ыспай мыегын сыпырып алды.

– Тын диварлар эчендә бикләнеп яткан без фәкыйрьләр ни генә ишетик тә, ни генә белик инде? – Абдулла, һәрвакыттагыча, үзе күбрәк тыңлап, Мөслимне сөйләтергә чамалый иде. Шәрә ияген учлап, беравык сүзсез торды, аннан син сөйлә инде дигәндәй әйтеп куйды:

– Гелән юл йөреп, түрәләр белән аралашып торучы сән бит инде, Мөслим абзый. Кара халык та бар хафасы белән сәңа килә.

– Анысын хак әттең, хәзрәт, халаеклар эчендә кайныйбыз, сүзләрнең төрледән-төрлесен ишетеп кенә торабыз. – Урта ишек әче итеп чыелдап куйды, икесе дә шул якка карадылар. Ишек ярыгында чүлмәк кувшин һәм аны сабыннан тоткан нәфис кул күренде. Өй хуҗасы урыныннан күтәрелде, барып кувшинны алды, сак кына өстәлгә китереп куйды. Аннан билгесез оста куллары белән ясалган шкафтан ике данә бохар пыяласы алып килде. – Ие, имеш-мимеш белән дөнья тулы. Тик хәерлесе генә юк, гел моң-зар да, гел күз яше. Төяктәге халаеклар күзгә күренеп хәерчеләнә бара. Быелгы йот күпме мал-туарны харап итте тагын. Кая бакма, ачлык та ялангачлык. Кара үлем сагалый халаекларны!

– Шулай укмыни соң, Мөслим абзый?

– Алай гына да түгел шул, Батыршаһ! Оренбур, Уфа базарлары сатлык бала-чага белән тулы. Бер тамак хакына дип, үзләренең бәгырь кисәкләрен саталар кешеләр! – Старшинаның тавышы чатнап киткәндәй булды, Батыршаһка күчкәнен сизми дә калды. Бу исә сүзнең ихласлыгы хакында сөйли иде. Шуны расларга теләгәндәй, Мөслим җиңел генә өстәл янына күчеп утырды, чүлмәк-кувшиннан пыялаларга бал койды. – Токмачка хәтле берәрне тотаек әле, Батыршаһ!

Чыкылдап торган мөселман булсалар да, мишәрләрнең ислам кануннары белән әллә ни чутлашып тормауларын яхшы белә Абдулла, хәтта хатын-кыз затының нәмәхрәмнәрен каплау-капламауларына да артык исләре китми. Бал эчү исә гадәти бернәрсәгә санала аларда. Кысташмый гына берне тотып куйдылар.

– Шы-лай, Батыршаһ, – дип сузды җиңелчә кызарып киткән хуҗа. Һәрчак көләч күзләрен сагыш сарды. – Ут-үләнгә чыгып егылырга да байтак әле. Сабан аена бассак, саранага тиенер иде дә бит халык. Анысына да ерак шул әле, ерак!

Аның сүзен урта ишек артыннан ишетелгән хатын-кыз тавышы бүлде:

– Сиңайтәм, токмачны алсаңчы!

Мөслим, бөтергечтәй хәрәкәтләнеп, урыныннан купты, кысып кына ачылган ишеккә барып, алдагы яктан сузылган агач коштабакны ике куллап тотып алды, кайнар бу бөркеп торган шулпаны өстәлгә китереп куйды. Шул ук тәртиптә табынга түбәләмә ит тулы тагын бер коштабак, яргыч ташы хәтле арыш ипие, чалгы пычак, чаган кашыклар килде. Бер уңайга мич арасындагы чөйдән озын алача тастымал алып, анысын мулланың итәгенә салды хуҗа. Аннан инде кулларын пешерә-пешерә ит турарга тотынды.

Табактагы иткә ач мәчедәй карап утыруны килештереп бетермәде Абдулла, өзелеп калган сүзне ялгыйсы итте:

– Калада халаек дисең, алайса?

– Һай, Батыршаһ! – Старшина туралган итне токмач өстенә аударды, кашыгын кулына алды. – Биссмиллаһи… Айдә, аштан үрел, хәзрәт… Ие, яңа салымнан миңрәп калган бөтен типтәр-бабул купкан анда. Теге Сембер куписы Тәүердәшефкә язылалар. Сабанга төшкәнче, завут салуда эшләп алмакчылар, имеш.

– Ул завут дигәннәре дә һаман ишәя бара бугай. – Абдулла, кашыгын алып, токмачка үрелде.

– Ишәю генәме… – Хуҗа табак уртасындагы калҗаларны кашыгы белән кунагы алдынарак этәрде. – Буадагы тукмакбашлар урынына үрчиләр. Оренбурда сүләп тордылар: Наз суы буенда да, Тора ярында да, Кәсле күл кырыенда та, тагы әллә кайларда коралар икән шул нәмәстәләрне. Бакыр эретмәкчеләр, тимер коймакчылар, имеш.

– Ие, урыс түрәләре зурдан куба…

– Әле юлда, өч авыл арасы җир булыр, бер татар типтәре белән кайтырга туры килде. Шул завут дигәннәренең янындагы урманнар тулы халык, ди. Кыш дип тормыйлар – җир казыйлар, агач кисәләр, икешәр-өчәр ат белән тарттырып, бүрәнә ташыйлар икән. Халаеклар анда чебен урынына кырыла, ди. Ачтан вә авыр йөктән инде. Өстәвенә ниткәндер үләт чыгып, чатыры-чатыры белән кыра икән тегеләрне. Исән калганнары шыр туснакка, ягъни колга әйләнәләр, имеш.

– Теге бән сүләгән Каракош азына шулай.

– Урыс түрәләрен әйтүеңме?

– Аның кем вә ни икәнен тәгаен генә этә алмыйм әле. Петербург, Мәскәү вә Казан якларыннан килә безгә ул явызлык. Чарасын күрмәгәндә, бар халаекларны ялмап йотуы бар ул хәшәрәтнең.

– Чарасы ни, Батыршаһ?

– Кылыч-сөңге кайрау, атларга менү дип беләм, Мөслим абзый.

Старшина, коңгырт-кара күзләрен зур ачып, муллага текәлеп калды, аннан, ашавын да онытып, канатланып сөйли башлады:

– Һай, Батыршаһ! Атка менәрлекләрмени соң адәм балалары?! Былтыргы карат әтрәтләреннән котлары алынып, бөтенләй хәчтерүшкә калганнар. Әтәм ич, байтагы, балаларын сатып, ач үлемнән котылмакчы.

– Алучысы табылуын әт…

– Урыс түрәләре дистәләп җыялар.

Абдулла, авызына китергән кашыгын капмый, үткер карашын старшинага кадады:

– Сатылган угланнар чукындырылачак, алайса?!

– Хак әттең, Батыршаһ. Уфадагы башлыклар шылай дип сүләшәләр: имеш, сабыйларны күпләп-күпләп сатып алырга да каратуннар кулына озатырга. Имеш, шыл әмәл белән халаекларны тизрәк чукындырмакчылар.

– Вә әй хәсрәт! Лука Канаш кулы монда да килеп җиткән икән.

– Җиткән генә түгел, Батыршаһ, артка төшкән. Тубылда Силбистр дигәне тавык тәпиен уңга да, сулга да тарата, ди. Акчага вә хәмергә алдап инде. Теге юлы Уфада ишеттем: калада байтак кына ашлык хәзинәсе тупланган икән. Чукынып, муенына кач таккан кешегә капчыгы белән тары тоттыралар.

– Ләхаүлә вәлакуәте! Сән әллә ниткән хәвефләр сүлисең әле, Мөслим абзый.

– Булганын сүлим, Батыршаһ. – Старшина, кисәк кузгалып, чүлмәк-кувшинын алды, чокырларга бал салды. – Шыңа йөрәк әрни дә, мелла. Айдә, тотаек әле…

Сүзсез генә пыялаларын күтәрделәр, бер-беренә үпкәләшкәндәй, тамак кыргалап, дәшешми утырдылар. Мәгәр һәр икәвенең башында уй ташкыны котырынган икән. Абдулла кисәк борсаланып алды, урындыгын дөбердәтеп, торып ук басты:

– Сизенгән ием бән аны, Мөслим абзый, сизенгән ием!

– Нәрсәне, Батыршаһ?

– Теге Каракошның мәкерен. Ул хәшәрәт халаекларның җиренә-малына гына түгел, кальбенә кадала. Иленә-көненә ия булу гына да җитми аңа, кешенең җанына богау сала, рухын баса!

– Уемдагын тартып алып әттең, Батыршаһ. Бән аны телем белән этеп бирә белми йөрдем. Хак, халаекларның җанын яуламакчылар!

Дөньяларын онытып, көзге әтәчләр мисалында бер-беренә очып кунарлар сыман тоелган мулла белән старшинаны алдагы яктан ишетелгән ягымлы тавыш айнытып җибәрде:

– Сиңайтәм, тавышланмасагызчы! Узган-барганның әллә ни уйлавы бар… Бәлешне биримме?

Коштабакларны алып, өстәлгә таба белән бәлеш утырткан арада, икесе дә суына төштеләр. Хисәреп китүенә уңайсызланган Абдулла уйлары агышын башкага күчерергә тырышты. Бәлеш кисү белән мавыккан хуҗага карап, аек фикер йөртә башлады. Тукта, төбәктәге хәерсез хәлләрне сөйләү өчен генә чакыртмагандыр ла аны иләү агасы. Ниткән дә булса төп сүзе булырга тиеш ләбаса.

Мөслим дә артыграк комарланып китүеннән канәгать түгел иде. Кыенсынудан чыгу нияте белән, ашыга-кабалана, пыялаларга бал агызды, урынына ипләп утырды да, йөзе белән үзгәреп, кунагына эндәште:

– Ярый, дөньясының башына төкер, Батыршаһ. Утыр. Бән бит боларны сүләп сәне шаккатырырга чакырмадым… Ие, төкер! Ул хәвеф-хәтәрләр әлегә бездән читтәрәк йөриләр. Шөкер, үзебезнең иләү имин, ачлык та алай ук теңкәгә тими кебек. Шуны тотып куйыйк та сүзнең асылына күчик.

Тәмен белеп, сөзеп кенә эчеп куйдылар да бәлешкә ябырылдылар. Алай да хуҗа ашау белән мавыкмады, кашыгын өстәлгә куеп, кунагына карады, «хәзрәт» кә күчте:

– Күптән атәсем килеп йөри, хәзрәт… Ие, бәнем авылда өченче кышыңны чыктың, ике җәй җәйләдең дисәк тә хаталанмыйбыздыр. Шөкер, телгә килмәдек, араны бозмадык. Сер түгел, сәңа хәтле безем мишәрләр Аллаһ йортына теләр-теләмәс, элкен-селкенрәк йөри торганнарые. Хәзер җомга көннәрдә мәчеткә сыймый халаек. Әллә кай тау араларындагы башкортларга кадәр киләләр…

– Намаздан битәр, бәнем вәгазьне тыңларга яраталар алар, Мөслим абзый.

– Хикмәт нидә дип сорамыйм. Имам буларак та, мөдәррис буларак та ярата сәне команда. Әлхасыйль, бөтенләйгә кал сән бездә.

– Кал дип…

– Ие, ие, төпләнеп кал. Бер дигән йорт салып бирәм, бергә-бергә малын-туарын тергезеп җибәрербез.

– Анай карт шул, Мөслим абзый. Янә дә килеп, теге Яхъя атлы углан да бар бит әле бәнем.

Старшина тагын да ачылып, канатланып ук китте:

– Аларын да уйладым, хәзрәт. Атка туәбез дә апкиләбез үзләрен.

– Атәм ич, карт инде ул.

– Барын-барын исәпләдем, хәзрәт. Үләнеп җибәрерсең, вә шыл. Сәңа дип атап йөрткән, күз төбәп торган чәчби дә бар. Йомышлы мишәр Хәсән кызы Зөлхәбирә. Кыз түгел – эш аты. Уйлап та торма – үлән! – Мәсьәләне шулай ансат кына хәл ителүгә санады бугай, ашыгып кувшинга үрелде старшина, янә чокырларга бал бүлде. – Йә, хәерле никах хакына!

Абдулла исә пыяланы кулына алып уйланып калды. Кызык, моңа хәтле ул дөньяда ике генә хатын-кыз – Габделрахман мулла кызы Тутыя белән анасы гына бар дип белә иде. Тутыя Әлмәтнең яшь мулласына хатынлыкка бирелгәч, аның өчен бу җиһанда бер генә хатын-кыз җенесе яшәп калды – анасы. Башкалары нишләптер күзенә чалынмады, аларның бары-югы барыбер иде Абдуллага. Баксаң, кыз-кыркын дигәннәре кырылып бетмәгән, имеш. Тик барыбер моңа ышануы кыен иде аңа. Тутыя белән бергә бәгырендәге бар өмет-ышанычы үлгән иде шул. Кинәт аңа бик тә ямансу булып китте, пыяласын кире өстәлгә куеп, урыныннан кузгалды:

– Булмас, Мөслим абзый. Бән үләнә алмамдыр, мөгаен, – диде дә ишеккә таба ук атлады.

Мондый җавапны һич кенә дә көтмәгән Мөслимнең нидер әйтергә җыенган авызы ачык килеш калды. Гаҗәпсенеп, үзе дә урыныннан купты, ык-мык итте. Бераздан гына адәм аңларлык сүз әйтер хәлгә килде:

– Юкны сүлисең, мелла кем Батыршаһ, тузга язмаганны. Шөкер, гарип-гораба түгел. Хатынсыз гомер сөрергә ни. Язган булса, икенчесен дә, өченчесен дә табарбыз сәндәй арысланга, – дип сөйләнде ул, мулланы озатып чыга-чыга. Нишләп кузгалдың соң әле, Батыршаһ?!

Абдулла акланып тормады – кайтарып җавап бирмәде. Алдагы өйдә җиләнен киеп, эшләпәсен башына элде дә урамга ук чыгып китте. Кисәк кузгалган кадерле истәлекләре белән ялгызы калу нияте аны мәдрәсәдәге тол хөҗрәсенә ашыктырды.

Атлый торгач, ниятеннән кире кайтты. Изге хисләре белән бермә-бер аулак бүлмәдә торып калуы куркыныч иде аңа. Йөрәге өзгәләнүгә чыдый алмыйча, үз-үзенә кул салыр сыман. Уңга борылып, тыкрыктагы тар сукмакка керде, аннан ашыга-ярсый су буена атлады. Инде су чыгарга өлгергән боз өстеннән үтеп, аръякка чыкты, тезеннән кар ерып, Чүмәлә тауга күтәрелә башлады. Бераздан инде кардан ачылган җиргә, былтырдан калып ии башлаган кылган түшәгенә басты, кабаланмый гына үргә менеп китте.

Ул көнне һичбер җан әсәре булмаган Чүмәлә тау буйларында ямансулап озак йөрде Абдулла. Юана торгач, күңеле белән Тайсуганга, Зәй буендагы җиләкле аланнарга китеп барды, хыялында киерелеп-киерелеп хуш исле үләннәрне чапты, колагыннан Тутыяның көмеш тавышы китеп тормады. Аягүрә күргән матур төшен вакыты-вакыты белән Мөслим старшинаның «Уйлап та торма, үлән!» дигән сүзләре бүлдереп кенә ямьсезлиләр иде.

Шул рәвешле, байтак йөргәч кенә, имидән аерылган нарасый мисалында, Зәй буендагы хозурлыктан, Тутыяның фәрештә тавышыннан аерылды, тулы гасыр гомер сөргән ирләрчә фикер йөртә башлады. «Анай – чал карчык, Яхъя – малай, – дип нәтиҗә ясады Абдулла, – өйләнергә кирәктер, мөгаен».

Ул көннән соң елгаларда бозлар купты, язгы ташкыннар актарылды. Абдулланың башыннан ике нәрсә һич кенә дә китеп тормады. Беренчесе – Карышбашка анасы янына кайтып килү булса, икенчесе өйләнү иде. Әмма, ни аяныч, баштагысын җиренә җиткерү өчен, арба юлы төшми йөдәтте, икенчесе хакында сүз башларга Мөслим старшинадан кыенсынды.

Шулай кая барып бәрелергә белми өзгәләнеп йөргән арада, аяк аслары җилләде, авыл урамында бик тансык атлылар – билләренә билбау урынына кызыл башлы сөлгеләр ураган егетләр күренде. Карышбашка бүген-иртәгәме, Сабан туеннан соңмы кузгалырга дип озак баш ватарга туры килмәде. Икенче көнне җомга намазыннан соң Мөслим старшина, нигәдер юанып, мәчеттә торып калды һәм һич көтмәгәндә әлеге «үләнү» сүзен башлады:

– Ничек соң, хәзрәт, теге хакта уйлап бактыңмы?

Аңламаган булып сузасы итмәде Абдулла, старшина көтмәгәнне әйтеп ташлады:

– Кызның үзен, чыраен күрәсие бит, Мөслим абзый!

Старшина башына суккандай зиһенсез калды, мәгәр халәтен сиздерәсе итмәде, исен тиз җыйды:

– Сән шәригатьне миннән лутчы беләсең, мелла. Мөселманда андый гадәт юк югын. Шылай да хәйләсен табарга була. Җыен, иртәгә Олыкош авылына Сабан туена китәбез!

Ике тау арасындагы яткылга Сабан туена җыелган халаекның ат менгән ике юлаучыда гаме юк иде. Бәләкәй генә мәйданны урап басканнар да урталыкта әүмәкләшүче яшүсмерләргә бакканнар. Алача күлмәк, шундый ук ыштан кигән яланаяклы малайлар бер-берсенә очып куналар да билләреннән алышып тарткалаша башлыйлар.

Старшина белән мулла тамашаны карап торасы итмәделәр, мәйданны әйләнеп үттеләр дә, каршы як тау битендә туктап, атларын кайдарак бәйләү хакында киңәшеп алдылар. Шулчак өстенә буй-буй зыбан[22]22
  Зыбан – өс киеме, бишмәт.


[Закрыть], башына кара кәпәч, аякларына күн итекләр кигән базык гәүдәле берәү, төркемнән аерылып, кунаклар янына ташланды. Сакал-мыеклары чалара башлаган бу бәндә Олыкаш авылының могтәбәр кешеләреннән йомышлы мишәр Хәсән, имеш. Аның бар гамәле, сүзе пәйгамбәрне беренче күргән ком гарәбенеке мисалында иде.

– Хуш кына киләсез, Мөслим абзыкаем! – дип очынды ул, кулларын җәеп. – Бак, хәзрәт тә монда икән. Туры миңа кайтаекмы, әллә мәйданны карап әйләнәсезме?

– Карап карыйк соң, – диде Мөслим, егетләрчә җитез генә атыннан төшеп. – Тик атларны…

– Хәзер, хәзер, Мөслим абзыкаем… – Сүзен әйтеп бетермәде, мәйдан ягына торып чапты Хәсән. Абдулла атыннан төшкән арада, ул инде чая гына ике малай ияртеп килеп тә җитте. – Мына, үгә кайтарып куярлар, боерган булса…

Атка атлану бәхетеннән авызлары колак артына җиткән малайлар ә дигәнче ияргә сикереп менделәр дә авылга таба томырылдылар. Хәсән исә кунакларның бер алларына, бер артларына төшеп, аларны мәйданга таба алып китте.

Көрәшкә инде ир-егетләр чыккан, билләренә сөлгеләр салып, чын татарча алышып яталар. Берсеннән-берсе гайрәтле, гаярь егетләрнең көч сынашуларына карап, дөньясын онытты Абдулла, үзе дә сизмәстән, һаман алга, мәйдан эченә тартылды. Ул инде, кайда һәм нишләп йөрүләрен дә онытып, көрәш комарлыгына чумган иде. Шәкерт елларында Тайсуганда һәм Ташкичүдә мәйдан тотулары, Карышбаштагы өйләрендә сәке өстендә бүләккә җыелган сөлгеләр тулы сандык исенә килеп төште. Шәрикләре белән Сабантуйларыннан соң батырга атап бирелгән тәкәне суеп, Зәй буйларында үткәргән мәҗлесләр күз алдына килде. Анысы хак, соңгы өч-дүрт елда мәйданга чыкканы юк югын. Мәгәр беләкләрендә көч, йөрәгендә дәрт ташып тора – мондагы ир-егетләрнең берсенә дә бил бирмәячәк әле ул.

Абдулла инде мәйдан уртасына чыгарга булып беткән иде. Шул нияте белән каршындагы бәндәләрне аралый башлагач, беләгендә кемнеңдер куәтле кулын тойды. Старшина яшь имамның ниятен күзләренең януыннан сизеп торган икән:

– Куй, хәзрәт, – диде ул, шыпыртлап диярлек. – Ябай халаек алдында җирдә аунау килешмәс сәңа!

Кинәт Сабан туеның яме бетте. Абдулла, читкәрәк чыгып, атларын чабышка әзерләүче малайларның чабышкыларын кыздыруларын карап тора башлады. Әмма монысыннан да күңеле кайтты, максатсыз-нисез бер читкә атлады. «Менә бит син, әй, – дип фикер йөртте ул, гасабиланып. – Башында чалмасы, өстендә чапаны да юк югыйсә. Барыбер ярамый. Халкыңнан, туган туфрагыңнан аерылу булып чыга түгелме соң бу? Халаекларның түрә-имамнарны өнәп бетермәве шуннан мәллә?!»

Көтмәгәндә тирән ерганак ярына барып чыкты. Аста, чокыр төбендә, кулларына җәя-ук тоткан егетләр, текә ярга бастырып куелган бүре кыяфәтендәге мәрәйгә[23]23
  Мәрәй – мишень.


[Закрыть] атып, көч сынашырга җыеналар иде. Әнә аларның берсе – тезенә җитеп торган ак алача күлмәк кигән бәләкәй буйлысы – бер атуда ук угын «бүре» нең йөрәгенә туры китерде.

Абдулла янә дәртләнеп, кайнарланып китте, йөрәгендә мәргәнлек комарлыгы уянды. Дөрес, ук атып әллә ни мавыкканы юк анысы. Орышларда катнашмады, ялгызы явыз киек-җанварга тап булмады. Алай да мәрәйне бер атуда яр башыннан бәреп төшерәчәгенә иманы камил иде. Сикерә-атлый яр астына төште, ярышучы егетләр төркеменә кушылды.

Кунак булгангамы, мулла икәнен белепме, аны уенга чиратсыз керттеләр. Гаярьләнеп, аллы-артлы дүрт ук атты Абдулла – дүртесе дә мәрәйдән читкә – ярга барып кадалды. Җәясенең керешен нык тартып, соңгы угын да шул якка юллады мулла. Анысы «бүре» нең койрыгына барып тиде.

– Булдыра, бүләккә бүре койрыгы бирергә кирәк үзенә, – дип авыз ерды кайсыдыр.

Егетләр – көлешеп, карап торучы малайлар чыркылдашып алды. Абдулланың йөзенә кайнар кан йөгерде, җәясен җиргә ташлады да каударланып яр өстенә менеп китте. Йөрәге исә чабыш атыныкыдай ярсып типте. Сынаттың, сынаттың, егет! Ә үзең яуга, явыз Каракошка каршы дауга купмакчы. Юк, булмый болай. Иртәгедән ул һәр көн ук атарга күнегәчәк, мәрәйдәге сынның күзенә тидерерлек булмый торып тукталмаячак!

Мөслим белән Хәсән аны хафада каршыладылар.

– Без инде монда әллә ниләр уйлап бетердек, – дип шелтәләп алды аны старшина. – Чит-ят җирдә әйтми-нитми йөргәч ни…

Хәсән аларны тынычландырырга ашыкты:

– Ходайга шөкер, Мөслим абзыкаем, авылыбызда иминлек. Кунакка тию түгел, кеше әйберенә кул сузу гадәте дә юк бездә. Әйдәгез, үгә кайтаек!

– Анысы хак, мөселман карьяләре бурлык-хурлык дигәнне белми. Алай да… – дип мыгырданды старшина.

Хуҗаның кара-каршы куйган өйләре биек, хәтта ки ак ягының тәрәзәләре пыялалы. Абзар-кура нык, яшь чирәм борынлап килгән ишегалды иркен. Кунакларның ниятен сизенгәндәй, Хәсән, баскыч төбенә җитүгә, ян тәрәзәгә үрелеп, эчкә кычкырды:

– Кызым, Зөлхәбирә, су чыгар!

Өйалды идәне шыгырдады, ул да түгел, тышкы ишек ачылып китте – баскыч башында өстенә юле күлмәк[24]24
  Юле күлмәк – мишәр күлмәге.


[Закрыть], башына башкигеч, аякларына йомшак башмаклар кигән бәләкәй буйлы чандыр кыз күренде. Кулында – су тулы агач чиләк. Абдулла, сихерләнгән кешедәй, аның йөзенә бакты. Чәче, колаклары күренеп тормагангамы, егет аны башта үзе сыман ук сакал-мыексыз ир-егеткә охшатты. Печтеки генә туры борынына, төзек кара кашлары астындагы зур көрән күзләргә, кабартмаланыбрак торган иреннәргә, түгәрәк битенә сөзеп карагач кына, аның йөзендә кызларга гына хас нәфислек, мөлаемлык тапкандай булды. Кызны ямьсез дияргә дә, матур дияргә дә белмәде Абдулла. Каратут битле гадәти мишәр кызы шунда. Шулай да чамалады: аңа инде егерме тирәсе, – димәк, карт кыз. Юк, ни генә булмасын, бу Тутыя түгел иде инде.

Зөлхәбирәне кабат багу ниятеннән кайтты егет. Алай да аның комганга җәһәт кенә су салуыннан, җилтерәтеп кенә сөлге алып чыгуыннан кулының эшкә ятып торуын абайлады.

Юынып сөртенгәч, ак өйгә уздылар, өсләрен салып, сәке йөзлегенә утырыштылар. Хуҗага шомарып беткән бүкән калды. Хәсәннең хатыны сырхаулап тора, имеш. Өйдәге бар эшкә әлеге дә баягы Зөлхәбирә йөгерә дә, хуҗа үзе булышкалый. Алар аталы-кызлы ак өйгә бер кереп, бер чыгып йөргән арада, Мөслим старшина сорап куйды:

– Йә, ничек, хәзрәт? Күз кунарлыкмы?

– Гомергә бер күреп ни…

– Сән аның чыраена бакма, яшь боландай чабулап торуына бак. Иллә дә мәгәр уңган, иллә дә мәгәр…

Олы коштабак белән ит күтәреп Хәсән килеп керде – сүз киселде. Әллә кай арада гына табынга саплы чүлмәк белән бал килеп утырды. Кашык-пычак ише нәрсәләр дә куелгач, ашъяулык өсте тәмам түгәрәкләнде.

– Ягез, кунаклар, бисмилләһии-рахман… – дип, бүкәнгә утырды, үзе башлап калҗага үрелде хуҗа. Аннан инде, бик мөһим эше онытылган кешедәй, кисәк кенә кашыгын ашъяулыкка ташлады, чүлмәктән йомрыларга бал салды. – Шуны тотаек әле, кардәшләр!

Артыгын тәкәллефләнмичә генә эчеп куйдылар да ирләрчә эшлекле кыяфәттә ашарга тотындылар. Тик болай таш ватып кайткан адәм балаларыдай сүзсез генә туенып утыруы берәвесен дә канәгатьләндерми иде. Хуҗа сүзне кайдан вә нәрсәдән башларга белми утырган арада, Мөслим старшина түшәмгә карап алды да ак өйне ярып әйтеп салды:

– Бак, Хәсән, матча астына туры килгәнмен ләбаса. Астымда киез дә бар.

Мишәр йолаларын яхшы белүче хуҗа аның тел төбен шунда ук аңлап алды:

– Шаяртмачы, ыстаршина! Ил-җир хәлләрен сүлә, ичмасам!

– Нишләп шаяртаем ди? Башкода булырлыгым юк мәллә? – дип каршы төште Мөслим. – Сәндә – алтын, бәндә – көмеш. Бергә кушаек шыларны.

Күп еллардан бирле йорттан йортка, табыннан табынга күчеп йөри торгач шомарып беткән таныш сүзләрне ишетсә дә, аларга ышанып җитмәде Хәсән, әңгәмәне ирләрчә эшлекле якка борасы итте:

– Яңы указ-мазар ишетелмиме, Мөслим абзый? Мишәрләрне теге салым дигәннәреннән коткармыйлар микән?

– Сән сүзне борма, Хәсән, соравыма туры җавап бир!

Хуҗа һаман да ышанып җитми, старшинага карап, күзләрен мелт-мелт иттереп торды. Аннан инде ни булса – шул дигәндәй әйтеп куйды:

– Болай капылт гына ни… Сүзең чын булса, ыруларыбыз белән сүләшеп багарбыз. Алай да ашыгыр ниятебез юк: бал бозылмый, кыз картаймый, диләр.

Өйләнү турында сүзнең болай капыл башланып китүеннән аптырап калган Абдулла кызарып-янып чыкты, ни дияргә белмәде. Тәмам гаҗизләнгәч, кашыгын куеп, ишегалдына чыгып китте.

Йола өчен генә сөйләшүне сузарга маташкан Хәсән исә, сүз салу гореф-гадәтенең ярты-йорты гына үтәлүенә карамастан, көтелмәгән башкодага эченнән генә шат иде. Кыз картаймый, дип сөйләнсә дә, Зөлхәбирәсенә егерме бер тулып килә. Моңа хәтле кызны соратучылар булмады дип әйтә алмый алуын. Анасы еш кына сырхаулап торганлыктан, башкодаларны бора килде, һаман да сузсаң, Зөлхәбирәнең сазап калуы бар. Җитмәсә, бу юлы кияү буласы кеше бер дигән. Яшь-җилкенчәк түгел, дөньяның ачысын-төчесен татырга өлгергән. Абруе да бар – имам-хатыйп. Алай да йоланы җиренә җиткерәсе итте Хәсән:

– Шылай, Мөслим абзый, ыруларыбыз белән мәслихәтләшәек. Аннан килеп, бүген көне дә әйбәт көн түгел. Сүз салу кебек олы эшне атнакич яисә якшәмбедә башлыйлар бит.

Мөслим исә үтә җитди һәм йола дигән булып нәзакәтләнеп тору ягында түгел иде. Гадәтенчә тимерне кызуында сугарга ярата иде ул.

– Сән, Хәсән, бәне беләсең, – диде старшина кырыс кына, – сүзне биш кат сүләргә үрәнмәгән. Янә дә килеп, йола иҗекләп утырырга вакытым да юк. Катыныңның хәле бик тә мөшкел булмаса, кер дә чык янына. Ишет: шундаен арыслан үләнәм дип торганда, гафил булып калмагыз!

Хуҗа кайтарып җавап бирмәде, ашыкмый гына торып, кара якка чыгып китте. Зөлхәбирәне бирү мәсьәләсен күптән хәл итеп куйса да, хатыннар ягында байтак юанды. Ниһаять, кулына өр-яңа чүпләмле сөлге тотып килеп чыкты:

– Менә билге, Мөслим абзый.

– Шылай диләр аны, – старшина канәгатьләнеп мыегын сыпырып куйды. – Йә, калынга сал кызны!

– Сыразымы?

– Әттем ич, эшне су буе сузарга яратмыйм. – Мөслим камзулы кесәсеннән акча янчыгы чыгарды, аны, чишми-нитми, ашъяулык өстенә ташлады. – Йөз сум монда. Калым өлеше. Калган нәрсәләр хакында үзең килеп әтерсең. Ярәш туй көнендә артыгы белән апкилермен.