Текст книги "Батырша"

Алары үлем чигенә җиткән Яхъя өчен җир өстендәге җәннәт булса, җәенке киң битле, каратут йөзле, кәҗә сакаллы, тулып-ташып килгән Җомагыл агай белән очрашу Абдуллага үзе бер бәйрәм иде. Хикмәт шундадыр ки, җәйләү хуҗасы киң башкорт далаларындагы хәлләрдән хәйран гына хәбәрдар, өстәвенә җайлап кына тезеп, очын очка ялгап, җор тел белән сөйли дә белә.

Өч көнлек сүзнең сөземтәсеннән шул мәгълүм булды Абдуллага: ил-җирдә әлегә иминлек иминлеген. Мәгәр далада көне-ае белән ишәя барган типтәр-бабуллар арасында ниткәндер ризасызлык, канәгатьсезлек көйри, коткы күперә, яшенле яңгыр алдыннан гына була торган тымызык ыгы-зыгы кайный, имеш. Булыр да, типтәрләр вә бабуллар – төякнең иң хаксыз-хокуксыз, изелгән-тапталган бәндәләре. Туган-үскән җирләреннән кубарылулары гына җитмәгән, монда күченеп килүләренә, җир дия-дия, башкорт асабаларына коллыкка төшкәннәр. Ул мескеннәр зарланмый кем зарлансын тагын.

Ярый, ни булса да булыр, туасы көннәр барын да аныклар. Хәзергә ил-җир хәлләрендә гаме юк әле Абдулланың. Күңеле күтәренке, нияте, – тизрәк Карышбашка кайтып, Яхъя дигән ошбу йон йомгагын атасына калдыру. Аннан инде иркенләп Уран иләвенә бару, теге ыгы-зыгылы гаиләне иминләп кайту. Шунысы аяныч: шушы малай актыгы аркасында төп юлыннан язды. Менә бар инде хәзер сораша-сораша. Син ашыксаң, ул кабалана дигәндәй, кирәк чакта юлы аулак, авыллары да сирәк очрый бит әле аның.

Ятим малай белән сөйләшә-сөйләшә, бәләкәй генә инеш ярында төн уздырганнан соңгы көндә юлы җанлана төште Абдулланың. Берәмләп тә, төркем-төркем булып та бер якка таба атлаучы җәяүлеләрне узып китте, ат менгәннәре исә аны басып җитте. Барысы да бер тарафка ашыгалар. Шунысы сәер: күбесенең кулларында күсәктәй саллы таяклар, билләренә чукмар кыстырганнары да байтак. Өс-башлары әллә кемнән түгел: өсләрендә чикмән, аякларында чабата. Ачык изүләреннән киндер күлмәкләре күренеп тора, киҗеле ыштан балакларын тула оеклары балтырына тыкканнар. Сорашмаса да сизенде Абдулла: типтәр-бабуллар. Кием-салымнарының үзгәрәк тегелешләренә караганда, араларында татарлар гына да түгел, чирмеш-чувашлар, мукшы-арлар да бар. Аз-маз гына ябай башкортлар да, хәтта ки берән-сәрән урыслар да күренгәли. Шулар, типтәр-бабуллар! Тик кая ашыгалар? Ояларына үлгән елан ташлаган кырмыскалар сыман, ыгы-зыгы килүләре тагын. Түзмәде Абдулла, чаптырып үзен узып барган өч атлыга иярде, янәшәсенә туры килгән шадра битле, түгәрәк кара сакаллы татар җайдагына сөаль бирде:

– Кая барыш болай, кардәш?

Шадра аңа ачулы гына карап алды, мәгәр җавапсыз калуны килештермәде, теше арасыннан гына:

– Мәләкәскә, – дип ысылдады.

Себер юлындагы бу авылның исеме колагына чалынганы бар иде Абдулланың. Тик аның белүенчә, Мәләкәстә иләү агасы, ягъни волость старшинасы яшәми бугай ла. Нигә дип баралар, ни дип тупланалар? Җиһандагы һәр хәл-әхвәл белән кызыксынучан мулланың чуар йөрәгенә җитә калды: ул тынычлыгын югалтты, сөаленә җавап табасы килүдән йөрәге лепелдәде, шадра белән тигезләнү ниятеннән, күн итеге үкчәсе белән атын кымтырык– лады.

– Нәстә бар соң, ау-яу юктыр бит?

– Бәй, белмәйсеңмени? Яңа Указ чыккан бит. Шуны Мәләкәстә кычкырып укыйсылар икән.

– Белмәдеңме, хәбәр хәерледәнме, хәерсездәнме?

– Хәерлегә булмас. Патша әгъзәм хәзрәтләренең кайчан әле халаекка файдалы указ чыгарганы бар?! Юк, туган, хәерлегә булмас!

Сөйләшә-сөйләшә, ябай гына бер авылга барып керделәр. Монда инде халык өйләр саныннан бик күпкә артып киткән, урамнар кысрыкланып калган. Җәяүлесе-җайдагы кайнап тора, барысы да бер якка – каравыл өенә таба тартыла. Аның янындагы иркен бушлык тәмам тулып, Сабан туе мәйданына охшап калган. Төркемне атлы түгел, җәяүле дә ерып чыккысыз.

Абдулла якындагы тыкрыктан ындыр артына чыкты. Яхъяны култыгына кыстырган хәлдә атыннан төште, малайны былтырдан калган салам күбәсенә утыртты да атын киртәгә бәйләде, аннан кабат малайга борылды:

– Син шунда тын тартмый ултыр, олан. Мин – хәзер…

Сүзен әйтеп бетермәде, авыл уртасындагы каравыл өенә таба китте. Ул якынлашканда инде төркем тәмам тулып ташыган, бар да урталыктагы утын өстенә төбәлгән иде. Мурый башлаган агачлар өстенә дүрт кеше менеп баскан. Берсе офицер мундирыннан, таш сынныкы сыман салкын вә җансыз чырайлы. Йөзе матур тагын үзенең. Кыяфәтенә караганда урыс булса кирәк. Янәшәсендәге типтәрләрдән сорашып белде Абдулла, – чыннан да шулай, вахмистр Моисеев Иван дигәннәре. Аның уң ягында – салпы кара мыеклы мәһабәт бәндә, биленә кыны таккан сотник Бахметьев, имеш. Офицерның сул канатында – бәләкәй буйлы, чандыр гәүдәле, кулындагы кәгазь төргәген җәеп тотканы – писарь Рахманкул Җанбирдин, ди. Алардан арттарак ялангач кылычына таянып торганы, бөтен битен кап-кара сакал-мыек басканы – казак Порошин Михаил булып чыкты.

Абдулла килеп басканда, писарь Рахманкул дигәннәре нәзек кәҗә тавышы белән көчәнә-көчәнә нидер укып маташа иде. Аның тавышы арткы рәттәгеләргә килеп ирешми диярлек. Алай да вакыт-вакыт «ясак», «җан башыннан түләнә торган салым», «имана» дигән сүзләре яңгырап-яңгырап китә – һәрхәлдә, сүзнең ни хакында барганын чамаларга мөмкин.

Рахманкул укып бетергәндерме-юктырмы – мәйдан кисәк кенә беравыздан үкереп җибәрде:

– Сик-сән ти-ен?!

Аннан инде төркемнең әле бер, әле икенче ягыннан аерым-аерым ачулы авазлар ишетелә башлады, ата – улны, ана кызны аңламастан, тавыш купты:

– Кирәкми-и-и!!!

– Түләми-и-ибез!!!

Сотник Бахметьев дигәннәре беләгенә камчы элмәге эленгән кулын югары күтәрде – мәйдан сагаеп калды. Халык тына төшкәч, ул Указда язылганнарны үз сүзләре белән аңлатырга кереште. Сотникның тавышы көр, куәтле иде – барын да ишетеп торды Абдулла. Сүз элек бал, чәшке яисә сусар тиреләре белән йорт башыннан түләнә торган ясакны җан башыннан акчалата бирелә торган салымга күчерү хакында икән.

– Акылың алтын икән – үзең түлә! – дип кычкырып җибәрде Абдулла эргәсенә туры килгән теге шадра.

– Хак, түрәләр үзләре бирсен!

– Сукыр бер тиен дә түләмибез!!!

Халык төркеме кызганнан-кыза барып, мәйданны тоташ гүләү күмеп китте. Ул да түгел, баш очларында таяк-күсәкләр болганды, җанлы боҗра, кысылганнан-кысыла барып, түрәләрне урап алды. Йодрыклар утын өеме өстендәгеләргә таба кизәнде. Сотник Бахметьев кыныннан кылычын тартып чыгарды, казак Порошин да, коралын баш өстендә болгый-болгый, түрәләр алдына чыгып басты.

Эшләр болайга киткәч, типтәрләр төркеме бераз сүрелеп калгандай булды. Әмма халыкның сабырлыгы нибары мизгелгә сузылды, мәйдан өстендә янә берсеннән-берсе усал, янаулы тавышлар яңгырады:

– Сөйрәп төшер!

– Ур-р-р!

– Тап-та!

Төркем кайнап хәрәкәткә килде: ярсудан шашынган бәндәләр утынлыкка ыргылды, шул тарафка таяклар, ташлар очты. Тегеләр дә кан исе чыкканны сизделәр бугай, җанлы боҗраның сыеграк җирендә торучыларны этә-төртә, бәрә-ега каравыл өенә ташландылар.

Төркем тагын бер мәлгә сабырланып калды, аннан кинәт күк күкрәгәндәй тавыш, ыгы-зыгы купты:

– Тотыгыз, тот!

Гаярьрәкләр каравыл өенә ябырылды. Ләкин аның калын имән тактадан суккан ишеге эчтән ни беләндер терәтелгән булып чыкты. Янә аптыраш, янә янау-гайрәтләнү:

– Ват-җимер!

– Ут салыгыз, ут!

Шушы тамашага хәйран калып торган Абдуллага кинәт нидер булды. Ул, үзе дә сизмәстән, куәтле беләкләре белән халыкны як-якка ишеп, утын өеме янына килде, арада иң озын һәм иң саллы имән багананың юан башыннан күтәреп алды.

– Әй азаматлар, тотыгыз! – дип кычкырды ул ишек төбендәгеләргә.

Аның ни кылырга ниятләвен бик тиз төшенеп алдылар. Баганага берьюлы дистәгә якын егет килеп ябышты. Җитез генә күтәреп алдылар да, коры корык йөрткәндәй, җиңел генә каравыл өенә ябырылдылар. Егетләр йөгереп килгән шәпкә, имән багананың нәзек очы ишеккә китереп бәрде – имән такталар шартлап чәрдәкләнде, ярылды, ул арада ишек капланып төште. Багана исә, аның өстеннән шуып, өйгә үк кереп китте, идәнгә чалтырап кылыч килеп төште. Казак Порошин ишек төбендә үк торган икән, кылычы артыннан ук үзе бөгелеп куырылды:

– Кулны, кулны харап иттегез, ворлар!

Ул сынык уң кулын сулы белән күкрәгенә кысып, үкереп елап җибәрде. Егетләр исә аңа карап кына суынмадылар: түрәләрне эләктереп алдылар да, акырта-чыелдата сөйрәп, тышка алып чыктылар. Сотник Бахметьевның кулларын үз камчысы белән артка каерып бәйләделәр. Вахмистр Моисеевка да бау табылды. Әмма шашынган халыкның моның белән генә туктап калыр исәбе күренми иде. Кайсыдыр сотникны сугып екты, анысы өстенә вахмистр барып төште, камчылар чыжлады, һавада күсәкләр уйнады.

Башлап Абдулла аңына килде:

– Туктагыз, җаннары җәһәннәмгә олакмый торсын. Бәй, тегесе кая соң, өтеге?!

Чыннан да, писарь Җанбирдин, ятьмәдән ычкынган шамбы балыгы сыман, юкка чыккан иде. Алай да кайсыдыр күреп калган. Бер тарафта тупланып торган атларның берсенә атланып, иләү агасы яши торган Теләш авылына ычкынган икән. Шул ачудан ярсып, янә кабынып киткән халык җирдә, кан эчендә яткан түрәләргә ташланды. Шашынган кешеләр тегеләрне таптап-изеп, үч алу ләззәтеннән кинәнгән мәлдә, мәйданда куәтле аваз яңгырады:

– Туктагыз! Кан коясыз лабаса!

Кыйнаучылар теләр-теләмәс кенә сүрелделәр, тавышсыз-өнсез яткан ике гәүдәгә тагын берничә мәртәбә суккалап алдылар да яннарына ук килеп туктаган җайдакка бактылар. Иләү старшинасы Сөеш Әбҗәков шул икән инде. Ул чал сакалына ятышмаган җитезлек белән атыннан төште, канлы мәйданның уртасына атылды:

– Туктагыз, дип әйтәм!

Мондагылар аңа текәлеп каттылар. Үз сүзләренең кодрәтеннән гайрәтләнеп киткән Сөеш кара тиргә баткан типтәрләр каршына килде, алдарак торган егеткә акайды:

– Әһә, морза Карабаш углы?! Кәтергә!

Аннан янәшәдәгеләргә ябырылды:

– Исмәгыйль Исхак углы?! Дарга!

– Миндияр Ураков?! Ругырвикка!

– Аһ, хәсис чирмеш! Кинҗәбай Илбарыс углы, сән дә монда?! Зинданга!

Старшина кисәк төртелеп калды – күзләре Абдулланың сакал-мыексыз чыраена текәлгән иде.

– Монысы ниткән бур тагын? Ас…

Сүзен әйтеп бетерә алмады, Абдулланың тимердәй нык йодрыгы аның маңгаена килеп төште – Сөеш гөрселдәп җиргә ауды, телдән язды. Шуны гына көткәндәй, күсәкләр дөпелдәде, камчылар чыжлады.

Волость старшинасын эт итеп кыйнап ташладылар. Аннан инде һәркайсын, ботыннан сөйрәп, каравыл өенә кертеп аттылар, өсләреннән бикләп алдылар.

Күнекмәгән эштән тирләп, тәмам суга баткан егетләр утын агачлары өстенә утырыштылар. Тамашадагы халык аларны урап алды. Сүз үзеннән-үзе каравыл өендәгеләргә берәр эш кылу хакында киңәшкә күчте.

– Күлгә илтеп атыйк! – диде юеш кара чәче битенә төшеп ябышкан егетләрнең берсе.

– Юк, тураклап этләргә бирик! – дип каршы төште аерылып чыккан киндер күлмәгеннән шәрә кулбашы күренеп торганы.

Халыкны ерта-төртә, озын буйлы, сары чәчле ир-егет алга чыкты – кулында чакматашлары:

– Әйтегез генә – хәзер ут салам!

– Авылны көл итәргәме?! – Аңа каршы берьюлы дистәгә якын кеше үкереп җибәрде. – Кыр капка баганасына ботларыннан асып куйыйк!

Берсеннән-берсе куркынычрак киңәшләрнең очы-кырые юк иде. Абдулла бәндәләрнең җан ачуы белән әйтелгән сүзләрен тыңлап-тыңлап торды да телгә килде:

– Ашыкмагыз әле, җәмәгать! Боларны тәмуг кисәве итүе ансат ла ул. Исәннәрендә бер-бер файдага ярамаслармы? Алып чыгыгыз әле теге әфисәрне!

Егетләрнең икесе җил-җил атлап каравыл өенә кереп китте. Ә дигәнче Моисеевны сөйрәп алып чыктылар да төркем уртасына китереп бастырдылар. Күзләре, үле балыкныкыдай, дөньяга өметсез карыйлар иде вахмистрның.

– Ат китерегез! – дип боерды Абдулла.

Йөгәнле ат җитәкләп килделәр. Мулла Моисеевка дәште:

– Син үз аңыңдамы, вахмистр?

Моисеев дәшми генә ияген какты.

– Аңласаң, вәйт шул, – дип дәвам итте Абдулла. – Хәзер үк Уфага кайт та полковник Люткинга әйт: типтәрләр вә бабуллар бернинди салым-алым да түләмәячәкләр, диң!

Төркем аның сүзен хуплап гөрләп алды:

– Хак! Дөрес!

– Тик бел: шул ук указ белән кире кайтсаң, җаның җәһәннәмдә булыр!

Ярым үлек хәлендәге вахмистрны күтәреп алдылар да атка атландырып куйдылар. Ирексездән, илчене озата барырга дип, татарлардан Уразмәт Олыкаев алынды.

Кешеләр кыр капкадан чыгып барган ике җайдакны сүзсез генә карашлары белән озатып калдылар да кайсы кая тарала башладылар. Инде Абдулла да тынычлап, аек уй йөртер хәлгә килгән иде. Салам күбәсендә утырып калган Яхъя белән киртәгә бәйләгән аты исенә төште, ашыкмый-кабаланмый гына ындырлар ягына китеп барды.

Тарих битләреннән. Яңа оешкан Оренбург губернасында крестьяннарның иң ярлы һәм кимсетелгән катламы – типтәр-бабулларның көне-сәгате белән арта баруы мондагы финанс тәртибен чуалтып ташлый. Чыннан да, 1744–1748 елларда үткәрелгән Икенче ревизия мәгълүматларына караганда, Оренбург далаларындагы күпчелеге татарлардан торган типтәрләрнең саны егерме тугыз мең ир-ат җенесенә якынлаша. Мишәрләр дә һаман ишәя бара. Аларның исәбе инде, йомышлы татарларны да кертеп, ике мең бер йөз йортка җитә яза. Шуннан инде типтәр-бабуллардан имананы йорт башыннан түгел, җан башыннан җыю мәсьәләсе килеп баса. Дөрес, бу инде Россия өчен яңалык түгел. Балтыйк диңгезенә чыгу өчен, шведлар белән казалы сугышлар алып барган Пётр Беренче, казнаны тулыландыру максатыннан, әле 1718 елда ук салымны җан башыннан түләү турында Указ чыгара һәм 1719 елдан башлап үткәрелгән Беренче ревизиядән соң ул гамәлгә ашырыла. 1722 елда исә хөкүмәт вазифаларын үтәүче Сенат аны янә элеккеге ясакка алыштыра. Гасыр уртасы якынлашканда, бригадир Бардукевич әлеге мәсьәләне кабат кузгата. Сенат исә бу хакта Неплюев фикерен белешмәкче. Оренбургның беренче губернаторы – Пётр патша шәкерте, остазы сүзен куәтли – типтәрләр һәм бабуллар елына җан башыннан сиксәнешәр тиен түләргә тиешләр дип саный. Бер уңайдан мишәрләрне дә истән чыгармый Неплюев, йорт башыннан егерме бишәр тиен имана түләүләрен мәгъкуль күрә.

1747 елның 11 маенда Сенат губернатор проектын раслый. Уфа провинция канцеляриясенә, Указны алу белән, аны урыс һәм татар телләрендә халыкка җиткерү йөкләнә.

Яңа салымны җыю башлануга, типтәр-бабуллар аны түләүдән баш тарталар: «Бу патша указы түгел, бәлки, урындагы түрәләрнең башбаштаклыгы», – дип шаулашалар. 16 июльдә имана җыю максаты белән волость старшинасы Сөеш Әбҗәков карамагындагы Мәләкәс авылына килгән түрәләрне халык кыйнап ташлый. Чуалышка Бидәй, Әбҗәй, Алтынбай, Нөрки авылларының кешеләре дә кушылып китә.

Уса юлының Таил авылына да өч йөзләп типтәр-бабул җыела. Яңа салым хәбәреннән тәмам ачуы чыккан халык, тагын биш-алты көннән Уфа янындагы Чеснаковка елгасы буена, ягъни баш күтәрүче башкортларның даими туплану урынына җыелырга, түрәләрне дә шунда чакыртып, йөрекчеләр сайлау һәм аларны Петербургка озату мәсьәләсен хәл итәргә, дигән карарга килә.

Ул арада провинция үзәгенә Уса юлына имана җыярга дип чыгып киткән дворян Иван Пекарьскийдан хәбәр килеп төшә. Типтәрләр старшинасы Кирмәт Иделев командасына килеп җитүгә, үзләрен халык урап алуын, сотник Айгилдене кыйнап ташлауларын, салым-алымнан баш тартуларын җиткерә ул.

Ишетелмәгән-күрелмәгән хәл: чуалыш, ыгы-зыгы мишәрләр арасына да барып керә. Кемнең инде имана түлисе килсен ди! Мишәрләрдә гомер булмаган нәрсә ләбаса! Казан юлындагы старшина Сөләйман Диваев командасындагы мишәрләр, җыелып, олы тавыш кубаралар, әлеге салым дигәннәреннән коткаруны сорап, патшага бару өчен йөрекчеләр сайлап куялар.

Кыскасы, восстание ялкыны бөтен төбәкне чорнап ала.

Уфа провинциясенең баш түрәсе – полковник Люткин тәмам шүрләп кала, фетнәне бастыру өчен, өстәмә көчләр сорап, Оренбургка чапкыннар чаптыра.

Неплюев инде аннан башка да барыннан хәбәрдар. Ул ашыгыч рәвештә 20 июльдә хәрби киңәшмә җыя. Генерал-майор фон-Штокман, полковник Василий Пальчиков, подполковниклар Зосим Кудрявцев һәм Михаил Исаков, премьер-майор Семён Кублицкийлардан торган бу киңәш-табышта типтәрләр һәм бабуллар яши торган гыйсъянчы төбәккә татарча әйбәт сөйләшүче майор Кублицкийны җибәрергә, дигән карарга киленә. Андагы хәлләрне күреп, өйрәнеп кайтсын, янәсе.

Анысы чыгып китүгә, Уфадан рапорт белән чапкыннар килеп төшә. Полковник Люткин Мәләкәс авылына җыелган типтәр-бабуллардан татар телендә язылган хат алуын хәбәр итә, ышанычлырак булсын диптер инде, гарәп хәрефләре белән чуарланган кәгазьне дә теркәгән. Хуш, аны укырлык кына тылмачлары бар Неплюевның. «Без, Имән кала салынганнан бирле, бабул ясагы түләп киләбез һәм аны элеккечә җыеп бирергә әзербез. Әмма ләкин яңа салым салуга баш бирмибез, шәрәфәтле патшабикәбез катына бару өчен, һәр дүрт юл кешеләренә пашпурт бирүне гозер итәбез», – дигәннәр бит канальялар.

Губернатор сәгате белән янә хәрби консилиум чакырта. Мәртәбәле киңәшмә, кичекмәстән Уфага генерал фон-Штокман җитәкчелегендә Троицк, Ревель һәм Пенза полкларын, алардан тыш регуляр армия составына кермәгән чукынган калмыклар, тугрылыклы башкортлар һәм мишәрләр – җәмгысы 1749 гаскәри вә кораллы кеше җибәрергә, дигән карарга килә. Инде чуалыш һаман да басылмый икән, ярдәмгә мең ярым Җаек казагы һәм дә Мәскәү драгун полкы барып җитәчәк. Генералга тылмач итеп Шәфи Җанайдаров билгеләнә. Көч-куәт зурдан булса да, фон-Штокманга ахыр чиктә генә корал кулланырга рөхсәт ителә. Инде эш көч куллануга барып җитә икән, моны башкортлар һәм мишәрләр кулы белән башкаруның мәгъкульлеге әйтелә.

Фон-Штокман гайрәт орып Уфага таба юл ала. Губернатор исә кылган чаралары хакында Сенатка ундүрт биттән торган хат яза һәм Троицк полкының патшага хезмәт итәргә ашкынып торган яшь вахмистры Михельсонны яшерен генә Петербургка озата. Тагын чирек гасырдан соң Пугачёвның атаклы полковнигы Салават Юлай улын тотып, бөтен Россиядә дан казаначак Михельсонның тәүге зур эше була бу.

Вахмистр пайтәхеттән тиз әйләнеп кайта һәм Неплюевка Сенат күрсәтмәләрен тапшыра. Үтә кансызланмаска, шикаять белән башкалага баручыларны тыймаска, киресенчә, аларга ярдәм итәргә, баш күтәргән типтәр-бабулларны бастыруда башкорт һәм мишәрләрдән файдаланырга, диелгән була анда.

Монысы күрсәтмәләрнең беренчесе генә булмаган, күрәсең, бу вакыт инде майор Кублицкий башкортлардан һәм мишәрләрдән зур гына отряд туплап өлгергән була. Казан юлының мишәр старшиналары Яныш Абдуллин, Салих Мөслимов, Аит Чалтин, Шәрип Мряков һәм әлегә үз командасындагылар кузгалганны ишетмәгән Сөләйман Диваев, башкортлардан Әхмәр Әсәнов, Әҗәгол Акшаев, Якуп Чинмурзин, Бакый Апачев кебек иләү агалары бик теләп майорга ярдәмгә алыналар һәм тиз арада, үз егетләреннән биш йөз илле кешене атларга атландырып, типтәрләргә каршы яу чыгалар.

Ул да түгел, бөтен төбәкне патша гаскәрләре баса, канлы бәрелешләр булып ала. Восстание, әлбәттә, бастырыла. Хөкүмәт гаскәрләре фетнә җитәкчеләреннән унсигез татар, җиде мишәр, биш ар, өч чирмеш һәм бер урыс крестьянын кулга алалар. Мортаза Курмашев, Абдулла Сюлеев, Мортаза Алиш, Биктимер Азаматов, Ибраш Каменев, Сабанай Ураев, Сенька Семёнов, чыбыркы белән кыйналганнан соң борыннары кистерелеп, мәңгелеккә Рогервик каторгасына озатылалар. Калганнарын чыбыркы белән суктырып, «яхшы» кешеләр кулына тапшыралар. Ә рус крестьяны Пётр Плотниковны, кыйнаганнан соң, өч елга сөргенгә сөрәләр.

Яңа салымны типтәр-бабуллардан ярты ел эчендә җыеп алалар. Баш күтәрүчеләрне бастыруда җан аткан мишәр һәм башкорт старшиналары затлы кылычлар белән бүләкләнәләр. Түрәләр тантана итә. Алай да губернатор Неплюев ярсыган халыкның тәмам тынуына ышанып җитми әле, гаскәриләрне еракка җибәрмичә, аларны Минзәлә һәм Кичү крепостьларында гына тота.

Гыйсъянчы авылны чыгып, байтак җир киткәч кенә тәмам суынып, тынычланып калды Абдулла, акыллы фикер йөртер хәлгә килде. Менә син әй, тагын тыелып кала алмады. Соң инде типтәрләр аңардан башка да үз дигәннәрен эшләгән булырлар иде ләбаса. Алай дисәң дә… Бәндәләрнең һәркайсы үз хәлен генә кайгыртып, һаман шүрли-шөбһәләнә тереклек итсә, гел үз җанын гына кайгыртса, кем теш күрсәтер теге Каракошка?! Шөкер, саваплы эш майтарды, азмы-күпме ярдәме тиде халыкка. Алаен алай да, бик егәрле шул әлеге кара шәүлә, көчле-куәтле. Аны болай ансат кына, алдан киңәш-табыш итми, җыенмый-тупланмый гына кинәт кубып җиңәрмен димә. Бар халаек берегеп, бердәм кузгалганда гына, ни дә булса чыгуы бар.

Ул, йокымсырап барган малайны кулына кыса төшеп, узган юлына борылып карады. Дала тын вә хәвефсез иде. Тирә-юньдәге иминлек шөбһәле уйларын куып тараткандай булды. Тезгенен ияре кашына ташлап, атына чөңгереп алды, хәбәрсез иркенләп бармакчы иде. Әмма булып узган вакыйга һәм шуңа бәйле сөальләр җанына тынгылык бирмәде.

Тукта, типтәрләрнең бу боласы үзгәрәк түгелме соң? Күрдек, араларында татарлардан кала арлар, чирмешләр, чувашлар, хәтта ки урыслар да бар. Башкортлар вә мишәрләр аз азын. Алай да гыйбрәтле генә килеп чыга бит әле. Аларны кулларына корал алырга мәҗбүр иткән уртак нидер бар булып чыга түгелме? Әйе-әйе, бар андый нәрсә – уртак нужа, уртак кыерсытылу ул. Димәк ки, бар халыкның теләк-омтылышы да уртак – җилкәсен басып торган җәбер-золымны алып ташлау. Әгәренки шул уй-исәп белән янган халаекларның барын бер йодрыкка туплап, дәррәү ташланганда, киртә-манигъларны җимереп узарга, явыз Каракошның да җанын җәһәннәмгә олактырырга була лабаса! Ие, бөтен хикмәт шунда – Рәсәйдәге барлык юксылларның бергә укмашуында. Тик кем туплар да, кем берләштерер аларны? Бит ботка да үзе пешми, кемдер пешерә аны. Димәк ки, халаекларны туплап, яуга күтәрү өчен, гаярь ир-егетләр кирәк. Әйе, Җансәет, Сары батырлар, Җангали Шөгеров, Хәсән Карачуриннар, Степан Разиннар, кайда сез?! Алар вә Күчем баһадирлар, ник дәшмисез?!

Янә дә килеп, бу яуның моңа хәтле ишетелмәгән-күрелмәгән тагын бер ягы бар бугай бит әле. Электән ишетеп белгән яисә үзе күргән болаларда халаеклар, гадәттә, урыс түрәләренә каршы гына күтәреләләр иде сыман. Бу юлы, бак, үзләренең сотник-старшиналарын да кыйнап ташладылар. Бәс шулай икән, явыз Каракошның азгыннары мөселманнарның үз араларында да бар булып чыга түгелме? Ә ул хәзергә чаклы, йә беркатлы димә инде, татар-башкортларың бары да кимсетелүчеләр генә дип йөрде. Хәер, остазлары Габделрахман белән Габделсәлам дә шулай дип өйрәттеләр ләбаса. Баксаң, нәсара дине тотучыларга һәм дә килеп Мөхәммәд өммәтенә генә аерылмый икән ич Рәсәй халкы, һәр өммәт үзе ике катлы икән ләбаса! Алдагы яуларда кардәш кардәшкә, туган туганга каршы кылыч күтәрә икән – һич тә гаҗәбе юк.

Фәлсәфәсенә чумып, дөньясын оныткан икән. Исенә килеп, артына борылып карады. Үткән юлы баягыча аулак иде. Аның каравы каршыга килүче җайдаклар һәм җәяүлеләр ешрак очрый башлады. Бу исә юлчыларның Имән калага – Уфага якынлаша барулары хакында сөйли иде. Тик менә анда сугылу хәерлегә булыр микән? Мәләкәстә җаны чыгып җитмәгән теге вахмистр да шунда бит хәзер. Дөнья киң дисәң дә, юллары тар аның – каршыңа ук килеп чыгуы бар. Танып алса – беттем диген.

Абайламый калды – каршына куаклык артындагы борылмадан дүрт-биш җайдак килеп чыкты. Өс-башларына һәм кулларындагы коралларына караганда – казаклар. Алдан килгәне – кызыл сакаллысы – атын Абдулла алашасына аркылы куйды, мәгәр орды-бәрде кычкырмады, башлык икәнен сиздереп, вәкарь белән сөаль бирде:

– Кем син? Кайдан вә кая барыш?

– Урал аръягыннан, Мөслим ыстаршина командасыннанмын. – Абдулла кызыл сакалның үткер яшькелт күзләренә туры карап, кистереп әйтте. – Имән калага углымны алып барам.

Башкорт җирләрендә яшәүче халаекларның балаларын сатып тамак туйдырулары гадәти хәл. Ышандылар, шаркылдашып көлешә башладылар:

– Сине генә көтәләр, ди, Уфада. Кала гаскәриләр белән тулы.

– Ахмак. Бала базары Оренбурда инде, анда хакы да әйбәтрәк.

Шул рәвешле көлешеп-шаулашып алдылар да казаклар үз юлларына китеп бардылар. Абдулла тир бәреп чыккан маңгаен сөртеп алды. Шөкер, Алла саклады. Алай да бу очрашу саграк булу, аулаграк юл сайлау кирәклеге турында кисәтә иде. Уфага кереп, өмәттә туарылып ял итү хакында уйларга да ярамый.

Урау һәм мәшәкатьле булса да, ыгы-зыгылы каланы читләтеп үтте, ябайрак юлаучылардан сораша-сораша, үзләренең Карышбаш юлына төште. Монда инде аулак диярлек. Күңеле утыра төште Абдулланың, атын юлында очраган беренче чишмә буена борды, ияреннән төшеп, Яхъяны җиләне өстенә утыртты.

Тәһарәт алырга өлгермәде, каршы яктан янә бер җайдак килеп туктады, атыннан төшә-төшә сәлам бирде:

– Әссәламегаләйкем!

Намаз укыган булып, кайтарып дәшмәде мулла, астан сөзеп кенә юлчыга карап алды: өсте-башы сәләмә, дирбиясе ярлы-ябай кешенеке, курыкмый сөйләшергә була. Кычкырып, «Аллаһы әкбәр» ен әйтте, тегеңәргә таба борылды:

– Бик тынгысыз чакны чыккансың сәфәреңә.

– Шулайрак шул. – Әйтте дә уйланып торды юлчы, аннан үкенечле тавыш белән дәвам итте: – Бөтен Уса юлы купкан. Сөләйман ыстаршина мишәрләре дә күтәрелгән, ди. Имән кала драгуннар белән тулы, диләр.

Әңгәмә кызыклы булырга охшап торса да, сүзгә кушылып китмәде Абдулла. Сөйләшүең көмеш булса, дәшми торуың – алтын. Биштәрендәге намазлыгын алды да зирек күләгәсенә юнәлде:

– Бигайбә, кардәш, калган намазым барые.

Тегесе дәшмәде. Атын эчереп «бераз юанды да Уфа ягына китеп барды. Тик инде Абдулланың да намазы намаз булмады, башына мең төрле уй кереп йөдәтте. «Алай, бөтен төяк кузгалган диген. Бәс шулай икән, ашыгырга кирәк. Кем белә, Карышбашныкылар да күтәрелгәннәрдер, бәлки. Баланы атайларда калдырып, бер-бер отрядка кушылганда шәп булыр иде дә канә…»

Намазын этеп-төртеп дигәндәй тәмамлады да биштәреннән ипи кыерчыгы чыгарды. Табын корып тормады, икмәкнең яртысын сындырып Яхъяга бирде дә, үзенә тигәнен чәйни-чәйни, тире ката башлаган аты янына килде.

– Кузгалыйк, олан. Юлаучының юлда булуы яхшы.

Кабат эзгә төшеп, ике-өч ук атар ара үтәргә өлгермәделәр, каршыдагы үрдә тузан болыты күтәрелде – ишле генә атлылар төркеме болай таба төшеп килә иде. Абдулла тезгенен тартты, бер мизгел генә уйланып торды да алашасын янәшәдәге әрәмәлеккә таба борды.

Куе таллык эченә кереп, аттан төшүләренә, артларында тояк тавышлары тупырдады. Мулла, сыек тал чыбыкларын куллары белән аралап, юлга бакты – дүрт-биш дистә чамасы җайдак ашыга-кабалана Уфага таба узып бара иде. Атлыларның чырайларында таныш чалымнар бар сыман – мишәрләр! Кулларында – сөңге, билләрендә – кылыч. Алда арысланныкы сыман ялы ак болыт булып торган тимеркүк айгырда имән баганадай таза кеше. Кып-кызыл чырае җитди, йөзендә – тәвәккәллек. Абдулла аны әнә шул баеп барган ай кебек куе кызыл битеннән танып алды – үзе туып үскән команданың старшинасы Яныш. «Аһ, эт җан, – дип уйлап алды мулла, өзгәләнеп. – Янә үз мөселманнарына каршы яу чыккан бит».

Отряд юыртып узып та китте. Ат тоягыннан күтәрелгән тузан белән бергә Абдулла күңеленә яңа шөбһә ятты. Димәк ки, аларның мишәрләре түрәләрне яклап яу чаба. Өметләр киселде, типтәрләрнең авызлыкланасылары шиксез. Ие, хәвеф-хәтәрдән читтәрәк булу хәерле. Яхъяны Карышбашка кертеп кенә чыгарга да аулак Уран иләвенә таба юл алырга кирәк.

Акылы белән шулай беркетсә дә, күңеле түреннән боз булып икенче бер хафа калыкты мулланың. «Тагы качасыңмы? – дип битәрли башлады ул янә юлына төшкән Абдулланы. – Батыршаһ тәхәллүсе йөрткән буласың тагы. Юк, ошбу олуг исем хәрәм сиңа, хәрәм!»