Текст книги "Төлкө"

– Үгүрүө ити курдук күһүгүрүүрүн туһунан бу курдук кэпсииллэр: «Таҥара бэрт былыр, хамсыыр харамайы айарын саҕана, ханнык көтөр төһө сымыыттаах буоларын барытын быһаарбыт. Онно үгүрүөнү көтөрдөртөн эрэ барыларыттан аҕыйахтык, түөртэ эрэ, сымыыттыыр гына айбыт. Оттон оннооҕор чыркымай куһу тоҕуста сымыыттыыр гына оҥорбут. Үгүрүө сымыытын ахсаанын мыынан турбут. Таҥара, кини көрдөһүүтүн истиминэ эрэ, ырайыгар көтөн хаалбыт. Үгүрүө таҥараны эккирэтэн үөһэ тахсыбыт да – хантан кыайан ситиэй! – куоттаран кэбиспит уонна хаһыытаабыт:

– Сымыыппын эппэт буоллаххына, халлаантан сиргэ дэлби түһэн өлүөм!

Үгүрүө онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри таҥараны куттуу сатыыр да, хата таҥарата кини көрдөһүүтүн истиэх эрэ быһыыта суох», – диэн Сүөдэр бэрт өрдөөҕүтэ Сөдүөччүйэ эмээхсин сэһэнин истибитин кэпсиир.

Маайа утаакы буолаат, туохтан эрэ санаарҕаабыт курдук, саҥата суох испэхтээн баран эттэ:

– Ама, таҥара оннук аһынар сүрэҕэ суоҕа буолуо дуо? Эрэйдээххэ сымыытын эбэн да биэриэ эбит.

Борук-сорук буолуута айан дьоно лүүчүттэр сирдэрин биир киэҥ күөлүн халдьаайытыгар олорор балыксыт Кыдама оҕонньорго тиийэллэр.

Бу ыал киэһэ аһылыктарын аһыы иликтэр эбит. Улахан дьэс алтан солуурга бөдөҥ соҕус соболору буһарбыттар. Оһоҕу тула, соболоро буһарын кэтэһэн, бэрт элбэх кыра оҕолор баттахтара күкээрэн тураллар. Оҕолортон улаханнара – уончалаах кыыс эрэ тырыттыбыт даба ырбаахылаах, киниттэн кыралар бары ийэттэн төрөөбүтүнэн сылдьаллар.

Кыдама баайдар мастарын кэрдэн бакыгыр атахтаммыта, отторун оттоон уһун илиилэммитэ. Дэлэҕэ, киниэхэ «Кыдама» диэн хос аат иҥиэ дуо? Баайдарга төһөлөөх элбэх оту кэбиспитэ буолуой? Кинилэр нэһилиэктэрин кинээһэ Ньоҕоро баай Киэҥ эбэҕэ баара-суоҕа аҕыс эрэ сиргэ от кэбистэрэр. Биирдии кэбиһииттэн сүүстэн тахсалыы сыарҕа от тахсар. Ол оттору кэбиһэллэригэр үрдүгэр алта киһи уонна түөрт ат тэпсэр. Онно кини биир бастыҥ кыдамаһыт.

Кыдама оҕонньор сыл устатыгар бу сааскы аҕыйах хонукка эрэ дьиэтигэр олорор, ыам балыгын бултаан дьонун тото аһатар, бэйэтэ сынньанар. Дьэ ол кэннэ маҥнайгы хотуур түһүөҕүттэн күһүн Бокуруоп таҥара кэлиэр диэри от үлэтигэр баайдарга сылдьар.

Дьиэлээх дьахтар, ыалдьыттарын диэки килип-халып көрүтэлии-көрүтэлии, собону хоторор. Буспут собо минньигэс сыта аччык дьон муннуларыгар дьар гына түһэр, иҥсэлэрин көбүтэр.

«Баай ыал – тобоҕунан, дьадаҥы ыал – баарынан-суоҕунан аһатар» диэн саха өһүн хоһооно баар, ол курдук, бу ыалдьыт оҕолор, балык сиэх буоллаххытына, остуолга кэлиҥ», – диэн дьиэлээх дьахтар ыҥырар.

Сүөдэрдээх Маайа, саҥата суох остуолга кэлэн, собо сиэн бараллар. Соболоро сиэтэхтэрин аайы улам минньийэн иһэр. Маайа хаһан да маннык минньигэс эттээх балыгы сиэбитин өйдөөбөт. Соҕотох биир хонук иһигэр бары-барыта уларыйар да буолар эбит! Дьонун аахха олордоҕуна, аһыыр аһа барыта амтана суох сымсах буолара. Билигин ас амтана минньийбит даҕаны!

Собо сиэн, миин иһэн тотон эрдэхтэринэ, дьиэлээх дьахтар, ыалдьыттарын диэки эмиэ килип-халып көрүтэлээн баран, ыйытар:

– Эдэр оҕолор, хоноҕут дуу, ааһар дьонноргут дуу?

Сүөдэрдээх Маайа, күнүс утуйбут буоланнар, билигин утуйуохтарын букатын баҕарбат этилэр. Ол эрээри Сүөдэр Маайаны сылайбыта буолуо дии санаан:

– Хонон да ааспыт киһи… – диэн эрдэҕинэ, Маайа быһа түһэр:

– Суох, биһиги тиэтэйэбит, барыахпыт!

Кыдама, ыалдьыттарын көрө-көрө, таайа сатыыр: «Бу аргыстар дуу, уруулуулар дуу?» – диэн. Кини аргыстар диэҕин дьоно хайдах эрэ чугастыы курдук тутталлар, оттон уруулуулар диэҕин кыыс олус ыраас, олус нарын, уол буоллаҕына – хамначчыт курдук көрүҥнээх. «Хайдах бу икки аҥыы иитиилээх дьон биир аты мэҥэстэн истэхтэрэй?» – диэн оҕонньор мунаарар.

Аһаан бүппүттэрин кэннэ Кыдама оҕонньор этэр:

– Хонон ааһар буоллаххытына, утуйан турар орон баар, таҥас эрэ суох.

Сүөдэрдээх: «Хонон ааһабыт дуу?» – диэн саараан олороллорун көрөн, дьиэлээх дьахтар Маайаттан быһа-бааччы ыйытар:

– Бу… эһиги, кэргэннии буолаҕыт дуу? Биитэр бу эн сирдьит киһиҥ дуу?

Маайа туох да диэн булбат. «Кэргэннии буолбатахпыт» диэҕин Сүөдэр өһүргэнииһик, «кэргэнниибит» диэҕин бу ыал хайдах эрэ уорбалаабыт курдук көрөллөр.

– «Айан киһитэ аргыстааҕын, суол киһитэ доҕордооҕун таптыыр» диэн өс хоһооно баар буолбат дуо? Биһиги ол курдук истэхпит дии, – диир Маайа быһаарыыта суохтук. – Чэ, Сүөдэр, барыах!

Сүөдэр саҥата-иҥэтэ суох атын ыҥыырдыы тахсар. Дьиэлээхтэр мунан хаалан олороллор.

– Ким айаҥҥа сылдьыбыт буолан, ону истибитэ баарай, – дии-дии дьиэлээх дьахтар собо сиэбит иһиттэрин кыл күлбүһэҕинэн сууйан барар. Кини Маайа быһаарыыта суох этиитин астыммата, итэҕэйбэтэ.

* * *

Кыдамалаахтан тахсан, аттарын мэҥэстэн, эмиэ уһун суолу батыһан бараллар. Суоллара бу ыал олорор алаастарын халдьаайы өттүнэн, киһи уҥуохтаах тумулу аннынан ааһар. Маайа киһи уҥуоҕун ааһан баран этэр:

– Сүөдэ-эр, эн киһи уҥуоҕуттан куттаммаккын дуо?

– Соҕотох буоллахпына, хайдах эрэ дьиксинэ санааччыбын.

– Соҕотоҕун сылдьан абааһыны көрбөккүн дуо?

– Билиҥҥитэ көрө иликпин.

– Абааһыны көрбүт дьон кэпсээннэрин истэриҥ дуо?

– Арай Сөдүөччүйэ эмээхсин кэпсиирин истэрим, – диир Сүөдэр уонна атын тэһиинин хамсатан, түргэтэтэн биэрэр.

Сөдүөччүйэ эмээхсин аатын Маайа аан бастаан иһиттэ. «Сүөдэр туох эмээхсинин кэпсиирий?» – диэн дьиктиргээн:

– Ити «Сөдүөччүйэ эмээхсин» диэн ханна баар эмээхсини ааттыыгыный?

– Сөдүөччүйэ эмээхсин дуо?.. Икки хараҕа суох, биһиги Дьаакыбылап кулубабыт хамначчыта… Эдэр эрдэҕиттэн кинилэргэ олорон кырыйда, икки хараҕынан көрбөт буолбута…

– Икки хараҕа суох эмээхсин… Эрэйдээхтэн тугу туһанаары ол ыал олордоллоруй?.. Тугу эмэни да буоллар туһалыыр дуу?

– Мин кыра эрдэхпинэ өйдүүбүн, ол эмээхсин харахтааҕа. Хойут хараҕа суох буолбута… Сөдүөччүйэ эмээхсин эрэйдээҕи мин ийэм кэриэтэ саныыбын… Кини миигин, тулаайах уолу, көрөн-харайан, көмүскэһэн киһи оҥорбута… Билигин да Дьаакыбылап кулуба суоратын-хааһытын босхо сиэбэт, күннэтэ аайы ынахтарын быатын, аттарын көнтөстөрүн хатан сордонор.

– Сүөдээр, ол эмээхсин бэйэтэ төрөппүт оҕото, кэргэнэ суоҕа дуо?

– Мин билиэхпиттэн ыла соҕотох: кэргэнэ да, оҕото да суох.

– Эрэйдээх, кими да таптаахтаабатах бэйэтэ буоллаҕа дии, – Маайа үөһэ тыынар.

– Былыр, эдэр кыыс сылдьан, Дьаакыбылап кулуба аҕатын хамначчытын, биир эдэр киһини, сөбүлүү көрбүтэ үһү. Ол киһи тойонун аах субан сүөһүлэрин өрүс арыытыгар киллэртии сылдьан ууга түһэн өлбүт. Онтон ыла аҥаардас кырдьаахтаабыт… Эн даҕаны Сөдүөччүйэ эмээхсин эрэйдээҕи сөбүлүөҥ, таптыаҥ.

– Сүөдэр, ол эмээхсин тугу кэпсиирэй?.. Чэ, кэпсээ.

Сүөдэр ол-бу диэки көрүтэлиир. Саха сирин сайыҥҥы түүнэ бүтэн эрэр. Киэҥ сир хайдах эрэ сырдаабыт курдук буолбут. Оттон ойуур иһэ билигин да боруҥуй турар. Халлаан илиҥҥи иитэ саһаран көстөр.

Суоллара киэҥ Ньидьили эбэ хотугулуу-илин эҥээринэн ааһар. Улахан күөл көтөрө-сүүрэрэ элбэҕэ сүрдээх. Күөл маһын саҕатыгар баар ууттан атыырдаах тыһы көҕөннөр көтөн куһугураһан тахсаллар.

Көҕөннөр көппүт сирдэрин ааһалларын аҕай кытта, суолларын аттыгар самнайбыт балаҕан көстө түһэр.

– Бу үүтээҥҥэ киирэн сынньанан ааспаппыт дуо? – Сүөдэр Маайаттан ыйытар.

– Кэбис, абааһылааҕа буолуо, – диир Маайа куттаммыт куолаһынан.

– Куттаныма, манна балыксыт олорор. Хата, киирэн балыкта сиэн ааһыах, – Сүөдэр атыттан түһэн иһэн Маайаны ыҥырар.

Маайа, атыттан түһэр да, үүтээн аттыгар чугаһаабат. Сүөдэр атын тэһиинин туттаран баран бэйэтэ үүтээн иһигэр дьылыс гынан хаалар. Сотору аан аһыллар. Сүөдэр аанынан быһаҕаһыгар диэри быган туран ыҥырар:

– Маайа, аккын маска баай уонна киир!

Маайа, атын баайан баран, үүтээн иһигэр киирбитэ, үөлүллүбүт балык минньигэс сыта муннугар саба охсор.

Сүөдэр үүтээн оһоҕор мас ууран, уот оттор. Дьиэ иһигэр ким да суох. Биир муннукка тэллэх сытар. Балыксыт бултуу барбыт быһыылаах.

– Маайа, мин үнүрүүн манан ааһан иһэн тымтайга собо ылан ааспытым ээ, – диэн кэпсии-кэпсии Сүөдэр, үтэһэлээх собону ылан, уҥуохтуун «кучур-хачыр» ыстаан барар.

Маайа, дьиэлээх киһи суоҕуна аһын аһыыр сатаммата буолуо дии санаан, аһаабакка олорор. Сүөдэр, ону көрөн, мичээрдии-мичээрдии этэр:

– Тоҕо аһаабаккыный? Аһаа.

– Ыйытыыта суох аһыырбыт сөп буолуо дуо?

– Манна бэрт үчүгэй оҕонньор бултуур. Кини сааскы быйаҥы кимтэн да харыһыйбат. Хата тото аһаа.

Маайа минньигэс эттээх эмис собону үөрэ-көтө тото сиир. Бу кэмҥэ киниттэн ордук дьоллоох кыыс аан дойду үрдүгэр суоҕун курдук. Кини урут хаһан да аһаабатах минньигэс амтаннаах аһын аһыыр, таптыыр кэргэнин Сүөдэри кытта бииргэ сылдьар. Маайа санаатыгар мантан ордук дьол суох курдук.

– Сүөдээр, эн биһиккиттэн ордук, ама, ким дьоллооҕо буолуой?! – диэн баран Маайа Сүөдэрин кууһар уонна төбөтүн кини түөһүгэр уурар.

III

Бу үүтээнтэн икки хонук устата бадарааннаах, уулаах, элбэх үрэхтэрдээх, үрдүк дулҕалардаах Кэбээйи сиринэн айаннаан, аччык бөҕөнү көрөн, бырдах аһылыга буолан, уһун суол сорун-муҥун билэн, Сүөдэрдээх Маайа Нам улууһун сиригэр киирэллэр.

Манна Сүөдэр билэр ыалыгар сылдьаллар. Ол ыал Дьаакыбылап кулуба бу диэкинэн атын көрдөтө сылдьыбытын кэпсииллэр.

– Оҕонньор улаханнык кыыһырар, – диэн кинилэр кэпсээннэрин түмүктүүллэр. Сүөдэр, ону истэн олорон, улаханнык мөҥүллүбүт дуу, таһыллыбыт дуу оҕо курдук буолар. Маайа ону өйдөөн көрбөт. Кини тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэн сынньана охсуон эрэ баҕарар.

Сүөдэр бу ыалтан тахсан баран, хайдах эрэ аат харата хамсыыр. Ону үтүктүбүт курдук, ата эмиэ бытааннык хааман налыҥныыр. Ыалларыттан ыраата түһээт, Сүөдэр аргыый аҕай Маайаҕа этэр:

– Мин дойдубар кэллибит буолан баран, ханна барабыт?

Кырдьыга, Маайа ханна барсан иһэрин бэйэтэ да билбэт. Кини Сүөдэр ити ыйытыытын соһуйа иһиттэ:

– Хайдах?.. Эн баччааҥҥа диэри кимнээххэ, ханна олорбуккунуй, онно барыахпыт буоллаҕа дии.

– Тойонум саанар үһү буолбат дуо?.. Эн биһиккини сорбутун сордуура буолуо… Хата, ол кэриэтэ… Киллэмҥэ мин биир билэр атыыһыттаахпын, онно ааһыах.

– Ол атыыһыт чугас олорор дуу, Дьаакыбылаптаах чугастар дуу?

– Дьаакыбылаптаахха бу кэллибит… оттон ол атыыһыттаах мантан аҕыс көс кэриҥэ антах олороллор.

– Оччоҕо Дьаакыбылаптаахха тохтуубут… Эн дьонуҥ дьиэлэрин биһиэхэ биэрдин, туспа олоруохпут.

Маайа билигин да баай Харатаайап кулуба кыыһыныы сананар. Ол да иһин этэллэр эбээт: «Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун», – диэн. Кини ыал хамначчыта кэргэннээхпин эрэ дии санаммакка иһэр.

Сүөдэрдээх, төһө да бытааннык аттарын хаамтардаллар, син сирдэрэ хоронон, Дьаакыбылап кулубалаах улахан дьиэлэрин аттынан кэлэн ааһаллар. Өлүү болдьохтоох, Дьаакыбылап кулуба ойоҕо Огдооччуйа эмээхсин олбуорун ааныгар тахсан, күлүккэ сөрүүкээн марбаллан олорор. Кини, Сүөдэр үчүгэйкээн сирэйдээх, ыраас сиидэс ырбаахылаах кыыһы атыгар мэҥэһиннэрэн кэлбитин көрөн: «Харатаайап кулуба кыыһын аҕаллаҕа», – диэн сэрэйэ охсор. «Оҕобун, Сүөдэркэни, сирбит абакката баар эбээт!» – диэн иһигэр тырытта түһэр да, собус-соруйан дьон иһиттин диэн, улаханнык хобдьоорор:

– О-ок-сиэ-э! Харатаайап кулуба кыыһа, ыал хамначчытыгар эргэ тахсан, сүктэн, килэйэн-халайан истэҕэ тугун бэрдэй!

Маайа тугу саҥарыай, сирэйэ кытара түһэр, күөмэйин туох эрэ аһыы кэлэн бүөлүүр. Хараҕын уута бычалыйан тахсыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Бачча улаатыар диэри ким да ити курдук күлүү гына, саҥара илигэ.

Дьаакыбылаптаах олбуордарын иһиттэн түөрт харахтаах сүр улахан күөрт ыт үрэн маргыйбытынан ойон тахсар. Маайа, ыттан соһуйан, куттанан, дьигис гына түһэр уонна, ити олбуор аанын аттыгар олорор дьахтар иһиттин диэн, обургутук саҥа аллайар:

– Бу дойдуга бэл ыттыын атыҥыраан, туораттан көстүбүтү барытын үрэллэр эбит дуу?

Сүөдэр, этиһии тахсаары гыммытыттан куттанан, атын көнтөһүнэн быһа охсон тиэтэтэн биэрэр.

– Кэллэ кэлээт, миигин ыкка холообут, ытынан үөхпүт буола-буола! – Огдооччуйа оргуйа хаалар.

Сүөдэр, Дьаакыбылаптаах олбуордарын ааныттан ыраатан баран, Маайаны сэмэлиирдии этэр:

– Маайа, саҥарыа суох этиҥ… Тоҕо кинилэри кыыһырдаҕыный?

– Сүөдэр, уу намыһах сиргэ мунньустар, киһи атаҕастыыр киһитин саҥарар. Мин киниэхэ атаҕастатыам суоҕа!

* * *

Дьаакыбылап кулуба ойоҕо, икки хараҕын үүтэ көстүбэт буола богдоччу кыыһыран, суолугар түбэспити барытын түҥнэритэ көтөн дьиэтигэр киирэр. Дьаакыбылап кулуба улуус суруксутунуун «ыраахтааҕы суолун төлөбүрүн» нэһилиэк кинээстэрэ хайдах толорбуттарын суоттуу олороллор. Огдооччуйа, бабыгырыы-бабыгырыы, кинилэр үлэлии олорор хосторун аанын тэлэччи аһар уонна абарбыт-сатарбыт хараҕынан чолбоодуччу көрөн туран хаһыытаан бөтүөхтүүр:

– Сылгыһыт Сүөдэриҥ биир дьахтары сүгүннэрэн аҕалла! Таҕыс, тэһииннэрин тут!

Дьаакыбылап кулуба кэргэнин диэки: «Бу дьахтар иирдэ дуу?» – диэбиттии көрүтэлиир. Суох, Огдооччуйа иирбит быһыыта биллибэт. Кыыһыран, холбо күрдьэх саҕа уһун ньолбуһах сирэйэ ахсынньы ый алтыс эргэтигэр күн кытара тахсан эрэрин курдук буолбут.

– Туох-туох диигиний? Киһи өйдүүр гына кэпсээ! – Дьаакыбылап, быраабатыгар олорон, ханнык эрэ оҕонньор дуу, эмээхсин дуу атаҕастатан үҥсэ кэллэҕинэ саба күргүйдээн ыйытарын курдук, көбүөлээн ыйытар.

Огдооччуйа төбөтүн хамсата-хамсата:

– Сылгыһыт Сүөдэриҥ кэллэ диибин… Быһыыта, Харатаайап кулуба кыыһын уоран дуу, күрэтэн дуу аҕалла диибин… – диэн кэпсээн эрдэҕинэ, Дьаакыбылап кулуба сирэйэ дьэбин уоста түһэр.

– Ата?.. Атым баар дуо? – диэн кини туох-ханнык иннинэ сүтүгүн сураспытынан ойон турар.

– Ойох ыллара аттаан, таҥыннаран ыыппытыҥ буолбат дуо? Ойох сүгүннэрэ барбыт киһи сатыы сылдьыа дуо? – Огдооччуйа кэргэнин үгэргээн, хаарыйан ылар.

Дьаакыбылап сирэйэ сырдаан, хаана ырааһыран кэлэр. Кини ата баарыттан улаханнык үөрэр.

– Ойохтоох кэллэ диигин дуу?.. Онуоха туох баарый, хамначчыт илии эбилиннэҕэ дии! – диэн баран күлэн күһүгүрэтэр.

Огдооччуйа сирэйэ ордук кытаран барар, куһаҕан баҕайытык эрин диэки көрөн кэбиһэр.

– «Онуоха туох баарый» диэбит буола-буолаҕын, далай акаары, итинтэн ордук эн тугу этиэҥий! Сылгыһыт аҕалбыт илэчиискэ дьахтара… миигин көрдө-көрөөт, ыкка холоон, үөҕэн ааста!.. Бэркэ «баһылыкпын» диэн багдаҥныыгын, «кулубабын» диэн хобдьоороҕун… Чэ бэйи, көрүөхпүт, тыллаах соҕус дьахтар кэлбит быһыылаах, эйигин да үөҕэрэ буолуо! Бачча сааспар диэри миигин ким да сэмэлии-сиилии илигэ, арай кырдьар сааспар, өлөр үйэбэр ити ыкка холонноҕум, – диэн баран Огдооччуйа олоппоско бүк түһэр.

Дьаакыбылап туох да диэн булбат. Кини хамначчыта Сылгыһыт Сүөдэр хантан, туох дьахтары аҕалбытын бэйэтэ да билбэт. Ол дьахтар, ама төһө да тыллааҕын иһин, хайдах көрдө-көрөөт дьиэлээх хотуну үөҕүөй? Оҕонньор, Огдооччуйа ытаан ыгыллаҥныы, бөтүөхтүү олороругар кэлэн, дьогдьуурдаах куопталаах эҥил баһыттан тардыалыы-тардыалыы аа-дьуо этэр:

– Ол хайдах көрдө-көрөөт ытынан үөҕэр дьахтар кэлбитэй? Туох эрэ диэбитиҥ, саҥарбытыҥ буолуо?

Огдооччуйа кэргэнин тобулута көрүтэлиир:

– Бачча кырдьыахпытыгар диэри бииргэ олордубут. Миигин билбэккэ дылы… Саҥарбыт да буоллахпына, онуоха туох баарый?! Аанньа дьахтар ыал хамначчытын батыспыт үһүө?.. Кини солото сууллуо суоҕа… Олоруоҥ дуо? Буой, тохтот! Аны манна сүгэлэнэн-быһахтанан кэлэрэ буолуо, – Огдооччуйа эмээхсин хамсанара-имсэнэрэ эрчимирэр.

Дьаакыбылап кулуба хамначчытын Сылгыһыт Сүөдэри кытта кэпсэтиэҕэ элбэх. Сылгыһыт уонча хонук устата кини быраабаҕа барарыгар-кэлэригэр миинэр атын уоран илдьэ сырытта, ону таһынан хайа дьахтары тоҕо аҕалбыта, ол дьахтар көрдө-көрөөт кини кэргэнин ыкка холоон, үөҕэн ааспыта барыта киниттэн ирдэниэхтээх. Кулуба, дохсун муҥнаан, сонно тута Сүөдэри ыҥыртаран киллэртэрэ сорук-боллур уолун Малаанайы ыыта охсор.

* * *

Сылгыһыт Сүөдэр кэргэнинээн Маайалыын хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарыгар киирэллэр. Бытархай таастаах туос түннүгүнэн сааскы халлаан сырдыга кыайан киирбэт буолан, дьиэ иһэ борук-сорук. Икки хараҕа суох Сөдүөччүйэ эмээхсин сыгынньах ньилбэгэр сылгы сиэлинэн ынах быатын хатан муҥнана олорор. Илбирийбит эргэ таҥастаах кыргыттар суорат бүрүйэ сылдьаллар.

Сүөдэрдээх киирээттэрин кытта, били Сүөдэр түүн быалаах тахсыбытын көрөн баран дьону уһугуннарбатаҕар сэмэлэммит Малаанньыйа кыыс саҥа аллайа түстэ:

– Чэ, эмээхсин, уолуҥ Сүөдэр кэллэ, тыыннаах эбит!

– Бай даа, оҕом Сүөдэр кэллэ дуо?! – диэн баран эмээхсин хата олорбут быатын уурда уонна, сааскы ньургуһун күнү батыһа хайыһарын курдук, дьон саҥата иһиллэрин хоту эргийдэ.

– Эмээхсиэн, мин кэллим, – кыргыттар саҥарыахтарын иннинэ Сүөдэр бэйэтэ эттэ.

– Оҕом, Сүөдэр, бу ханна баран хаалаҥҥын биһигини куттаатыҥ?

– Соччо ырааппатаҕым…

Кыргыттар хаҥас диэкиттэн Маайаны одуулаһаллар, тугу эрэ кэпсэтэн ботугураһаллар. Сөдүөччүйэ эмээхсин, ону истэн, сирэйин аны кинилэр саҥаларын хоту эргиттэ.

– Хотуктаар, тугу сибигинэһэн ботугурастыгыт?

Кыргыттар килбигийбит курдук ах бараллар. Арай Малаанньыйа кыыс Маайа диэки көрөн баран:

– Эмээхсиэн, Сүөдэриҥ соҕотох буолбатах, – диир.

– Тоойуом, кими кытта кэллиҥ? – Сөдүөччүйэ Сүөдэртэн ыйытар.

– Кэргэммин аҕаллым.

Кыргыттар күлсээри бырдырҕаһан баран туттуналлар. Сөдүөччүйэ эмээхсин кинилэр диэки, кыыһырбыт курдук, хайыспахтаан баран, эмиэ Сүөдэргэ эргиллэр:

– Тоойуом, кэргэҥҥин көрдөрүүй!.. Аата ким диэний? Ханна төрөөбүт оҕонуй?

Маайа, хап-сабар хааман, Сөдүөччүйэ эмээхсиҥҥэ кэлэн, илиитин туттарар. Эмээхсин, кини илиитин туппахтаан көрөн баран, бэйэтигэр чугаһата тардар, илиитинэн Маайа таҥаһын тутан көрөр уонна кинини, мээрэйдээн эрэрдии, имэрийэр.

– Эбээ, мин Маайа диэн ааттаахпын… Бүлүү сиригэр төрөөбүтүм.

– Баай ыарахан үлэтин билэ илик нарын илиилээх барахсан эбиккин… Сору көрөөхтүүрүҥ буолуо, – Сөдүөччүйэ үөһэ тыынан ылар. – Туох буолуой, үлэлээн киһи үлэһит буолар, үөрэниэҕиҥ, – диир эмээхсин Маайаны илиититтэн тутан олорон. – Көр эрэ, оҕом Сүөдэр кэргэннэммит… Харахтаах гынан баран, эһигини көрбүт киһи баар ини!

Дьиэ иһигэр Сөдүөччүйэ эмээхсинтэн ураты ким да суоҕун курдук уу чуумпу. Кыргыттар балаҕан хаҥас муннугар чөмөхтөһөн тураллар. Сүөдэр уҥа ороҥҥо санаарҕаабыт курдук олорор.

Эмээхсин Маайаны туппахтаан, бигээн көрөн баран кыргыттары соруйар:

– Хотуйдаар, чэйдэ сылытыҥ! Оҕолорум суолтан сылайан-элэйэн кэлбиттэрэ буолуо.

– Мин чэй өрүөм, – диэт хатыҥыр, кубарыйбыт хааннаах Балбаара кыыс күөх чаанньыкка уу кутан туруорар, оһоххо мас быраҕар. Сотору дьон киэһээ аһылыктарыгар хааһы өрүнээри, солуурдарын эмиэ уот аттыгар туруораллар.

Маайа бу Сөдүөччүйэ эмээхсини хайдах эрэ аан бастааҥҥыттан сөбүлүү көрдө. Суол устатын тухары Сүөдэриттэн бу эмээхсин кэпсээннэрин истибит буолан, кинини бэрт өрдөөҕүттэн билэр курдук санаата.

Балбаара кыыс уокка туруорбут чаанньыга саҥа сылыйан сыыгынаан эрдэҕинэ, эмискэ тас аан аһылла түһэр да, тойоннорун илдьиккэ сылдьар уола Малаанай Ньукулай сирэйэ мылтас гынар:

– Сүөдээр, тойонуҥ ыҥыртарар. Бэрт түргэнник, сип-сибилигин киниэхэ тахса охсуоҥ үһү!

– Бэйи, чэйдээн тамахпын сиигирдэ түһэн баран… – диэн Сүөдэр этэн эрдэҕинэ, Малаанай ситэ этиппэт.

– Эн өссө чэйдии олорууһуккун дии?.. Тойонуҥ көһүтэн олорор, тахса оҕус!

Дьаакыбылап кулуба Малаанай Ньукулайы, ыгымын, түүрэ тутарын иһин сөбүлээн, сорук-боллур уол оҥостубута. Баайдар маннык уолларын «бөтөспүт» диэн киһиргэтэн ааттааччылар.

– Сүөдээр, тойонуҥ ыҥыртарар буолтун кэннэ таҕыстаҕыҥ дии, – диир Маайа.

Сүөдэр Малаанайы кытта барсаары дьиэ иһиттэн тахсар. Кини кэнниттэн аан сабыллан «лап» гына түһэр. Маайа, соҕотох хаалан, кэри-куру буолан олорор. Кыргыттар хаҥас диэкиттэн дьэ тахсаллар, Маайаттан харахтарын араарбаттар.

– Сүөдэри… кулуба мөҕөрө буолуо.

– Ол тоҕо мөҕөрүй?

– Атын илдьэ бара сылдьыбытын иһин, – диир Балбаара кыыс.

– Э-э, баҕар, мөҕүө суоҕа. Кэргэн аҕала барбыт киһи ыраах сиргэ сатыы барыа дуо?! – диир Малаанньыйа кыыс.

Балбаара чаанньыгы уоттан таһааран, остуолга уурар, долбууртан биир үрүҥ чааскыны аҕалар, хаппыт лэппиэскэни, тоһута тутан баран, ылтаһын тэриэлкэҕэ уурар.

– Чэ, Маайа, чэйдээ!

Маайа, аччык буолан, аһыан баҕарар да, хайдах Сүөдэрэ суох соҕотоҕун аһыы олоруой?

– Бэйи тохтооҥ, Сүөдэр киирдин, бииргэ чэйдиэхпит.

Маайа кэргэнин Сүөдэри көһүтэ сатыы олорор. Оо, көһүттэххэ, өр да буоллаҕа!

* * *

Сылгыһыт Сүөдэр тойонун аах дьиэлэригэр киирбитэ – Дьаакыбылап оҕонньор аан хоско кинини көһүтэн соҕотоҕун олорор.

Сүөдэр киирэн, «тойонум туох диир» диэн, саҥата суох көһүтэн турбахтыыр. Дьаакыбылап, күрдьүөттээбит оҕус курдук, кыыһыран богдойбут, тугу да саҥарбат.

Сүөдэр өр тулуйан саҥата суох турбат. Тэпсэҥнээмэхтээн баран:

– Кэллим… Туохха ыҥыртардыҥ? – диир.

– Ноко-о, ойох сүгүннэрэн кэллэ дэһэллэр, ол кырдьык дуо?

Сүөдэр эмискэ көлөһүн алла түһэр, сирэйэ, чоххо баттаабыт курдук, кытарар.

– Кырдьык, – диир аат эрэ харата.

– Ол ким диэн бэйэлээҕи сүгүннэрэн аҕаллыҥ? – Дьаакыбылап ыараан, иҥиэттэн ыйытар.

– Харатаайаптаах кыыстарын, – Сүөдэр иһиллэр-иһиллибэттик хардарар.

– Туох да-а?!. Хара түөкүн, тугу эппиккиний «кэпсэппэтим» диэн? Ол аата, сымыйалаабыт буоллаҕыҥ дии?! – Дьаакыбылап өрө баргыйан турар.

Сүөдэр тугу да саҥарбат, кэннинэн чугуруҥнуур.

Дьаакыбылап кинини тула хаамар, абааһы баҕайытык көрүтэлиир. Сүөдэр тойонун хас хамсааһынын кэтэһэр.

– Аҕа кынныҥ, Харатаайап кулуба, суос-соҕотох кыыһыгар тугу энньэлээн-сэтиилээн ыытта? – Дьаакыбылап кулуба күлүү гыммыт курдук ыйытар.

– Суох…

– Ол хайдах? Кини киһи, баай муҥутаан дуу, тот муҥутаан дуу, соҕотох оҕотугар тоҕо тугу да биэрбэтэ?

– Мин кинилэргэ сылдьыбатым.

– Ол аата – кыыстарын уоран аҕаллаҕыҥ дии?!. Ыал кыыһын уорбуккар сибииккэҕэ олороргун билэҕиэн?

– Мин уорбатаҕым, бэргэһэлээх сокуоннай кэргэммин аҕаллым, – диир Сүөдэр хайдах эрэ тойонун утарсар курдук тэтимнээх соҕустук.

Дьаакыбылап кулуба сип-сибилигин кэлэн сутуругунан сырбатыах курдук көрүтэлиир:

– Түөкүн, мааны таҥаспын таҥна сылдьыбытыҥ, билигин миинэр миҥэбин уоран илдьэ сырыттыҥ!

Сылгыһыт Сүөдэр чахчы кырдьыгы эттэрэн, тылыттан матан, буруйдаах киһи быһыытынан умса көрөн турар.

– Түөкүн, тугу да үлэлээбэккэ олорон мааны аспын аһаабыккын, мааны таҥаспын элэппиккин, бастыҥ көлөбүн көлүнэн сылаппыккын тугунан толуйаҕын? Аахсар кэм-кэрдии дьэ кэллэ. Аахсыах!

Сүөдэр саҥата суох турар. Кини, икки илиититтэн ураты туох да баайа суох киһи, тугунан итини барытын толуйуой, төлүөй!

Түгэх хостон аны хотуна Огдооччуйа тахсан кэлэр.

– Баай киһи күтүөтэ баардаах аҕай буолуо, оҕонньоор, хара ыттан барытын ыга үктээн ыл! Биэрбэт буоллаҕына, дьыалата оҥорторон «сибииккэҕэ» уктар! Ыраахтааҕы бэлэм аһын аһаатаҕына билиэ!

Сылгыһыт Сүөдэр, туох да диэн хоруйдуон булумуна, илбирийбит эргэ кыл сэлээппэтин мускуйа турар. Кини иһигэр саныыр: «Кэргэнэ суоҕум эбитэ буоллар, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕа баарай – бу хара батталлаах дьонтон атын сиргэ күрүөм этэ», – диэн. Билигин кини, Маайаны батыһыннаран, ханна барыай, тугу гыныай?!

– Чэ, туруоҥ дуо, харчыгын ууран кулу уонна ханна баҕарар дьүгэлий, киэр буол!

– Харчым суох.

– Харчыҥ суо-о-ох!.. Хара түөкүн, харчыта суох буоллаххына, эттээх хааҥҥытынан, хара көлөһүҥҥүтүнэн толуттарыам.

Оҕонньоругар хос сыҥаах буолан Огдооччуйа обургу, өттүк баттанан ырҕаллан туран, ыххайар:

– Хара түөкүнү, ыспараанньык тойоҥҥо этэҥҥин, хараҥа хаайыыга, түүнүктээх түрмэҕэ уктар… Муннун сиирдэхтэринэ, сүүһүгэр бэчээт уурдахтарына билиэ…

Инньэ диэт Огдооччуйа, куһаҕан баҕайытык көрө-көрө, хос иһиттэн тахсан барар. Дьаакыбылап кулуба, утаа соҕус тыын ылан турбахтаан баран, этэр:

– Чэ, ноко, иккиттэн биирин тал: биэс сыл устата таҥас-сап көрдөөбөккө, хамнас аахсыбакка, иккиэн айаххытыгар эрэ аһаан үлэлиигит… биитэр – дьыала оҥорон суукка биэрэбин.

Сүөдэр саҥата суох сукуллан турар. «Биэс сыл хамнас аахсыбакка үлэлиир… Оо, тугун өрөй!.. Тугу таҥнан дьон буолабытый?.. Маайа итини хайдах истиэй?» – диэн санаалар, сайыҥҥы бырдах киһиттэн арахсыбатын курдук, өйүгэр кэлэн киирэ тураллар.

– Икки киһи биэс сыл үлэлээн толуйарын курдук элбэҕи эһигиттэн хороппотоҕум буолуо… Алыс элбэҕи көрдүүгүт, – диир Сүөдэр.

– Эт, үлэлиигит дуу, суох дуу? – тойоно ыгар.

Сылгыһыт Сүөдэр ханна да барбытын иһин үлэлээн эрэ аһыыр кыахтаах. Бачча улаатыар диэри кини Дьаакыбылаптаахха үлэлээтэ да, биир да харчыны аахсан ылбатаҕа. Сайын сыгынньах сылдьыбатын диэн, кыһын тоҥон өлбөтүн диэн таҥыннараллара, хоргуйан өлбөтүн диэн аһаталлара. Онтон атын олоҕу кини көрө, билэ илик.

Сүөдэр, өр соҕус санаарҕаан туран баран, аат эрэ харата хардарар:

– Үлэлиэхпит…

– Өйдөөн кэбис, биэс сыл иккиэн үлэлиигит… Чэ, итиэннэ, икки харахпар көстүмэ, киэр буол! – Дьаакыбылап кулуба хамнаһа суох икки хамначчыттаммытыттан иһигэр бэркэ үөрэ саныыр.

Сүөдэр саҥата суох тойонун аах дьиэлэриттэн тахсар. Ыксаабытыттан, ыгылыйбытыттан эбитэ дуу, кини хараҕар халлаан хайдах эрэ кып-кыһыл хаан өҥнөнөн көһүннэ. «Биэс сыл үлэлээн!» – диэн Дьаакыбылап эппит тыла уол кулгааҕын чуҥкунатарга дылы. Ол курдук баран иһэн Маайаны утары көрсө түһэр.

– Сүөдээр, тойонуҥ аахха олордоҕуҥ тугун өрөй! Кэтэһэ да сатаан кэбистим ээ.

Сүөдэр тугу да саҥарбат.

– Тоҕо саҥарбаккыный?.. Тойонуҥ тоҕо ыҥыртарбытый? – диэн ыйыта-ыйыта, Маайа Сүөдэри тоҥоноҕуттан тутан тохтотор. Кини тойоно «мөхпүт» буоллаҕына, ону дьон истэр сиригэр кэпсэттэриэҕин саатан, кыбыстан, бу утары тахсыбыта.

– Биэс сыл устата эн биһикки кинилэргэ хамнаһа суох үлэлиир үһүбүт, – диэн Сүөдэр кэргэнигэр кэпсиир.

– Ол тоҕо? – Маайа кыайан өйдөөмүнэ ыйытар.

– Тоҕо диэн… Мин кинилэр көлөлөрүн көлүммүтүм, таҥастарын таҥныбытым, астарын аһаабытым иһин.

– Санаарҕаама, үлэлиэхпит буоллаҕа дии, бииргэ эрэ сылдьыах, – Маайа кыһамматах курдук этэр.

Кырдьыга, Маайа, ыал хамначчытын сордоох-муҥнаах олоҕун билбэт буолан, бу сураҕы ити курдук чэпчэкитик иһиттэ. Кини санаатыгар, үлэ диэн көр, оонньуу курдук. Үлэ ыараханын, кытаанаҕын урут хаһан үлэлээн билбитэ баарай, дьэ билэригэр тиийдэҕэ…