Текст книги "Төлкө"

Мантан ыла ыпсыылаах кэпсэтии да, аһааһын да уурайбыта. Сиилин аҕабыыт өһүргэнэн, кыыһыран, быраһаайдаспакка да эрэ Хампаҕа төннүбүтэ.

Ол киэһэ Аркадий Романович куораттан тахсыбыта. Харатаайап кулуба кинини, ааҥҥа утары көрсөн, үлтү көбүөлээбитэ, сааммытын курдук, дьиэтигэр хоннорбокко да эрэ үүрбүтэ. Дьэ ити курдук Маайа үөрэнэн бүппүтэ.

* * *

Аркадий Романович Эховы Харатаайап кулуба дьиэтиттэн үүрүөҕүттэн ыла сэттэ сыл ааһар. Маайа сүүрбэтин туолар.

Харатаайап кулубалаах, баай-талым муҥутааннар, баар эрэ соҕотох оҕолорун куһаҕаннык тутуохтара дуо, оҕоттон эрэ ураты маанытык ииппиттэрэ.

– Таҥара көмөтүнэн, оҕобут дьиэлэнэр сааһын ситтэ. Сөптөөх киһитин булан, ыал оҥорбут киһи үчүгэй буолуо этэ, – диирэ аҕата. Кини билигин уруккута буолбатах, лаппа кырдьан эрэр этэ. Көмөр хара баттаҕа икки чанчыгынан, кырыарбыт курдук, маҥхайан эрэрэ. Дьабадьыларынан, хараҕын муннуктарынан сирэйин тириитэ мырчыстан, хатан, уостан барбыттара.

Ылдьаана, бэйэтэ эргэ тахсан эрэйдэммитин, атаҕас-таммытын курдук, оҕом эмиэ эрэйгэ түбэһиэ дии санаатаҕына, сүрэҕэ ытырбахтыыра.

– Туора дьоҥҥо биэрэн атаҕастатыам кэриэтэ…

– Бэрт дьахтар, кыыскын ырбаахыҥ байбаратын анныгар саба баттаан олорор инигин, – диэн оҕонньоро Ылдьаанаҕа кыыһыран силбиэтэнэн турара. – Бэйи уус, сөбүлүүр эрэ дьонум оҕолоро ыйыттардын, үөс-батааска биэриэм суоҕа!..

Төрөппүт ийэҕэ оҕото, төһө да улааппытын иһин, мэлдьи кыра курдук буоларын ким билбэтэ баарай! Ылдьаана, кыыһа эргэ тахсар сааһын сиппитин төһө да биллэр, хайа да бэйэлээх ыалга кийиит биэрэн ыытыан куттанара.

Ол да буоллар, сүүрбэ сааһын туолуоҕуттан ыла Маайаны кэлэр-барар, хонор-сүктэр дьонтон саһыарбат, хаппахчытын иһигэр хаайбат буолбуттара. Кулуба кыыһын үчүгэй аата Бүлүү өрүһүн үс улууһун үрдүнэн киэҥник сураҕырбыта. Эдэр уолаттардаах баай ыаллар: «Орто Бүлүү бастыҥ баайа – Харатаайап кулуба оҕотун курдук кырасыабай кыыс чугас эргининэн суох», – диэн кэпсэтэр үгэстэммиттэрэ. Онтон ыла Харатаайап кулуба саҥа туттарбыт хоруобуйалаах улахан дьиэтигэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо хойдубута.

Маҥнай утаа чугас эргиннээҕи улуустар баайдарын уолаттара, атыыһыттар ыччаттара, бэйэ-бэйэлэрин куоталаспыт курдук, киэргэнэ-киэргэнэ кэлэн, Маайаны ыйыттарар үгэстэммиттэрэ.

– Ити оҕо бэрт баай, төрүт-уус, сытыары-сымнаҕас ыал оҕолоро. Тукаам, эн киниэхэ барарыҥ буоллар, биһиги ис сүрэхпититтэн үөрүө этибит.

Маайа ийэлээх аҕатын диэки, ааттаспыт курдук, кэҥэс соҕус хара харахтарынан көрүтэлиирэ, мичилийэ сылдьар бэйэтэ дьэбин уостара.

– Сүрэҕим сөбүлүүр киһитэ түбэстэҕинэ… тахсыам буоллаҕа дии. Тоҕо олус тиэтэтэҕит?..

Кэлин, кыыһа бэрт элбэх киһини сирбитин кэннэ, Сэмэн Уйбаанабыс Маайаҕа кыыһырар буолан барбыта. Оччоҕуна Ылдьаана, оҕотун аһынан, уу-хаар тахсыбыт хараҕынан кэргэнин диэки көрбөхтүүрэ, сүрэҕэ тулутумуна, оҕотун кууһан ылара уонна, төбөтүттэн сыллыы-сыллыы, өйдөтөн көрөрө:

– Маайа, эн киһи сирбэт да дьонун сиритэлээн эрэҕин. Били «Сирэн-сирэн, сиргидэххэ түбэһиэҥ» диэн өс хоһооно баарыгар дылы, киһи үөйбэтэх киһитин булан эргэ тахса сылдьаайаҕыный. Бу кэлэн олорор оҕо бэрт өйдөөх, үтүө төрүттээх киһи. Баай ыал ыччата. Киниэхэ таҕыстаргын биһиги, оҕобут үчүгэй уйаны булла диэн, үөрүө этибит.

Маайа ийэтин кууһан ылара. Ийэтин түөһүгэр, кыра оҕо курдук, төбөтүн анньан олорон:

– Мин кинилэр баайдарыгар, төрүттэригэр соччо ымсыырбакка олоробун. Кини элбэх баайдаах киһи буоллаҕына, ити биһиги хамначчыт кыргыттарбытыттан ылыан тоҕо сатамматый? Кинилэр миигиттэн итэҕэһэ суохтар, – диэн ийэтигэр үҥсэн дуу, көрдөһөн дуу эрэрдии этэрэ.

Сэмэн Уйбаанабыс ону истэн кыыһыран, хаана дьэбин уоста түһэрэ уонна абатыйан:

– Тугу чыыбыргыы олороҕун? Кими сөбүлээтим да, ол киһиэхэ бэргэһэлээн биэриэм… Төрөппүт кыыспын мин бас билэбин! – диирэ уонна, субу тутан таһааран бэргэһэлээн биэриэх курдук, чиччигиниирэ. Ылдьаана, уоттаммыт хараҕынан кэргэнин батарыта көрүтэлии-көрүтэлии, оҕотун саһыарыахтыы кууспахалыыра. Оччоҕуна Маайа, санаатыгар, кыччыырга дылы буолара, хараҕын уута иэдэһинэн сүүрэн мөлбөрүйэн түһэрэ:

– Аҕаа, төһө да миигин бас билбитиҥ иһин… Ити кэлэн олорор уолу букатын сөбүлээбэппин. Сүрэҕим таптаабат буолбутун кэннэ, кинини кытта хайдах олороору барыахпыный?..

Ийэтэ, сүрэҕэ тулуппакка, оҕотун кытта сөбүлэһэ охсоро:

– Оҕом сөпкө этэр… Оҕобун сөбүлээбэт киһитигэр биэрэн ыытыам суоҕа…

Хас уол кэлэн ыйыттардаҕын ахсын, дьэ, ити курдук буолар этэ. Сэмэн Уйбаанабыс улам санааҕа ылларан барбыта. Суох, кыыстаах кэргэнин кыайа туттаҕына сатаныыһы. Туох аатай, наһаа көҥүллэринэн баран эрэллэр. Ол эрээри кини, төһө да ити курдук быһаарыммытын иһин, соҕотох кыыһын ытаппытынан-соҥоппутунан күүһүнэн эргэ биэрэн ыытара ыарахан суол этэ.

Икки сыл иһинэн чугас улуустардааҕы баайдар, атыыһыттар, кулубалар уолаттара бары Маайаҕа сирдэрэн, саакка киирэн төннүтэлээбиттэрэ. Кэнникинэн ыраах Өлүөхүмэ уонна Дьокуускай уокуруктарыттан баайдар уолаттара кэлитэлээбиттэрэ да, кыыс сүрэҕэ сөбүлүүр уолун кыайан булбатаҕа, эмиэ аҥаардастыы сирэн ыыталыыр эрэ аатыгар олорбута.

Харатаайап кулуба кыыһа сириксэнин дьахталлар, эмээхситтэр араастаан үгэргииллэрэ, сиилииллэрэ-одуулууллара. Ол барыта Маайа дьонун кулгаахтарыгар тиийэрэ, иһиллэрэ.

– Ылдьаана, ити эн иитииҥ «үтүөтэ». Аны оҕобут эргэ барымына, кыыһынан олорон кырдьара буолуо, – диэн Сэмэн Уйбаанабыс кэргэнин, игиинэн аалар курдук, биир кэм хомуруйан тахсара.

– Мин оҕобор, Маайаҕа: «Эргэ тахсыма», – диир үһүбүн дуо?

– Сиэр-майгы быһыытынан, эн биһикки сөбүлүүр дьоммут оҕото ыйыттардаҕына, күүспүтүнэн да биэрэр кыахтаахпыт… Онуоха куруутун эн мэһэй буолар үгэстээххин. Көр, онтуҥ «үтүөтэ» ити баар!

– Оҕобут сөбүлээбэт буолтун кэннэ, хайдах күүһүлүөхпүтүй?

– Чаабырҕаан түһэҥҥин, былыр күүһүнэн да эргэ бэриллибит кыргыттар кимнээҕэр үчүгэйдик олорор буолаллара. Кыыс эр киһини кытта биир ороҥҥо сытан туруон эрэ иннинэ сиримтиэ-талымтыа буолааччы…

О, оннук буолбатах! Ылдьаана истэрэ даҕаны, көрөрө даҕаны: төһөлөөх эдэркээн бэйэлээхтэр, таптаабат киһилэригэр дьонноро күүстэринэн биэрбиттэриттэн сылтаан моҥнон, ууга түһэн өлөллөрөй?!.

Аҕыйах сыллааҕыта Кэччээлэр кыыстара Өрүүнэ өлбүтэ. Ол кыыс барахсаны дьоно, баай ыалы кытта уруулаһар баҕатыгар, таптыыр уолуттан арааран, күүстэринэн эргэ биэрбиттэрэ. Кыыс үс ый устата эрэ буолуохсуту кытта бииргэ хоонньоспокко сылдьан баран, моҥнон өлбүтэ. Ийэтэ хара сордоох билигин киһини-сүөһүнү таба көрбөт буола харааччы иирэн сылдьаахтыыр. Оттон былыргы үйэҕэ өлбүт Суоһалдьыйа Толбонноох туһунан күн бүгүнүгэр диэри хайдахтаах ынырык кэпсээни кэпсииллэрий! Сахаҕа үөскээбэтэх кырасыабай кыыс төрөөн баран, киһилии олоҕу олорбокко, оҕо-уруу хаалларбакка кэхтибитэ үһү.

– Мин оҕом Суоһалдьыйа Толбонноох курдук дуу, Кэччээ Өрүүнэтин курдук дуу буолбутун көрүөхпүн баҕарбаппын, – диэн Ылдьаана, хараҕын уутугар бөтө-бөтө, кэргэнигэр таайтара соҕус этэрэ.

– Оннуктан биһигини таҥара быыһаатын… – Сэмэн Уйбаанабыс, син эмиэ ытырыктата санаан, саҥа аллайара.

Бу кэпсэтии кэнниттэн Маайа эргэ тахсарын туһунан дьоно өр соҕус тугу да саҥарбакка сылдьыбыттара. Маайа ол курдук олорон сүүрбэ үс сааһын туолбута, уруккутунааҕар өссө ордук төлөһүйбүтэ.

Биир күн Тааһаҕар кинээһин кэргэнэ Алааппыйа эмээхсин, күүлэйдии кэлэ сылдьан Маайаны көрөн олорон, Ылдьаанаҕа эппитэ:

– Биһиги да Маайабыт аатырдар Суоһалдьыйа Толбонноохторуттан итэҕэһэ суох үчүгэй дьүһүннээх кыыс буолбут дии.

– Аньыы даҕаны, Алааппыйа, бэйэҥ бэйэҕинэн тугуҥ саҥатай? – диэн Ылдьаана сапсыйан кэбиспитэ.

Маайа ол кэнниттэн Суоһалдьыйа Толбонноох диэн кимин, кини аатын ааттыыры тоҕо аньыыргыылларын ыйыталаһа сатаан кэбиспитэ да, ийэтэ тугу да кэпсээбэтэҕэ. Ол иһин дьиктиргээн, Маайа Сүөкүлэ кыыстан ыйыппыта. Сүөкүлэ ол Суоһалдьыйа Толбонноох туһунан элбэҕи билэр эбит этэ. Кини, ким да истибэтинэн, бэрт сэрэҕинэн Маайаҕа бу курдук сэһэргээбитэ:

– Былыр Үөһээ Боотулу нэһилиэгэр Суоһалдьыйа Толбонноох диэн кэпсээҥҥэ киирбит кырасыабай кыыс баара эбитэ үһү. Кыыс дьоно син сэнэх, орто баай соҕус ыал эбиттэр. Уһук Уйбаан диэн кыра эрдэҕиттэн кинилэргэ үлэлиир биир хамначчыттаахтар эбит. Кыыстара, Суоһалдьыйа Толбонноох, ол уолу таптаан, төһө да баай-мааны ыал оҕолоро ыйыттара сатаабыттарын үрдүнэн, эргэ тахсыбатах, сирэр эрэ аакка олорбут.

Арай биирдэ Сунтаар улууһунааҕы Хочо нэһилиэгиттэн баай киһи уолунаан кыыс көрө кэлбиттэр. Ол уол ыйыттарбытыгар туох диирин истээри, ийэлээх аҕата кыыстарын хаппахчытыгар киирбиттэр. Суоһалдьыйа Толбонноох бу кэлбит дьону халыыма ыараханынан чаҕытарга санаммыт.

– Баайдарынан алыс өҥнөр дьон кэлбиттэр, – диэбит Суоһалдьыйа Толбонноох дьоно ыйыппыттарыгар. – Оччо баай буоллахтарына, аны уон хонугунан хоонньоһуннара уолларын аҕаллыннар.

– Хайа, чыычаахпыт оҕото-о, ол аата сөбүлүүр буоллаҕыҥ дии?! – диэн кыыс дьоно үөрэ түспүттэр.

– Аҥаардастыы мин сирэ олорор эрэ ааттаахпын. Билигин бэйэлэрэ сөбүлэһиэхтэрэ суоҕа.

– Хайдах?.. Сөбүлээн, оттон, ыйыттарар буоллахтара дии, – дэһэллэр дьоно.

– Тахсаҥҥыт этиҥ, уолларын миигин кытта хоонньоһуннара аҕалалларыгар, бэйэлэрин сэргэлэриттэн биһиги сэргэбитигэр диэри аттарын уҥа илин атаҕа үктэннэҕин аайы биирдии үрүҥ көмүс манньыаты ууран истиннэр. Ону сөбүлээбэт, ыарырҕатар буоллахтарына, биитэр онуоха үптэрэ-харчылара тиийбэт буоллаҕына, чэпчэки сыаналаах кыыһы кэргэн кэпсэттиннэр.

Дьоно тахсан, уоллаах киһиэхэ кыыстара туох диэбитин барытын кэпсээн биэрэллэр. Суоһалдьыйа Толбонноох бу дьон сөбүлэһиэхтэрэ суоҕа, олус ыарахан диэхтэрэ диэн бөҕөтүк сананан, кинилэр туох дииллэрин таалан, иһиллээн олорбут.

Маҥнай утаа уоллаах киһи, дөйбүт дуу, харбыт дуу курдук, бэрт өр туох да саҥа таһаарбатах. Уолун көрбүтэ, уола: «Сөбүлэс», – диэн көрдөһөрдүү туттар-хаптар, көрөр-истэр эбит. Ол курдук өр соҕус олорбохтоон баран, уоллаах киһи көхсүн этиппит:

– Ол аата ыал устун барар дьон буоллахпыт дии… Эттэҕэ баҕас ыараханын.

– Оҕобут бэйэтэ быспыт сыаната… Биһиги тугун билиэхпитий?.. – диир Суоһалдьыйа Толбонноох аҕата.

– Бэйи, тохтуу түһүҥ. Биһиги оҕобунаан тахсан сүбэлэһэн киириэхпит.

Суоһалдьыйа Толбонноох уйатыгар уу киирэр. Кини аҕыйах хонуктааҕыта Уһук Уйбааҥҥа тылын биэрэн турардааҕа: «Өллөхпүтүнэ эрэ арахсыахпыт!» – диэн андаҕайсыбыттара. Өскөтө ити дьон сөбүлэстэхтэринэ, дьэ иэдээн… Хайдах буолуох бэйэтэй?..

Утаакы соҕус буолан баран, оҕотугар кэргэн кэпсэтэ кэлбит киһи киирэр, көхсүн этитэр, кэтэҕин тарбанар. «Ыарахан» диэри гынар буоллаҕа», – дии санаан Суоһалдьыйа Толбонноох үөһэ тыынан ылар. Уоллаах киһи дьэ бэркэ диэн ыараан, оҥостон олорон эппит:

– Төһө да сыанаҕыт ыараханын иһин, мин оҕом таптыы көрбүтэ оччо… Быстыахпыт дуо, баайбытын барытын да манньыат оҥорон туран, сөпсөһөргө тиийэбит…

Суоһалдьыйа Толбонноох сүрэҕэ тохтуурга, хараҕа хараҥарарга дылы буолбут, төбөтүн хам туттан, оронугар умса түспүт.

Онтон кыыстаах уолу хоонньоһуннартыыр үлэхтээх күннэрэ дьэ бу тиийэн кэлэр. Кыыс дьонуттан икки кураанах бэрэмэдэй төргүүлээх дьон Сунтаар улууһугар, Хочо нэһилиэгэр бараллар. Кинилэр ат хас олугун аайы биирдии манньыаты ааҕан ылан иһиэхтээхтэрэ. Баҕар, биир эмэ манньыат тиийиэ суоҕа, оччоҕо кыккыраччы аккаастыам диэн Суоһалдьыйа Толбонноох иһигэр эрэнэ саныыра. Ат олугун аахса, кини тапталлааҕа Уһук Уйбаан барсыбыта. Кини, биир олугу алҕаһыан кэриэтэ, баһа быстыа! Уһун суол устатын тухары, анараа дьон манньыаттара бүттэр ханнык диэн, сордоох кэтэспитин эриэхсит! Суох, манньыаттара бүтүөх бэйэлээх буолуо дуо?! – Суоһалдьыйа Толбонноох дьиэтин сэргэтигэр тиийэ лоп-бааччы ууран биэрэллэр. Уһук Уйбаан ыксаан, тэлгэһэ иһигэр киирбиттэрин кэннэ, ат сиргэнэн туора ойбутугар алта үктэли аахсаары айдаарар. Ойох ыла кэлбит уол, бу киһи Суоһалдьыйа Толбоннооххо туох эрэ истиҥ сыһыаннааҕын өйдөөн, куһаҕан баҕайытык көрбөхтөөн баран, сиэбиттэн биир ытыс манньыаты таһааран:

– Мэ, ылан абыран! – диэн баран Уһук Уйбаан сирэйигэр ыһар.

Бу самаан сайын барахсан саамай үгэнэ, от-мас сэбирдэҕэ-мутукчата ситэн, сэлиик ат сиэлин курдук, намылыйан турар кэмэ эбит. Уруу-оонньуу буоларын дьон истэ охсубуттар, чугастааҕылар сатыы, ыраах олорооччулар аттанан-атыырданан тоҕуоруспуттар.

Икки баайтаһын ынаҕы, үс кур оҕуһу өлөрөн, ыһыах-уруу тэрийбиттэр. Онно бүтүн икки Боотулу дьоно, үс улуус үтүөлэрэ мустан аһаабыттар-сиэбиттэр, үҥкүүлээбиттэр, оонньообуттар.

Үгэс быһыытынан, кыыстаах уолга сөрүүн хоско орон оҥорон биэрбиттэр.

Көр-нар күнүстэри-түүннэри үргүлдьү буолбут. Ырыаһыттар ыллаабыттар, олоҥхоһуттар олоҥхолообуттар. Ол көр-нар ортотугар, түүн оройо лаппа ааспытын кэннэ, күтүөт уол тахсан үҥкүүлүү сылдьар дьоҥҥо кэлэр. Үҥкүүлэһэр киһилии, дьону кытта сиэттиһэр. Үҥкүү тылын этэ сылдьар киһиэхэ: «Бэйи, эн тохтоо эрэ, мин дойдубар-сирбэр эрдэхпинэ үҥкүү тылын этэр буоларым», – диир. Саатар эрэ буоллаҕа дии! Күтүөт киһи тыла төһө ууһун, куолаһа төһө чуорун истээри, урууга мустубут дьон барыта түһүлгэҕэ тоҕуоруһаллар. Түөлбэ күөл саҕа түһүлгэ кэҥээн тэнийэр. Күтүөт киһи куолаһын оҥостон, икки-үс хаамыыга саҥата суох хоҥкулдьуйан баран, дьэ, маннык диэн саҕалаабыт:

 
Чэйиҥ эрэ, оҕолоор!
Күтүөт уолу көрөөрү,
Көрдөөх ырыатын истээри,
Күтүр киэҥ сири,
Күөхтүүрүгэ кырыһы
Күрүөлүү хаама сылдьаҕыт.
Чэйиҥ эрэ, кыргыттаар!
Аҕаскытын-балыскытын
Атын сиргэ арааран илдьээри,
Туспа сиргэ туура тардан бараары,
Туора улуустан кэлбит
Тойон күтүөт киһигит
Тойук туойан эрэрин
Тобулан-өйдөөн истиҥ.
Аҕастаатар аҕаскыт,
Балтылаатар балтыгыт
Суоһалдьыйа Толбонноох
Сураҕырбыт аатыгар
Суҥхатыйан кэлэммин,
Тойоннуура аҕам,
Тото-хана аһаабакка,
Тоҕус төгүрүк сыл муспут
Туох баар баайын
Тоҕо кутан тураммын,
Хотун ойох оҥостон
Хоонньугар сыппытым…
 

Күтүөт киһилэрэ, Суоһалдьыйа Толбоннооҕу кыыс диэн хоонньоспута дьахтар буолбутун хоһуйан, үҥкүү тыла оҥорон туойан барбыт. Маҥнай утаа дьон, өйдөөбөккө, кини тылын үтүктэн ыллаһан иһэннэр, кэлин дьэ өйдөөн биирдии-биирдии, онтон бөлөх-бөлөх үҥкүү түһүлгэтиттэн тахсан, тарҕаһан барбыттар. Ол икки ардыгар тус арҕааттан хара былыт өрүкүйэн тахсыбыт. Этиҥ эппит, сыыһы-буору өрө ытыйан, сүр күүстээх тыал түспүт. Чугас дьиэлээхтэр дьиэлэригэр тэскилээбиттэр, ыраахтан сылдьааччылар дьиэҕэ киирэн хорҕойбуттар. Дьон сирэйдэрин таба көрсүбэт буола сааппыттар.

Ол тыал, этиҥ ортотугар, Суоһалдьыйа Толбонноох ыҥыртарар диэн, Уһук Уйбааны көрдүү сатаабыттар да, хантан да булбатахтар. Сотору халлаан хайа барарга дылы буолбут. Этиҥнээх ардах, ыаҕастаах ууну таҥнары сүөкээн эрэр курдук, куккураччы кутан барбыт. Суоһалдьыйа Толбонноох сытар хоһун түннүгүн утары турар чаллах тииккэ этиҥ сааллыбыт. Кыыс, часкыйа түһээт, таһырдьа ыстаммыт. Ону ким да өйдөөн көрбөтөх. Ардах астыбытын кэннэ, сүтүктээн, көрдүү тахсыбыттар. Суоһалдьыйа Толбонноох, дьиэтин аттыгар тиит мутугар ыйанан, өлөн хаалбытын булбуттар. Күтүөт киһи кыыһы хоһуйан үҥкүү тылын эппитин кэмсинэн, үс хонук устата Суоһалдьыйа Толбонноох өлүгүттэн арахпакка, ытыы-ытыы төбөтүгэр күлү таптаммыта үһү. Онтон…

Онтон, кыыһы көмөр күннэригэр, кыыс моҥнон өлбүт маһын мутугар аны күтүөт уол бэйэтэ ыйанан өлөр.

Ити аймалҕаннаах, кутурҕаннаах уруу буолбута тоҕус сыл ааспытын кэннэ, сир анныттан күөрэйбит курдук, эмискэ Уһук Уйбаан баар буола түһэр. Кини Суоһалдьыйа Толбонноох дьонун аах дьиэлэригэр киирэр. Суол киһитигэр чэй сылытан иһэрдэллэр.

– Бачча өр ханна сылдьан баран көһүннүҥ? – диэн хаар маҥан баттахтаммыт Суоһалдьыйа Толбонноох аҕата оҕонньор ыйытар.

– Ээ-э, бэрт ыраах, киэҥ сиринэн тэлэһийэн сырыттым. Истэргит буолуо Өлүөнэ өрүс баһыгар кыһыл көмүс көстүбүтүн. Ол кыһыл көмүстээх тайҕаҕа баран үлэлээн баран, бу эргиллэн таҕыстым.

– Оннук ыраах дойдуга хайдах-туох сырыттыҥ?

– Хайдах сылдьыбыппын кэпсээтэрбин уһун буолуо этэ. Эҥин арааһы көрдүм, санаабатахпар түбэһитэлээн сырыттым. Бэйэм да бэккиһиибин, ол дойдуттан хайдах тыыннаах эргиллибитим буолла?! Дьэ эһиги бу диэки хайдах-туох олорор буолаҕытый? Суоһалдьыйа кэргэнинээн төһө бэркэ олороллоруй? Хас оҕолоохторуй? – диэн Уһук Уйбаан, хайдах эрэ өрүһүспүт курдук, үрүт-үөһэ ыйыталаһар.

Суоһалдьыйа ийэтэ эмээхсин бу ааспыт тоҕус сыл устата куурбатах хараҕын уута эмиэ таммалаан барар. Аҕата оҕонньор куһаахан буолар. Уһук Уйбаан, ону көрөөт, сирэйдиин-харахтыын уларыйа түһэр.

– Миигиттэн тугу да кистээмэҥ!.. Сүрэҕим чопчутун курдук саныырым… Сэгэрим, Суоһалдьыйа… куһаҕан буолбута дуо?

– Ыйанан… – диэн иһэн аҕата оҕонньор бобуллан ах барар.

– Хаһан?.. Төһө өр буолла?.. Ханна? – Уһук Уйбаан, иирбит киһи курдук, хаһыытаан ыйытар.

Суоһалдьыйа Толбонноох ийэтэ кэлэн Уһук Уйбаан төбөтүн кууһан туран сыллыы-сыллыы:

– Тоойуом, буолуох буолтун кэннэ, хайыахпытый?.. Оҕолорум барахсаттар үчүгэйдик да санаһаахтыыргыт… – диир уонна уйа-кэйэ суох ытаан барар.

– Өр буолла… Сонно, бастакы түүннэригэр… Эйигин көрдөтөн көрө сылдьыбыта. Ханна баран хаалбыт бэйэҥ буолла, – диир кыыс аҕата оҕонньор.

– О-о-о! – диэн ытыыр икки улуйар икки ардынан саҥа аллайаат, Уһук Уйбаан сирэйин саба туттубутунан бүк түһэр, санна титирэстиир. Дьиэлээхтэр уоскута сатыыллар. Киһилэрэ өр баҕайы тыын быһаҕаһынан тыына сытар. Киэһэлик соҕус арыый холкутуйбут курдук буолар. Биир хомуос тымныы ымдааны иһэр.

– Сэгэрбин, Суоһалдьыйаны, өлөрүгэр мин… – диэн хайдах эрэ түҥ-таҥ саҥаран барар.

– Киһибит тугу-тугу саҥаран барда? Арааһа, өйө хамнаата, – диэн дьиэлээхтэр улаханнык дьиксинэллэр.

– Истиэххитин баҕарар буоллаххытына, ситэ истиҥ!.. Сэгэрбин Суоһалдьыйа Толбоннооҕу өлөрбүттэр эһиги бааргыт! Харчы иһин, от хаата – сүөһү иһин, кини биһикки тапталбытын, олохпутун алдьаппыккыт… «өллөхпүтүнэ биирдэ арахсыахпыт» дэһэрбит, – диэт Уһук Уйбаан, өлө куттаммыт ыал халҕаннарын хайа быраҕан, тахсан барар. Уонна… ол ыал дьиэлэрин аттыгар ыйанан өлөр. Ону нөҥүө сарсыардатыгар булан, Суоһалдьыйа Толбонноох көмүллэ сытар уҥуоҕун кытта сэргэстэһиннэрэ көмпүттэрэ үһү… Дьэ, онтон Суоһалдьыйа, күтүөт уонна Уһук Уйбаан үөр буолбуттар үһү диэн кэпсииллэрэ.

Маайа, бу сэһэни истэ олорон, хаста да куйахата ытырбахтаан, этин сааһа аһыллан тымныйталыы сырытта.

* * *

Сүөһүнү хотоҥҥо киллэрэ тахса сылдьыбыт кыргыттар балаҕаннарыгар тымныы туманын кытта улахан солуну илдьэ киирдилэр.

Харатаайап кулубалаахха илиҥҥи Нам улууһун кулубата Дьаакыбылап кырдьаҕас уолунаан кэлэн, хоноһо буолан күөнтээн олороллор үһү.

Маайа били Суоһалдьыйа Толбонноох туһунан Сүөкүлэ кыыс сэһэнин куруутун өйдүү сылдьар буолан:

– Үчүгэй, сунтаардар буолбатахтар эбит, – дии-дии күлэн лыһыгыратар.

Ол дьон Дьокуускай уокуругун курдук ыраах сиртэн, бука, кыра сорукка кэлбэтэхтэрэ буолуо диэн кыргыттар хоп-сип хобугунаһан бараллар.

Сүөкүлэ кыыс, мындырын мындыр, Маайа сирэйэ-хараҕа кубулуйбутун бэлиэтии көрө охсор:

– Маайабыт иҥин хаана тоҕо эрэ олус кэйбит. Эргэ тахсар, биһигиттэн барар кыыс буолла быһыылаах.

– Э-эс. Тоҕо эмиэ таҕыстамый?!

– Чэйиҥ эрэ, кыргыттаар, иҥиир сап утаҕынан сэрэбиэйдээн билиэҕиҥ, – диэтэ Сүөкүлэ.

Кыргыттар айдаара, аймана түһэллэр. Сүөкүлэ сэбиргэнэттэн чороччу хаппыт ынах сындааһынын ылан тырыта тыытар, сыгынньах ньилбэгэр синньигэс утахтары хата охсор.

– Чэйиҥ, бүлүүсэҕэ сылаас уута кутан аҕалыҥ!

Хамначчыт кыргыттар, бүлүүсэҕэ сылаас ууну кутан, көмүлүөк оһох иннигэр турар остуолга аҕалан уураллар. Сүөкүлэ, тугу эрэ уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу, иҥиир утахтары бүлүүсэлээх сылаас ууга түһэртиир.

Иҥиир сап утахтара, сылаас ууга илийэн, бүлүүсэ түгэҕэр тимирэллэр. Сүөкүлэ оһох уотун сылааһыттан, бүлүүһэлээх итии ууну кытта бадьыыстаһарыттан сирэйэ кытара буһар. Кини бүлүүсэлээх уутун дьалкыҥната-дьалкыҥната утахтарын одуулаһар. Туох буолуоҕун көрө-билэ охсоору, кыргыттар төбөлөрө бүлүүсэ үрдүгэр үмүөрүһэр.

Хатыллыбыт иҥиир сап утахтара, сылаас ууга улам сиигирэн, синньигэс төбөлөрүттэн саҕалаан өһүллэн, үөһэ-аллара түллэҥнэһэн бараллар.

Бу бүлүүсэҕэ сытар икки утахтан биирдэстэрэ Маайа кута, иккиһэ кэргэн кэпсэтэ кэлэн олорор Дьаакыбылап кулуба уолун кута буолуохтаахтарын кыргыттар бары билэллэр. Ол гынан баран хайата Маайа кута, хайата уол кута буоларын Сүөкүлэ бэйэтэ эрэ билэр.

Уҥа диэки сытааччы сап утаҕа аан бастаан хамсыыр, хатыыта өһүллэн куймаҥныыр, эриллэҥниир.

– Сүөкүлээ, ити уҥа диэкитэ хайаларай? – диэн кыргыттар ыйыталлар.

– Ити биһиги Маайабытын көрө, кэргэн кэпсэтэ кэлэн олорор уол.

– Ок-сиэ, обургу хамсанан-имсэнэн, түллэҥнээн, сытыы уол кэлбит быһыылаах… Көрүҥ, көрүҥ! Маайабытыгар чугаһаата дии…

– Маайа тэйдэ!.. Тэйдэ!.. Ити аата эмиэ сирдэҕэ дуу?.. Эргэ тахсыбат кыыс буолаары гынна. Көрүҥүтүүй! Көр, уол батыһан эрэр… Ситиэхчэ буолла!

Ити курдук көрө туран, арыт эмискэ ах бараллар, онтон эмиэ, өрүһүспүт курдук, бары бииргэ күйгүөрэ түһэллэр:

– Сүөкүлээ, уолбут ити туох буолла? Тоҕо төттөрү түллэҥнээн барда?.. Көрүҥ-көрүҥ! Аны Маайабыт уолу батыста буолбат дуо?.. Маайа, ити хайдаҕый?

– Кэтэһэ түстүн, мин кинини батыспатах баҕайым ини, – диир Маайа, бу сэрэбиэйи бэрт болҕомтолоохтук көрөн туран.

Өһүллэн бүтэн эрэр утахтар, аат эрэ харата хамсаан, бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһаллар.

– Көрүҥүтүүй! Холбоһон эрэллэр дии… Сүөкүлээ, бүлүүсэҕин хамсатан биэр. Аны Маайабыт уолу үрдүнэн ааһаары гынна дии!

Ити курдук аймана, айдаара олордохторуна, тас аан аһылынна. Хотуннара Ылдьаана эмээхсин киирэн кэллэ. Оһох симиктик умайар буолан уонна кыргыттар хаххалааннар, ийэтэ кыыһын таба көрбөтө:

– Хотуойдаар, Маайаны көрдүгүт дуо?

– Ийээ, мин манна баарбын, – диир Маайа.

– Бачча өр манна тугу гына олороҕунуй? Дьиэҕэр таҕыс!

– Ийэкээ, сип-сибилигин тахсыам. Ити туох ыалдьыттара дуу, хоноһолоро дуу кэллилэр?

– Дьиэҕэр таҕыс, кимнээх кэлбиттэрин бэйэҥ көрүөҥ!

– Ийээ, сип-сибилигин тахсыам, – дии-дии Маайа икки чанчыгын баттаҕын өрө имэринэр, синньигэс биилин ааһа түспүт ыас хара суһуохтарын өрүүлээх төбөлөрө өһүллүбүтүн оҥостон барар. Хотуннара тахсарын кытта кыргыттар эмиэ бүлүүсэлэрин үрдүгэр төбөлөрө үмүөрүһэ түһэр. Көрбүттэрэ: иҥиир утахтара, хамсаабат буола өһүллэн баран, хайыы-үйэҕэ сойон хаалбыт ууга бэйэ-бэйэлэрин туора түһэн сыталлар эбит.

– Хайа, ити аата туох буолууһуктарый? – диэн кыргыттар Сүөкүлэттэн ыйыталлар.

– Ким билэр. Ити хотуммут Ылдьаана киирэн аралдьытан кээһэн, туох буоларын көрдөрбөтө дии.

Кэтириис, хоруорбут хардаҕас төҥүргэстэрин үөттүрэҕинэн холботолоон баран, эбии хардаҕастары уурбутугар балаҕан иһэ сырдыы түстэ.

– Э-э, иккистиэҕиҥ, – диэтэ ким эрэ саҥата.

– Чэйиҥ!.. Кэтириис, маны тоҕон, чаанньыктан сылаас уута кутан аҕал, – Сүөкүлэ, иккистээн сэрэбиэйдээри, эмиэ иҥиир утахтары хатаары оҥостор.

Маайа, саҥа сэрэбиэй тугунан бүтэрин көрөөрү, саараан турбахтаан баран:

– Кэбис, хойутаатахпына ийэм мөҥүө, – диэт, кырса тыһа истээх сонун санныгар иилиммитинэн тахсан барар.

Маайа хаппахчытыгар ааһан иһэн хараҕын кырыытынан көрбүтэ: сүүрбэтиттэн тахсыбыт бадахтаах, сылластыгас уостаах, эһэ арҕаһын түүтүн курдук, өрө тура сылдьар баттахтаах, маҥан малтаҕар сирэйдээх, сукуна-солко таҥастаах эдэр киһи, «мин дуо» диэбиттии, тиэрэ түһэн чынайан олорор. Кини аҕата күрэҥсийэн көстөр бытыктаах, тимир-тамыр курдук көрбүт аҕамсыйа баран эрэр киһи эбит. Кинилэр, холку бэйэлээхтик туттан, дьиэлээх тойону кытта кэпсэтэ олороллоро.

Ааҥҥа Маайа көстөрүн кытта, уол акаары баҕайытык ымас гынна, «сэгэрим бу баар эбиккин!» диэбиттии, тонолуппакка одууласта.

Киэһэ дьиэлээхтэр, остуол тардан, хоноһолорун күндүлүүллэр-маанылыыллар.

Маайа, аһыы олорон, эдэр киһини үчүгэйдик сирийэ көрөр. Хоноһо уол, оҕонньоттор кэпсэтэллэрин истэ-истэ, туох да солуута суохтук күлэн, сылластыгас уостара ымайаллар. Аһыылларын устата кыараҕас соҕус ыйаастыгас хараҕын Маайаттан араарбат. Арыт, кыыс сирэйин супту көрөн олорон, тугу эрэ этээри гыммыт курдук, уоһун чорбоҥнотор.

«Быһыыта, далай ааргы эрэйдээх», – дии саныыр Маайа уонна уол ити туттарыттан-хаптарыттан хайдах эрэ күлүөх санаата кэлэн, мичик аллайан ылар. Ол ахсын хоноһо уол үөрэн ымайар, бөдөҥ саһархай тиистэрэ килэҥнэһэллэр.

Харатаайап кулуба улахан дьиэтин түннүктэрэ түүн хойукка диэри чүмэчи уотунан сандаараллар. Икки улуус кулубалара, атах тэпсэн олорон, бэрт үгүһү эргитэн сэһэргэһэллэр. Кинилэр бу киэһээҥҥи кэпсэтиилэрин үксэ соҕурууттан көскө кэлэр «судаарыскайдар» тустарынан буолла. Хас сыллата аайы көскө кэлэр дьон ахсааннара үксээн, элбээн иһэр. Улуус кулубаларыгар ол бэрт элбэх түбүгү, кутталы үөскэтэр. Дьаакыбылап кулуба аҕыйах сыллааҕыта Боотурускай улууска Петр Алексеев диэн судаарыскайы Сиидэрэп диэн кинээс доҕорунаан Абараамаптыын өлөрбүттэрин туһунан кэпсээтэ.

– Маҥнай сүттэҕин утаата ол судаарыскайы күрээтэҕэ диэн сылдьыбыттар. Күһүн хаар түспүтүн кэннэ, дьэ, өлүгүн булбуттар.

– Аньыы даҕаны, – Харатаайап кириэстэнэр.

– Онтон сылтаан Боотуруускай улуус кулубатын Оруоһун тойону, быыбарынай кулубаны Арамаан Балсакыабы дуоһунастарыттан устар курдуктар үһү.

– Дьэ үлүгэр эбит. Ити туох ааттааҕын, атын сир баранан, биһиги улуустарбытыгар кинилэри ыыталлара буолуой? – диэн Харатаайап кулуба, кэнэн муҥутаан, уйатыгар уу киирэр, куттанар.

Түүн ортото лаппа ааспытын кэннэ хоноһолоругар ортоку хоско орон оҥортоон биэрэллэр.

Маайа киэһэни быһа туох да саҥата суох Дьаакыбылап кулуба сэһэнин истэн олорон учууталын Аркадий Романович Эховы санаан кэлбитэ:

«Билигин кини ханна буолуой? Хайа улуус түгэҕэр үүрбүттэрэ буолуой? Кими эмэ үөрэтэрэ дуу, суоҕа дуу? Оо, баччааҥҥа диэри манна олорон үөрэппитэ буоллар, билигин төһө эрэ билиилэммит буолуом этэ!»

Маайа тоҕо эрэ этин сааһа аһыллан, уута көтөн, бэрт өр оронугар эргийэ, мөхсө сытан баран, сарсыарданан нэһиилэ утуйда.

Нөҥүө күнүгэр хойутаан турдулар. Хоноһолор тиэтэйэр быһыылара биллибэт. Бэрт наҕыллар. Маайа аҕата да үлэтигэр барбата. Кини хоноһолоруттан тугу эрэ көһүтэр курдук көрөр-истэр.

Күнүскү чэйи иһэллэр. Маайа, чэйдээн бүтэн, хаппахчытыгар киирбитин кэннэ икки оҕонньор, кыыс сөбүлэнэр буоллаҕына, эдэрдэри холбуурга быһаарсаллар. Ол эрээри Харатаайап кулуба бу уолу иһигэр киллэрбэт, кинини баай киһи оҕото, кулуба уола эрэ диэн Маайаны биэрэргэ быһаарынар. Ылдьаана буоллаҕына, хоноһолоро тутталларын-хапталларын көрө-көрө: «Оҕом бу дьоҥҥо эрэ барбатар ханнык этэ», – дии саныы сырытта.

Үгэс быһыытынан, аҕалаах ийэ, уол ыйыттарарын кэпсии уонна сөбүлэһэҕин дуо диэн ыйыта, кыыстарын хаппахчытыгар киирэллэр. Хос иһигэр Дьаакыбылап кулуба уолунаан иккиэйэҕин хаалаллар.

– Нохоо, бу ыал кыыстарын сөбүлүү көрдүҥ дуо? – диэн оҕонньор уолуттан ыйытар.

– Көрөн, – диэн баран уол дьиэ өһүөтүн одуулаһан мэлээриҥнии олордо.

– Сөбүлүүгүн дуо диэн ыйытабын ээ?! – аҕата сибигинэйэ былаан бардьыгыныыр.

– Сөбүлээн.

Кырдьыга, Дьаакыбылап кулуба, улахамсык, киэбиримсэх муҥутаан, мин уолбун кыыс сириэ диэбэт этэ. Хата, уолум кыыһы сирэн кэбиһиэ диэн сэрэнэрэ. Билигин уола сөбүлүүрүн истэн, хайа сах сыбаайба буолара быһаарыллыбытын курдук санаата.

Өр соҕус буолан баран, Сэмэн Уйбаанабыс, кыыһын хаппахчытыттан хайдах эрэ арбы-сарбы туттан, хоноһолорун сирэйин таба көрбөт буолан таҕыста. Кыыс сирбитэ көстөн турарын үрдүнэн, Дьаакыбылап кулуба, бэйэтин үтүө аатыгар-сураҕар эрэммитэ оччо буолан, кыыс туох диэбитин чопчу истээри, ороҥҥо тиэрэ түһэн чынайан олордо.

– Дьэ, оҕоҕут туох диэтэ?

– Мин бэйэм чааһым эһигини, төһө да тэҥнээхтэрим диэн, сөбүлээбитим иһин…

Дьаакыбылап кулуба хорос гына көнө түстэ, сирэйэ эмискэ дьэбин уоһунна. Ол эрээри билигин да: «Мин оҕобун ама сирбит үһүө?» – дии санаан итэҕэйбэккэ холку соҕустук ыйытта:

– Сөбүлээтэ ини?

– Этэбин ээ, мин төһө да уруулуу буолуохпутун баҕарбытым иһин, кыыспыт буолбат, – Харатаайап «кыыһым сирдэ» диэҕин тыла тахсыбата. Оо, кыыһа «сөбүлүүбүн» диэбитэ буоллар, төһө эрэ үөрэн-көтөн өрөһөлөнөр этэ!

Дьаакыбылап кулуба, кыыс кини уолун сирбитин истэн, ойон туран таҥаһын үрдүгэр түстэ. Уола Сүөдэркэ туох-ханнык буолбутун билигин даҕаны кыайан ситэ өйдөөбөккө мэлээриҥнии олордо. Аҕата, таҥаһын таҥнан хачымахтаһа-хачымахтаһа, уолун хатыылаах баҕайытык кынчарыйда уонна күргүйдүүр былаастаахтык:

– Таҥын!.. Барыах!.. Сирдэрэн баран, тугу кэтэһэн олороҕунуй? – диэтэ.

Дьиэлээх тойон, кыыһа уолу сирбититтэн кыйаханан, кыбыстан, тугу да этиэн булумуна:

– Оҕонньор, ити курдук өһүргэнэриҥ сыыһа: кыыс уолу сирэрэ да, сөбүлүүрэ да ханна барыай, баар суол, – диэн си буолуохтааҕар тыл кыбытта.

Анарааҥҥыта, кыыһыран, өһөх курдук кытарбыт хараҕынан өтөрү көрөн кэбистэ:

– Мин оҕобун, улуус бастыҥ ыалын оҕотун, сирдэрэн бараҥҥын, бэрт киһи, кыыскын ньадараал уолугар биэрэр инигин. Аны сирэ-тала олорон, ыал хамначчытын батыһар дуу?.. – диэн хомуруйа-хомуруйа, уолун батыһыннаран, дьиэттэн тахсан барда.

Дьаакыбылаптаах тэлгэһэттэн аттанааттарын кытта, Маайа хамначчыт кыргыттарга таҕыста. Кыргыттар кини киирэрин кытта:

– Уруу буолбат буолла дуу? – диэн ыйыталаһа тоһуйдулар.

– Суох.

– Мин барыһыайбынан… уонна түүлбүнэн буоллаҕына… – Сүөкүлэ кыыс Маайа диэки эмиэ да тиэхэлээхтик, эмиэ да кыбыстыбыттыы кылап гына көрдө. Кини, быһыыта, «кэргэннэниэхтээххин» диэри гынан иһэн ситэ саҥарбата.

– Ээ-э, Сүөкүлэ, эн барыһыайыҥ диэн туохха да наадата суох эбит, – диир ынахтарын уулата тахсаары таҥна турбут Кэтириис кыыс. – Истэҕин дуо, Маайа, бэҕэһээ киэһэ Сүөкүлэ иккиһин барыһыайдаан баран: «Маайа эргэ тахсар буолла», – диэн тойоннообута ээ.

– Биир ыйыттарыыларыгар сөбүлэспэтим. Аны иккистээн кэлэллэр үһүө, – дии-дии Маайа саһыгыраччы күллэ.