Текст книги "Төлкө"

IV

Аҕыйах хонон баран Бөтүрүөп таҥара кэлэр. Ол күнтэн ыла от үлэтэ саҕаланар: сорохтор Бөтүрүөп таҥара күн, сорохтор ол ааспыта үһүс күнүгэр маҥнайгы хотуур суолун таһаараллар.

Маайа Дьаакыбылап кулубалаахха кэллэҕин нөҥүө күнүгэр хотуна Огдооччуйа: «Ынахтары ыатын!» – диэн илдьиттээбит этэ. Маайа хамначчыт кыргыттары кытта ынах ыаһа барсыбыта. Ол да буоллар кини билигин даҕаны бэйэтин «ыал хамначчытабын» дии санаммат. Кини быйыл саас дьиэтигэр, Сүөдэри көһүтэ сатаан тэһийиминэ, ынах ыы үөрэммитэ манна улаханнык туһалаата. Хамначчыт кыргыттар Маайа ынах ыырын көрө-көрө:

– Биһиги эйигин ынаҕы сатаан ыабата буолуо дии саныырбыт, – дэһэллэр.

– Быйыл саас үөрэммитим.

– Биһиги хотуммут эппитэ: «Сатаан ыабат буоллаҕына, миэхэ этээриҥ», – диэн.

– Ол тоҕо кини мин сатыырбар-сатаабаппар кыһанна? – Маайа кыргыттартан ыйытар.

– «Үөрэтээри», – дэһэллэр кыргыттар. Кинилэр үгүстэрэ билэллэрэ Огдооччуйа хайдах «үөрэтэрин»: сатаан ынаҕы ыабат кыыһы кини илиитигэр туох түбэһэринэн быһыта сынньара.

Малаанньыйа кыыс киэһээҥҥи ыам үүтүн киллэрэн биэрбитигэр, хотуна Огдооччуйа өттүк баттанан ырҕаллан туран:

– Хотуок, Сылгыһыт ойоҕо ынаҕы сатаан ыыр дуо? – диэн ыйытар.

– Биһигиннээҕэр ордук ыыр.

– Харатаайап кулуба суос-соҕотох кыыһа, ыал хамначчытыгар дылы, ынаҕы ыырга ол хаһан үөрэммитэй?

Малаанньыйа кыыс ону хантан билиэй, тугу да саҥарбат. Ити курдук, Маайа ыал хамначчыта буолан көрсүбүт маҥнайгы күчүмэҕэйин мүччү түспүтэ.

Сүөдэр от үлэтэ саҕаланарын кытта от охсо барбыта. Сотору кыргыттары, дьахталлары от мустара таһаарбыттара. Маайа онно эмиэ барсыбыта. Күһүн от кэбиһиитигэр Маайа Сүөдэрдиин бииргэ үлэлээбиттэрэ. Кинилэр дьиэҕэ тахсыбакка эрэ отууга хоноллоро. Аһыыр астарын дьиэҕэ тахсан хонооччулар киллэрэллэрэ.

Өлүөнэ өрүс өлгөм үүнүүлээх арыылара, илибирии турар сэбирдэхтээх иирэ талахтар, курупчаакы бурдук курдук кылбаа маҥан кыычырҕас кумах, ыраас салгын Маайаны олус абылаабыттара. Кини бу сири төрөөбүт Төгүрүк алааһыттан ордук үчүгэй курдук көрөр. Ол, баҕар, кини манна таптыыр кэргэнин кытта бииргэ сылдьарыттан эбитэ буолуо.

Ол үлэлии сырыттахтарына үөһэнэн хотуттан хаастар үөрдэрэ айманан соҕуруу ааһаллара… Арыт кинилэр оттуур арыыларын чыыбаайылаах кумаҕар түһэн аһыыр, хонор буолаллара.

Хаас киириитэ хаһыҥнаах түүннэр буолуталаан барбыттара. Маайа, аҥаардас сиидэс эрэ ырбаахынан сылдьар буолан, сарсыарда эрдэ турдаҕына тоҥоро, титириирэ. Кини дьэ өйдөөн барбыта хамначчыт олоҕун сорун-муҥун.

Үрдүк сир ото хагдарыйарын, сүмэтин сүтэрэрин кытта, аны арыы элгээннэрин атахтарыгар, ууларын кытыытыгар үүнэр борууну оттуур буолбуттара. Хамначчыт уолаттар, ытаһа-ытаһа, муустаах ууну, бадарааны кэһэ сылдьан борууну охсоллоро. Хамначчыт кыргыттар эрэйдээхтэр ону киирэн мунньаллара. Маайа сототун от хадьымала хайыта кэйэн, атаҕа хаанынан устара. Муустаах бадараан тымныыта сүрэҕин хаарыйара. Кини, тулуйа сатаан баран, киһи көрбөтүгэр ытыыра.

Оо, ыал хамначчыта буолбатаҕа буоллар, ама, кини бу курдук сору-муҥу көрүө этэ дуо? Суох, кини урут дьон олоҕун букатын билбэт эбит. Дьэ, кини ону саҥа билэн-көрөн эрдэҕэ. «Үлэҕэ туох улахан эрэйэ баар үһүө», – дии саныыра. Суох, үлэ эрэйдээҕин, мускуурдааҕын кини дьэ биллэ. Кыраабыл угугар ытыһын тириитэ хабыллан бүппүтэ билигин муос курдук чэрдийэн хаалла. Атах сыгынньах сылдьарыттан, икки атаҕа хатыран, хайыта баран хааллылар. Ол үрдүнэн Дьаакыбылап тойон киирэ-киирэ:

– Күөх сүрэхтэр, аһаабыт аскытын боруостуур гына үлэлээбэккит! – диэн мөҕөр.

Уһун сайын устата от бөҕөнү оттоон, бугуллаан кэбиһэн бүтэрэллэр. Ити курдук, сааллар этиҥнээх, сылаас-сырдык күннээх самаан сайын ааһан, тымныы тыаллаах, курас күннээх, өксүөннээх ардахтаах күһүҥҥү күннэр буолаллар.

Ынах-сүөһү далтан арахпат, кыбыылаах оту маныыр кэмэ, дьон балаҕан иһигэр хаайтарар, оһоҕу быыстала суох оттон иттэр күннэрэ кэлэр. Хотуннара Огдооччуйа Маайаны аны, «ынах сааҕын күртүн» диэн, хотоҥҥо үлэлииргэ анаабыта.

Күн кылгаатар кылгаан, халлаан тымныйдар тымныйан, кыһын тиийэн кэлэр. Маайа түөрт уон ынах сааҕын киэһэ хараҥа буолуута күрдьэн, эһэн бүтэрэр. Күнү күннүктээн хотон иһигэр сылдьар буолан, ыраас салгынынан тыыммат. Киэһэ хотонун үлэтин бүтэрэн дьиэтигэр киирэригэр, таһырдьа салгыҥҥа таҕыстаҕына сүрэҕэ өлөхсүйэр, мэйиитэ эргийэр буолбута.

Саас, сайын устата санныттан түһэрбэккэ кэтэ сылдьыбыт сиидэс ырбаахыта тырыттан бүтэр. Кини дьонноох сиргэ көстүөҕүн да саатар буолла. Сөдүөччүйэ эмээхсин – ону кыргыттартан истибитэ эбитэ дуу – биирдэ Маайа хотонуттан киирбитигэр:

– Тоойуом, Маайа киирдиҥ дуо? – диэн ыйыта тоһуйбута.

– Эбэ-э, мин.

– Кэл эрэ бэттэх, – эмээхсин кинини ыҥыран ылар. Кууһан олорон, туппахтаан, имэрийэн көрөр.

Маайа бу балаҕан иһигэр олорор Сүөдэриттэн ураты атын дьонтон бу эмээхсини ордук улаханнык таптыыра. Кини хайдах да санаарҕаан, ытаан-соҥоон киирбитин иһин, эмээхсин кэпсээнинэн, сэһэнинэн кини санаатын аралдьытара. Сөдүөччүйэ Маайаны бэйэтин оҕотун курдук таптыыра, аһынара, көмүскэһэрэ. Бу эмээхсин манна суоҕа эбитэ буоллар, Маайа олоҕо уон төгүлүнэн кытаанах, куһаҕан, ыарахан буолуох быһыылааҕа.

– Оҕом, Маайа, уҥуохтаах тирииҥ эрэ хаала дьүдьэйбиккин. Үчүгэйдик аһаан-сиэн иһиэххин. Аһы хото аһыыр эрэ киһи баай ыал үлэтин кыайар-хотор, – диэн баран, эмээхсин хоонньуттан биир эргэ ырбаахыны ылан, Маайаҕа туттаран кэбиһэр.

– Эбээ, маны тоҕо миэхэ биэрдиҥ?

– Тоойуом, мин өлөрүм чугаһаабыт эмээхсиммин. Бачча сааһым тухары баай ыалга үлэлээн-үлэлээн ордоруммут эрэ таҥаһым ити. Кэтэн кэбис… Эн эдэргин!..

Кырдьык, бу баайга хамначчыт буолан баай Дьаакыбылаптар хотоннорун сааҕын күрдьэн, икки хараҕын хотон ыытыгар быһа сиэтэн бу көрбөт буолбут Сөдүөччүйэ эмээхсин, үлэлээн-үлэлээн, ордоруммут эрэ таҥаһа диэн ити ырбаахы этэ. Кини урут харахтаах эрдэҕинэ саас биирдэ эмэтэ ити ырбаахытын кэтэн чугас ыалларыгар баран кэлэрэ. Билигин, көрбөт буолан баран, бу ырбаахытын кэппэт этэ.

Таҥаһынан тутаан сылдьар Маайа эмээхсиҥҥэ улаханнык баһыыбалыыр, махтанар. Кини бу ырбаахытын кэтэн, дьон баар сиригэр көстөр буолбута. Онтон, кыһыҥҥы тымныылар түспүттэригэр, аны хотонуттан дьиэтигэр кыайан киирбэт буолар. Сүөдэр, үлэтиттэн кэллэҕинэ тахсан, кулун сонун кэтэрдэн киллэрэрэ.

Суунар-тараанар бокуойа суох буолан, Маайа уһун хара солко курдук суһуохтарын, өрүммэккэ, бүк-тах эрийэн, кирдээх былаатынан саба баанан сылдьара.

Кылгас күннээх, уһун түүннээх, туманнаах тымныылаах кыһын Охонооһойоп таҥараҕа тиийэн аҥаар муоһа тостон, күн уһаан, халлаан сырдаан, күнүс дьыбар тахсар буолан барар. Ол да буоллар хотон иһэ син биир сырдаабат. Онон-манан эркини дьөлүтэ аспыт курдук, муус түннүктэр бааллара халлаан сырдыгын кыайан киллэрбэттэр. Хотон аана аһылыннаҕына, Маайа хараҕа саатар, сөрүүн, ыраас салгынтан мэйиитэ эргийэр, сүрэҕэ өлөхсүйэр.

Хотуннара Огдооччуйа, хотон иһигэр киирэ сылдьыбатар да, күнүс далга тахсыбыт ынахтары көрө-көрө:

– Хотоҥҥутун ыраастаабат буолаҥҥыт, ынахтарым өттүктэрэ лаҥха буолбут. Хотону үчүгэйдик ыраастаабат буоллаххытына, ынахтар өттүктэрин кирин тиискитинэн кирдэриэм! – диэн хамначчыт дьахталлары, кыргыттары ыххайар, мөҕөр.

Кыһын ааһан, саас илэ-бодо кэлэр. Дьиэ таһыгар чалбахтар халыйбыттар. Ынахтар түүлээн бараллар, сарсыарда, таһырдьа тахса охсоору дьүккүһэн, быаларын эрэ быспаттар, киэһэ бэрт эрэйинэн хотонноругар киирэллэр. Хотон муус түннүктэрэ дьөллүбүттэринэн күн уота чаҕылыйан, Маайаны таһырдьа ыҥырар курдук.

Арай биир маннык күн, Маайа ынахтарын сааҕын эһээри түннүктэр анныларыгар чөмөхтүү сырыттаҕына, хотуна Огдооччуйа хотоҥҥо киирэн кэлэр. Ол киирээт:

– Баай ыал кыыстара буолан бараҥҥын, ынах сааҕын сатаан күрдьүбэт эбиккин дуу? Тылыҥ-өһүҥ сытыыта бэрт дии, илиигинэн сатаабат буоллаххына, тылгынан салатыам! – дии-дии ыххайар.

Маайа, күрдьэҕин ынах сааҕар батары анньан баран, саҥата суох турар. Кини сааскы сииктээх, таммалыы турар үрүттээх хотону мантан ордук ыраастыыр кыаҕа суох. Онуоха эбии билигин таһырдьа чалбах тахсан, сүөһү чалбахтан уулуур буолан, үгүстэрэ сыптарыйаллара.

– Хаарыс-солко таҥаһым киртийиэ диэн, бу курдук үлэлиириҥ буолуо!

– Хотоҥҥут кыараҕас, билигин саас кэллэ, – диир Маайа, тулуйа сатаан баран.

– Эн кэлэҥҥин миэхэ киэҥ хотону тоҕо тутан биэрбэтэххиний? «Хотоҥҥут кыараҕас» диэбит буола-буола! Саатта, баай, үчүгэй ыал оҕолорун сирэ олорбут сурахтааҕыҥ… Мин оҕобун Сүөдэркэни сирэ оонньообуккун – хотоҥҥо сытытарым буолуо!

Маайа дьэ манна өйдүүр: кини кэллэ-кэлээтин кытта хотуна тоҕо силбиэтэнэн көрсүбүтүн уонна тоҕо киниэхэ кырыктаахтык сыһыаннаһарын. Суох, кини билигин даҕаны таптыыр доҕорун, Сүөдэрин, бу баай ыал сылластыгас сирэйдээх уолларыгар биэримээри турар!

– Сааппаккыт даҕаны, хамначчыт дьахтаргытын, «биһиги уолбутугар эргэ тахсыбатаҕыҥ» диэн, бу курдук накаастыы, үөҕэ сылдьаҕыт, – диир Маайа абатыйан.

Огдооччуйа, сирэйгэ бэрдэрбит курдук, сирэйдиин-харахтыын кубулуйа, хаана-сиинэ алдьана түһэр:

– Мин, саатар сирэйдээх, тэбэр сүрэхтээх буолан, бачча байан олоробун. Эн бааргын саатар сирэйэ, тэбэр сүрэҕэ суох! Ханнык баай ыал кыыһа ыал устун сылдьар хамначчыты батыһыаҕай?

Хотуна тахсыбытын кэннэ Маайа, ынаҕын сааҕын хотон түннүгүнэн таһырдьа эһэ-эһэ, олус кыһыйан-абаран ытамньыйан ылар. Бу үлэлии туран кини санаата төрөөбүт-үөскээбит Төгүрүк алааһыгар, дьиэтигэр тиийэр.

«Икки харахтаах аата, хараҕа суох курдук, тугу да билбэккэ-көрбөккө иитиллибит эбиппин… Хамначчыт кыргыттар ытаһалларын көрдөхпүнэ, сүрэҕэ суохтарыттан ытыыллара буолуо, – дии саныырым… – Суох, кинилэр хара батталга, хараҥа түүн курдукка олороллоруттан ытаһаахтыыллар эбит».

Маайа күрдьэҕин ынах сааҕын чөмөҕөр батары анньар. Күнү быһа бөкчөйө сылдьарыттан ыалдьар синньигэс биилин бобо туттан, сынньанан турбахтыыр. «Хараҥа түүн курдук… хараҥа! – дии саныыр кини. – Оо, бу хаһан сырдыыр олоҕуй?..»

* * *

Хонууттан, сыһыыттан хомурах хаар хоҥнон, сыралҕаннаах күн уотугар сылгы, ынах сыламнаан сытар, сынньанар сааскы ичигэс күннэрэ кэлэллэр. Хотоол сирдэргэ уу тахсыбытыгар кустар, хаастар түһэллэр. Күн тахсыаҕыттан киириэр диэри күөрэгэй чыычаахтар, бэйэ-бэйэлэрин кытта куоталаспыт курдук, көмүс чуораан тойуктарын дьырылаталлар. Сир кырса халыҥ хаар өлгөм сиигинэн утахтанан, күн уотун сылааһыттан ирэн, күөх от көрөн турдахха көҕөрө үүнэн тахсарга дылы.

Лена өрүс сааскы халаанын уута күөстүү үллэн, көрүөх бэтэрээ өттүгэр сис кумахтары сабыталаан, намыһах арыылары үрдүлэринэн мэндээриччи охсуталаан, кэҥээтэр кэҥээн, килэйдэр килэйэн, сэттэ ый устата хам тута сыппыт халыҥ мууһун, тэбиэһирэ-тэбиэһирэ, тэлитэ тэбэн, халҕаһа-халҕаһа хайыта анньан, этиҥ тыаһыныы ньирилээн, сэлиик ат сиппэтинэн элээрдэн, Хотугу Муустаах муора диэки дьулуруйар. Оо, бу кэмҥэ Лена өрүс күүһүн кытта туох күүһэ тэҥнэһиэй!

Минньигэс сыттаах сэбирдэх-мутукча тыллыыта, ойуур, торҕону бүрүммүт курдук, көҕөрөн көстүүтэ, кэрэ тойуктаах кэҕэ көтөрдөр этэн чоргуһаллара, ой тыа аттыгар уолаттар-кыргыттар мустан үҥкүү тойугун туойан дуораталлара үчүгэйин даҕаны!

Маайа, саас буолан үлэтэ аҕыйаан, хотон иһиттэн тахсар, күн сырдыгар дьэ быгар. Сүөдэр ыраах бурдук ыһа барбыт буолан, Маайа кэпсэтэр киһитэ Сөдүөччүйэ эмээхсин эрэ. Маайа дьиэҕэ олороруттан тэһийбэт. Кини били Сөдүөччүйэ эмээхсинтэн бэлэхтэппит ырбаахыта киртийэн хаалбытын сууйаары, бэйэтэ да суунаары, аргыый аҕай дьиэттэн тахсан барар.

Кырдал сир үрдэ саһархайдыҥы өҥнөөх ньургуһун отунан киэркэйбит. Маайа илиитин муҥунан тутар гына ол ньургуһуннартан үргээн ылар. «Бу бэйэлээх торҕо күөх саас барахсан ааһыах соро буоллаҕа», – дии саныыр. Кини, ньургуһуннаах кырдалы туораан, хотоол сиргэ төп-төгүрүк уу тахсан бычалыйан сытарыгар чугаһыыр. «Хата, мин манна таҥаспын сууйуом», – диэн үөрэ санаан, дьиэрэҥкэй тэбэн ууга чугаһыыр. Эмискэ атыырдаах тыһы көҕөннөр, маатыргыы-маатыргыы, көтөн сылыбыраһан тахсаллар. Маайа, хантайан, кустар хайдах көтөллөрүн көрөн турар. Тыһы көҕөн бастаабыт, кини кэнниттэн, сэгэрим куотаары гынна диэбиттии, күөх төбөлөөх атыыр көҕөн батыспыт.

«Барахсаттар, эһигини ким да бас билбэт, баттаабат– атаҕастаабат буолан, айылҕа өлгөм быйаҥын, үөрүүтүн, дьолун үөһэттэн, көтө-дайа сылдьан, көрөн эрдэххит, – дии саныы-саныы Маайа батыһа көрөн хаалар. – Киһи, ити көтөрдөр курдук, тоҕо көтөр кыната суоҕа буолуой? Өскөтө мин көтөр кынаттаах буолуум, оччоҕо тугу гыныа этибиний? Аан бастаан ийэбин баран көрөн кэлиэ этим… уонна мантан атын сиргэ, букатын ыраах сиргэ, баран олоруо этибит…» Кини ити санаатыттан хайдах эрэ чэпчиир, сүргэтэ көтөҕүллэр.

Маайа уу аттыгар тиийэн көрбүтэ: уҥуоргу ньургуһуннаах кырдал ууга умса ууруллан сытар. Халлаан, бу кыракый көлүйэ түгэҕэр түспүт курдук, түҥнэстэн көстөр. Маайа ытыһын муҥунан тута сылдьар ньургуһуннарын ууга киллэрэн умнастарын сиигирдэ уурар. Уу күн уотуттан сып-сылаас буолбут. Кини ууну илиитинэн таарыйбыт сириттэн төп-төгүрүк долгуннар тарҕанан, улам кэҥээн, улаатан бараллар.

Уу аттыгар турбахтаан баран, Маайа чугас соҕус сытар эргэ бүтэй остоолботун соһон киллэрэн далаһа уурунар. Ол үрдүгэр олорон ырбаахытын сууйар. Сотору-сотору тула өттүн көрүммэхтиир. Ким да суоҕуттан бэркэ наҕылыйан сууйбут ырбаахытын ыган, хонууга ыраас сири булан, тэниччи быраҕан куурда уурар.

Маайа баттаҕын өһүлэн намылытан түһэрэр уонна бастаан, оҕо курдук, баттаҕын ууга уга оонньуур. Төбөтүн суунар, хайдах эрэ хараҕа сырдыыр. Уһун суһуоҕун кууруор диэри намылыччы тараан баран мөлбөрүччү өрөн кэбиһэр.

Бу кэмҥэ Сылластыгас Сүөдэркэ дьиэтин таһыгар сылдьан били Маайа көтүппүт көҕөннөрө ааспыттарын көрөр. Кини манна чугас, хотоол уутугар, куруутун көҕөннөр түһэллэрин өйдөөн, дьиэҕэ киирэр.

– Ийээ, мин кустуу бардым, – Сүөдэркэҕэ аҕыйах сыллааҕыта аҕата атыылаһан биэрбит икки уостаах саатын ылар.

Огдооччуйа уола кустуу барабын диэбитин олус сөбүлүү, сэргии истэр:

– Тоойуом, бэркэ сэрэнэн сырыт, ууга түһэн хаалаайаҕыный! Таҥаскын уларытын. Уу кэһэр олооччута кэт!

– Ээ чэ, мин манна чугас хонууга баран кэлиэм, – диэт, Сүөдэркэ саа тутуурдаах таһырдьа тахсан барар.

Кини, кырдал кэтэҕэр баар хотоол уутугар кус олороро буолуо диэн сэрэнэн, аргыый аҕай быган көрбүтэ: Маайа баттаҕын суунан бүтэн, тараана олорор эбит. Итинтэн ыла Сылластыгас Сүөдэркэ күрүө остоолботунан сирэйдэнэн саһан сытар.

Маайа, ууга күлүгүн көрүнэ-көрүнэ, кэһиэҕэ суох ыраас, чэгиэн куолаһынан төрөөбүт дойдутун ахтарын туойан ыллыыр:

 
Мөһүүрэлээх хонуулаах,
Бөлкөй-бөлкөй арыылаах
Бүтэй Бүлүү эбэкэм!
Харыйа талах халдьаайылаах,
Хаҥыллыыра сылгылаах
 

Хампалыыра алааһым!..

Сүөдэркэ, Маайа ырыатын истэ-истэ: «Итинник уран, үчүгэй уоһуттан уураабыт киһи!» – дии саныыр.

Маайа ыллаан бүтэн баран туран тула өттүн көрүнэр. Ким да чугаһынан көстүбэт. «Киһи суоҕуна эппин суунуум», – дии санаан, бэрт тиэтэлинэн таҥаһын устар уонна, ол-бу диэки көрө-көрө, ытыһынан сылаас ууну сомсон ыла-ыла, акымалларын, моонньун, түөһүн суунан барар.

Маайа этэ, Сүөдэркэ санаатыгар, күлүмүрдээн көстөргө дылы. Сүөдэркэ саатын быраҕар уонна, куска үөмэн эрэр курдук, ол-бу мастарынан сирэйдэнэн, хотоол уутун диэки сыыллар. «Кини – биһиги хамначчыппыт. Мин наадыйарбын күүспүнэн даҕаны ыллахпына, туох да боруок суох», – дии саныыр.

Сүөдэркэ урут хас да хамначчыт кыргыттары күүһүлэтэлээбитэ. Ол кыргыттар сордоохтор үҥүстэхтэринэ, хотуннара, хата, кинилэртэн сэттэлэрин ылара.

«Оҕо оонньоотоҕун аайы, ол-бу буола сылдьаҕыт. Кини тыыппытыттан сүтэрбиккит да кыра буолуо!» – диэн мөҕүтэлиирэ. Оттон хайалара эмэ хат буоллаҕына, ону дэлби сынньан оҕолорун түһэттэрэн кэбиһэрэ.

«Билигин ханна да куоппатах бэйэҥ ини!» – дии саныы-саныы, Сүөдэркэ, чугаһаан баран, туран кэлэр.

Маайа ону көрөөт:

– Уой! – диэн саҥа аллайбытынан сүүрэн тахсан, куурда уурбут ырбаахытын үрдүгэр түһэр. Кини тиэтэйэн, уолуйан хаалан, ырбаахытын кыайан кэтэ охсубат.

Сылластыгас Сүөдэркэ, сүүрэн кэлэн, ырбаахытын кыайан кэппэккэ булумахтана турар Маайаны кууһан ылар.

– Сааппаккын даҕаны, бу туох буола сылдьаҕыный?! – Маайа хаһыытыыр.

– Аргыый! Саҥарыма! Мин эйигин таптыыбын… Сылгыһыт Сүөдэр эйигин албыннаан ойох ылбыта… Кини биһиги хамначчыппыт… Миэхэ кэргэн кэл! Мин дьонум эйигин үчүгэйдик таҥыннарыахтара, – дии-дии Сүөдэркэ Маайаны сиргэ охторо сатыыр. Маайа, ырбаахытын уолугун булан, төбөтүн таһаарар. Аны Сүөдэркэ, Маайа төбөтүн кууһан ылан, уураан-сыллаан барар.

– Киэр буол! Туох буола сылдьаҕыный? – дии-дии Маайа сирэйин куоттара сатыыр.

– Манна биһиги хамначчыттарбытыттан ураты ким да кэлиэ суоҕа… Мин кинилэртэн куттаммаппын, кинилэр миигиттэн куттанныннар! Мин кинилэр тойоннорун оҕотобун… Ким эбит тыытан көрдүн эрэ! Мин тугу баҕарар гынарым көҥүлүм.

– Хамначчыттар да дьон буолбаттар дуо? Ол хайдах эн көҥүлгүнүй? – диэн баран Маайа Сүөдэркэни сирэйгэ сырбатар. – Бу баар эн көҥүлүҥ! Өйдөө, хамначчыт да киһи! Кини эһигиннээҕэр быдан ыраас сүрэхтээх киһи!

Сирэйгэ сырбаттаран соһуйан, Сүөдэркэ Маайаны ыһыктан кэбиһэр, хайдах эрэ кыра оҕо атаҕастаммытыттан хомойон көрөрүн курдук көрүтэлиир.

Маайа ырбаахытын кэтэ охсор. Кини иккис ырбаахыта сиргэ сытарын ылаары төҥкөйбүтүгэр Сүөдэркэ синньигэс биилиттэн кууһан ылар. Маайа, төлө көтөөрү, мөхсө сатыыр да, Сүөдэркэ кинини ыыппат.

– Ыыт диибин! – Маайа күүһүн муҥунан ыһыытаан бытарытар.

Сылластыгас Сүөдэркэ Маайаны эргитэ тардан кууһан ылар уонна сыҥааҕыттан, иэдэһиттэн, моонньуттан сыллыыр-ууруур.

– Дьоннор, көмөлөһүҥ! – Маайа хаһыытыыр. Иккистээн хаһыытаары салгыны эҕирийэн эрэрин көрөн, Сүөдэркэ айаҕын саба тутар. Маайа, тыына хаайтаран, ыксыыр. Туох баар күүһүнэн Сүөдэркэни быарга сырбатар.

– Ох! – диэт Сүөдэркэ ыһыктан кэбиһэр уонна быарын туттубутунан бүк түһэр. Маайа, таҥаһын хомуйа тутаат, балаҕанын диэки сүүрэр.

Маайа кырдал үрдүгэр тахсар. Оол курдук биир оҕуһу мииммит киһи кэлэн иһэр. «Ким иһэрий?» – дии санаан Маайа чарапчыланан көрөр уонна үөрэ түһэр: кини Сүөдэрэ үлэтиттэн иһэр эбит.

– Сүөдэ-эр! – Маайа утары сүүрэр.

Сүөдэр сир хоруттарбыт саадьаҕай оҕуһун туора миинэн, синньигэс хахыйах кымньыытынан оҕуһун куттуу, салгыны быһыта дайбаан кууһурҕата иһэр. Кини, Маайа хаһыытын истээт, эргиллэ биэрэр.

– Маайа! – диэбитинэн Сүөдэр ойон түһэр. Миинэн иһэр киһитэ түһэрин кытта оҕус, бааллыбыт курдук, тохтуур, хара буор суолунан мас сыҥаахтаах сыарҕаны соһон иһэриттэн сылайан, аҕылаан, ып-ыраас сыраана сиргэ субуруйан тохтор.

Маайалаах Сүөдэр саҥата суох куустуһа түһэллэр. Сылайбыт саадьаҕай оҕус: «Өр соҕус куустуһан туруҥ – сынньаныам», – диэбиттии, кинилэр диэки көрөн кэбиһээт, кэбинэн барар.

– Маайа, мин үлэбин бүтэрэн иһэрбин хантан билэн көрсө таҕыстыҥ?

– Эн суоххуттан тэһийбэккэ… Манна баар хотоол уутугар таҥаспын… сууна сырыттахпына, Сүөдэркэ кэлэн моһуоктаата…

– Моһуоктаата да-а! – Сүөдэр эмискэ кубарыс гына түһэр. – Кини ханна баарый?

– Быарга анньан куоппутум…

Сүөдэр туох да саҥата суох, хахыйах кымньыытын туора туппутунан, сүүрэр-хаамар былаастаан, хотоол диэки барар.

– Сүөдээр! Барыма!.. Төнүн! – Маайа кэргэнин ыҥыра, тохтото сатыыр. Сүөдэр, икки хараҕын үүтэ көстүбэт буола кыыһыран, кинини кыра оҕо эрдэҕиттэн күн бүгүнүгэр диэри баттаабыттара, атаҕастаабыттара, муҥнаабыттара барыта мунньуллан, Маайа ыҥырбытыгар кыһаллыбакка, тэбинэ турар.

V

Сүөдэр, кырдал саалыгар ыттаат, Маайаны эккирэтэн иһэр Сүөдэркэни утары көрсөр. Кини, куотар бокуой биэрбэккэ, сүүрэн кэлээт, Сылластыгаһы уолугуттан харбаан ылар.

– Тойонум оҕото, дорообо! Хамначчыт кыргыттаргын атаҕастыыргар астыммаккаҕын, аны хамначчытыҥ кэргэнин былдьаһар буолбуккун дуу?

– Бу туох буоллуҥ?.. Кырбаары гынаҕын дуо? Дьэ кырбаан да көр эрэ!.. Ыспараанньык да тойон ыраах буолбатах, – диэн куттанан салҕалас буолбут Сүөдэркэ, төлө мөхсө сатыы-сатыы, суоһурҕаммыта буолар.

– Эһиги хара батталгытыгар суут-сокуон диэн суох!.. Эн хас хамначчыт кыыһы саакка киллэрдиҥ?! Ийэҥ хастарын кырбаан өлөртөөтө?! Итиннэ барытыгар суут-сокуон суох! Ким биһигини көмүскүүр дьонноробутуй? Ити оҥоһуугутугар ыспараанньыктан эһиги тоҕо куттаммаккытый? – дии-дии Сүөдэр тойонун аах уолларын илгиэлиир, түөһүгэр кимитэлиир. Кини, бэйэтин тылыттан бэйэтэ быыппастан, кыыһыран, сатаран барар.

– Ыыт диибин дии!.. Атаҕастаппыттаах буоллаххына, тойоҥҥор үҥүс ээ… Ону ким боборуй?.. Ыы-ыт, ийэбэр этиэм! – Сүөдэркэ ытаары сыҥсырыйан барар!

– Уон икки саастаахпыттан көлүнэр көлө оҥостубут киһитин, көмүскэһэрин оннугар күргүйдүүр, аһынарын оннугар охсор тойоҥҥо үҥсэр үһүбүн дуо?

Сүөдэркэ, хараҕын куһаҕан баҕайытык турулуччу көрүтэлии-көрүтэлии, ыксаабыт куолаһынан ыһыытыыр:

– Улуус кулубатын, күн ыраахтааҕы итэҕэллээх киһитин, айыы тойон таҥараҕа андаҕайбыт… кини туһунан туох дииргин кэпсиэм!.. Ыт сирэй, хаайыыга сыттаххына, түрмэҕэ түүнүгүрдэххинэ, хара маска хам кэлгиллэн таһылыннаххына, өйдөнүөҥ!

Сылластыгас Сүөдэркэ ити тыллара Сүөдэри эбии кыынньыыллар. Кини уҥа илиитигэр тута сылдьар кымньыытынан тойонун уолун сирэйин туора сырбаппытын бэйэтэ да билиминэ хаалар. Эмискэ Сүөдэркэ эмис сирэйэ хаба ортотунан, миэлинэн туора соппут курдук, кубарыс гына түһэр уонна сонно тута кыһыл тирбэҕэни туора тарпыт курдук буолан кэлэр. Сүөдэркэ илиитинэн сирэйин харбанар.

– Ийээ!.. Быыһааҥ!.. Абырааҥ! – диэт Сүөдэркэ хаһыытыы сатыыр. Кини саҥата, сааскы күөрэгэй чыычаах тойугар баттатан, ханна да ырааппат.

Сүөдэр, сырбаппыт кымньыытын киэр элитэн кэбиһэн баран, сутуругунан түөскэ, ойоҕоско сырбаталаан барар.

Сүөдэркэ ким эмэ кэлэн быыһаарай диэн көрө сатыыр да – ким да биллибэт. Арай чугас соҕус атыыр кунан:

– Кытаат!.. Кытаат! – диэн эрэрдии айаатыыр.

Сылластыгас хаһыытын истэн, кэргэним Сүөдэр кыыһырбычча алдьархайы оҥоруо диэн, Маайа сүүрэн кэлэр.

– Сүөдээр, тохтоо! – диэн хаһыытаабытынан кини кэргэнин уҥа илиитигэр иилистэ түһэр.

Сүөдэр, хайдах эрэ өйдөммүт курдук, тохтуу биэрэр уонна Сүөдэркэни, бэйэтигэр ыга тардан ылан баран, ыраах тиэрэ анньан кэбиһэр. Итиэннэ, Маайаны илиититтэн ылан, оҕуһа хаалбыт сирин диэки төннөр. Маайа иһигэр олус куттана саныыр: «Сүөдэрбин сорун сордууллара буолуо… Уоллара куһаҕаннык быһыыламмытын буруйдуохтара суоҕа, хамначчыты, Сүөдэри, буруйдуохтара».

Оттон Сүөдэр, кыыһырбыта уҕарыйан, тыына кэҥээн, хараҕа сырдаан, саҥа чэлгийэн эрэр кырдал үрдүн дьэ өйдөөн көрөр. Бөлөх-бөлөх үүммүт ньургуһун сибэккилэрэ күҥҥэ тоһуйа атан тураллара кэрэтин! Күөрэгэй ырыата үчүгэйин! Оннооҕор дьабарааскылар, хорооннорун аттыгар тахсан, ол ырыаны иһиллээн хороһон олорор курдуктар.

– Сүөдээр, – диир Маайа кэргэнэ уоскуйбутун билэн, – тоҕо ити абааһы Сылластыгаһы кырбаатыҥ?.. Билигин соргун сордуохтара.

Сүөдэр буолуох буолбутун кэннэ тугу диэҕэй – саҥарбат. Ол эрээри дьиҥ иһигэр Сылластыгаһы кырбаабытын кэмсиммэт.

– Сүөдээр, тоҕо тугу да саҥарбаккыный?.. Тойоммут, уолун көмүскээн, биһигиттэн сэттэбитин ылара буолуо, – Маайа куттанар санаатын этэр.

– Абакката бэрт ээ… туох да сирэйэ-хараҕа суох атаҕастыыллара.

Эмиэ иккиэн саҥата суох ах баран хаалаллар. Сүөдэр оҕуһун сиэтэн, иккиэн суол устун хаамсаллар. Маайа бу иһэн: «Сүөдэри хайдах гынан быыһыыбыный?» – диэн саныы сатыыр. Сүөдэр буоллаҕына били Сылластыгас ыспараанньыгынан туттаран хаайтарыах, аҕатыгар сууттатан хара маска кэлгийтэрэн таһыйтарыах буолбутун саныы иһэр.

Оо, Сүөдэр, соҕотоҕо буоллар, били кэпсиир Манчаары Баһылайдарын курдук, Дьаакыбылап кулуба улахан дьиэтин уоттаан күдээритэн баран, ханна эрэ ыраах тайҕаҕа күрээн хаалыа этэ. Билигин кини ханна барыа, куотуо баарай?! «Кэргэннээх киһи кыната сарбыллар», – диэн Сөдүөччүйэ эмээхсин этэрэ чахчы эбит.

Дьиэтигэр чугаһаан баран Маайа Сүөдэри илиититтэн тардан тохтотор.

– Сүөдээр, кырдьык дуо, эн дьонуҥ өлбүттэрин кэннэ туох баар сүөһүгүтүн, малгытын, дьиэҕитин – барытын Дьаакыбылап ылбыта дииллэрэ?

– Кырдьык буолумуна… О-ол турар сайыҥҥы дьиэлэрэ мин дьонум аах дьиэлэрэ үһү, – диир Сүөдэр.

– Оттон били эйигин «Хабырыллайап атыыһыт уола» диэн биэрбит иэстэбил-биэксэл кумааҕылара ханнаный?

– Миэхэ сылдьар.

– Аҕал! – Маайа кыһыл саппыйаан кумааһынньыгы арыйан, эргэрэн, бүк тутуллубут сирдэринэн тырыттан эрэр кумааҕылары ылан ааҕан көрөр. – Сөөп… Сүөдээр, тойоммут эйигин ыҥыттардаҕына мин барыам…

– Кэбис, Маайа, туох диэн эттэххиний, дьахтар эр киһи иннигэр хоруйга турбута диэн суох, – диир Сүөдэр, Маайа туох санаалааҕын билбэт буолан.

– Суох, суох, Сүөдээр, мин кинилэри кытта хайдах кэпсэтэри дьэ буллум, – диир Маайа бэркэ диэн көтөҕүллүбүт, тэбиэһирбит куолаһынан.

Сүөдэр оҕуһун булгутуор диэри Маайа балаҕан иһигэр киирэн хаалар. Хамначчыт кыргыттар Сөдүөччүйэ эмээхсини тула мустан, остуоруйа истэ олороллор эбит. Эмээхсин туох эрэ дьикти остуоруйаны кэпсиир быһыылаах. Маайа, атаҕын төбөтүнэн үктэнэн, оронугар баран саҥа олорон эрдэҕинэ, аны Сүөдэр киирэн кэлэр.

– Саҥарыма, остуоруйаны иһит, – Маайа Сүөдэргэ сибигинэйэр.

Сүөдэр, эмиэ атаҕын төбөтүнэн үктэнэн, Маайа аттыгар баран олорор.

«…Баай хамначчытыныын мөккүһэр. Хамначчыт туран баайга этэр:

– Мин тугум да суох! Ол эрээри мин барыны барытын сатыыбын: бурдук ыһабын, балыктыыбын, мас мастыыбын, от оттуубун, – барытын мин оҥоробун.

– Э-э, ыт сирэй! – диэн баай хаһыытыыр. – Эн сатыырыҥ туохха наадалааҕый, аһыыр аһа, таҥнар таҥаһа, туттар үбэ суох умнаһыт курдук сылдьар буолбаккын дуо? Оттон мин тугу да сатаабаппын да, хата бэрт үчүгэйдик, тоттук, баайдык олоробун. Мин эйиэхэ үлэлээбэппин, эн миэхэ үлэлиигин!

Ити курдук кинилэр бэрт уһуннук мөккүспүттэр. Ол мөккүөрдэрин төрдө диэн буолбут: «Үлэни сатыыр ордук дуу, баайдаах ордук дуу?» – диэн.

Төһө да өр мөккүспүттэрин иһин, хайалара да тыл-тылларыгар киирсэр айыыта диэн суох үһү. Дьэ, онтон бу курдук быһаарыныы ылыналлар: «Хайалара ордук күүстээх, тулуурдаах эбит, ол кыайыахтаах!» – диэн.

Кыһыҥҥы аан-даам тымныы саҕана хамначчыт баайга эппит: «Бу түүн сиргэ баран хонуох, хайабыт ордук тымныыны тулуйар эбит».

Баай күлэн дэлби барбыт, «акаары» диэбит курдук көрүтэлээбит уонна эппит:

– Бэрт сөп, бэрт сөп, бэрт сөп! Өскөтө эн тоҥон өллөххүнэ, мин буруйданыам суоҕа.

– Сөп, – диир хамначчыт. – Эн тоҥон өллөххүнэ, мин эмиэ буруйданыам суоҕа.

Ол киэһэ баай сыалаах-арыылаах аһы тото аһыыр. Хамначчыт тугу аһаахтыай, тарга буспут хааһытын эрэ сиир. Баай куобах истээх ыстаанын, саһыл истээх сонун, бэдэр тириитэ саҕынньаҕын, таба тыһа күрүмү этэрбэһин кэтэр. Хамначчыт сордоох, хантан ылбыт таҥаһа кэлиэй, ханнык эрэ кулун тириитэ сонун, торбос тириитэ ыстаанын, ынах тириитэ этэрбэһин кэтэр. Баай мөһөөччүк муҥунан ас ылар. Оттон хамначчыт ханнык аһын ылаахтыай, тоҥ сүгэни кыбынар.

Суол устатын тухары баай хамначчытын күлүү гынан тахсар. Биллэн турар, кини «кыайыам» диэн эркин курдук эрэнэр. Хамначчыт тугу да саҥарбат.

Ойуурга тиийэллэр. Баай суолтан туоруу да барбат, хаарга лах гына олорунан кэбиһэр уонна, мөһөччүгүттэн аһын ылан, аһаан-сиэн кимирийэр-хамырыйар. Хамначчыт сордоох сүгэтинэн мас кэрдэн тоһурҕатан барар.

Туох да сүрдээх тымныы, тыаллаах түүн буолар.

«Тымныйдын, тымныйдын!» – дии саныы-саныы, баай аһыы олорор. Кэнникинэн кини утуктаан нухарыйан барар. Суох, сатаан утуйуо суох, тымныыта бэрт. Бэдэр да саҕынньах, куобах да тириитэ истээх ыстаан, саһыл да тириитэ истээх сон тымныыны кыайан туппаттар. Тоҥор. Ыксыыр. Аһаары мөһөөччүгүн иһигэр илиитин батары укпута да, аһа хайа сахха бүтэн хаалбыт. Оттон хамначчыт, тоҥуон кэриэтэ, итииргээн бэргэһэтин өрө сэгэччи аспыт, сүгэтинэн аргыый аҕай мас кэрдэн тобурҕата турар.

Баай ыксыыр, тоҥор. Тулуйа сатыыр да, кыайан тулуйбат.

– Чэ, сөп буолла, дьиэбитигэр барыах! – баай хамначчытын ыҥырар.

– һэ-һэ-һэ, тымныыттан тулуйбатыҥ дуо? Билигин хайдах билиэхпитий: «үлэ ордук дуу, баай дуу?» диэммитин?

Баай хаһан да бардам, кини хамначчытыгар бэриниэх бэйэлээх буолуо дуо, хата ордук дьиппинийэн тоҥо-тоҥо олорор. Сарсыарданан…» – диэн эмээхсин остуоруйатын бүтэриэхчэ аҕай буолан эрдэҕинэ, аан аһылла түһэр, Малаанай Ньукулай мылтас гынан өҥөйөн көрөр уонна туох да бокуойа суох хаһыытыыр:

– Сылгыһыт Сүөдэр, тойоҥҥор тахса охсуоҥ үһү!.. Сип-сибилигин, көһүтэн олорор!.. Чэ, туруоҥ дуо?

Сүөдэр тойонун аахха тахсаары гыммытыгар, Маайа эмискэ ойон турар:

– Эн мантан ханна да барыма!.. Мин тахсан кэпсэтиэм! – диэт кини, ааҥҥа көһүтэн турар Малаанай Ньукулайы түҥнэри көтө сыһан, тир гынан хаалар.

– Ити оҕом, Маайа, ханна барда? – Сөдүөччүйэ эмээхсин аһаҕас аан диэки хайыһан олорон ыйытар.

– Тойонун аахха, – Сүөдэр аат эрэ харата хардарар. Кини, туох эрэ ыар буруйу оҥорбут киһи курдук, харахтыын-сирэйдиин самнан, сукуллан турар.