Текст книги "Төлкө"

– Оннук, ол тугу кэпсээбитэй? Биһиэхэ олорбута икки сыла буолуох буолла да, тугу да кэпсии илик… Хоноһобутун, ол тугу кэпсээн, утуппатыҥ? – Лэгиэнтэй атыыһыт Маайаттан ыйытар.

Маайа, кыбыстан, сирэйэ кытарар.

– Мин тугу да кэпсээбэтэҕим. Олоҕум туһунан ыйыппытыгар эппитим…

– Маайаны кыбыһыннарымаҥ. Кини туох да куһаҕаны кэпсээбэтэҕэ. Дьаакыбылап кулуба, албыҥҥа үктэннэрэн, Орто Бүлүү Харатаайап кулуба…

– Тыый, доҕоор, ол Сэмэн Харатаайап тугун албыннаппытый?

– Бу кини оҕото үһү эбээт, – Уйбаан Сэмэнэбис Маайа диэки ыйар.

Дьэ онно көрүө этигит Лэгиэнтэй атыыһыт сирэйэ хайдах кубулуйбутун, хайдах хараҕа тиэрбэс курдук эрилийбитин! Мэктиэтигэр, кини сэҥийэтэ икки ыыраахтаах курдук буолар.

– Ама… ама… ити кырдьык үһүө?

Уйбаан Сэмэнэбис Маайа диэки көрөн кэбиһэр:

– Маайаттан бэйэтиттэн ыйыт.

Лэгиэнтэй атыыһыт, тугу да булан саҥарымына, Маайа диэки көрүтэлиир, чыпчырыммахтыыр, дьэ ол кэнниттэн ыйытар:

– Маайа, ама… дьэ ити хайдаҕый?

Маайа, аҕата улуус кулубата Сэмэн Харатаайап буоларыттан сааппыт курдук, сирэйин кистии соҕус туттар:

– Кырдьык… Мин аҕам Харатаайап…

Маайа ити эппит тыла остуолу тула олорор дьон санаатын, кутаҕа үктэннэххэ киһи атаҕын тула от үмүөрүһэрин курдук, үмүрү тардан ылар. Дьиэ иһэ уу чуумпу буолар, арай истиэнэҕэ ыйанан турар эргэрэн хаалбыт мастаах чаһы «чып-чап, чып-чап» тыаһыыра эрэ иһиллэр.

Өр соҕус саҥата суох олорбохтоон баран, Лэгиэнтэй атыыһыт аргыый аҕай этэр:

– Киһи эҥин-эҥини да истэр.

Маайа, аа-дьуо туран, хоһун иһигэр киирэр. Кини сыттыгын анныттан Дьаакыбылап кулуба оҥорон биэрбит биэксэл кумааҕыларын таһаарар.

Уйбаан Сэмэнэбис хара тордох бэчээти кыҥастаһа-кыҥастаһа көрөр. Бу чахчы Нам улууһун Инородческай управатын гербовай бэчээтэ ууруллубут. Ол аата бу сымыйа биэксэллэргэ туох этиллибитин барытын улуус кулубата туоһулаабыт. Онон бу кумааҕыларынан Сүөдэр харчы иэстэһэр, үҥсэр кыахтаах. Оттон сымыйанан оҥоһуллубут биэксэллэр чахчы сымыйалара дакаастаннаҕына, маны туоһулаабыт, «чахчы» диэн бэчээти уурбут Нам улууһун кулубата хоруйга, суукка-сокуоҥҥа тардыллыахтаах.

Сымыйа биэксэллэри көрө-көрө, сөҕүү бөҕө буолар. Маайа, ону истэн олорон, саныыр: «Ээ, Лэгиэнтэй атыыһыт, эн ол көмүстээх Тайҕаттан иһэр үлэһит сордоохтон көмүһүн албыннаан «сүүйбэтэҕиҥ» буоллар, син биһиги курдук сылдьыа этиҥ… Дьаакыбылап биир туспа албыны оҥорор, эн биир туспа албыны оҥороҕун. Хайаҕыт хайаҕытыттан ордугун ким да билбэт!»

– Маайа, бу дьыаланы үҥсүү суолунан ыыттахха, киһи хайаан да сүүйэр, – диир Уйбаан Сэмэнэбис.

– Оттон мин Сүөдэрим… Атын киһи… «атыыһыт уола» буола сылдьыбытыгар, суукка түбэһиэ суоҕа дуо? – Маайа куруутун куттанар санаатын ыйытар.

Уйбаан Сэмэнэбис уонна Лэгиэнтэй атыыһыт иккиэн ах бараллар. Кырдьык даҕаны, бу дьыалаҕа Сүөдэр эмиэ суукка тардыллыан сөп.

– Мин куоракка биир сүбэлэтэр нууччалаахпын. Итини барытын мин киниттэн сүбэлэтиэм, – диир Уйбаан Сэмэнэбис уонна Маайа көрдөрө биэрбит биэксэл кумааҕыларын суулаан сиэбигэр уктар.

III

Уйбаан Сэмэнэбис били Маайа кумааҕыларын ылан барыаҕыттан ыла, ууга тааһы бырахпыт курдук, сүтэн хаалар. Силлиэ тыал түһүөн иннинэ салгын иһиллээбиттии иһийэрин курдук, туох да сурах-садьык иһиллибэт, им-ньим буолар. Маайа бу күннэргэ: «Туохтан кыбыстан, кумааҕыларбын төттөрү ылбатаҕым буолуой?» – диэн бэйэтин бэйэтэ сэмэлэнэ саныыр.

Маайа, кэнникинэн тулуйумуна, Лэгиэнтэй атыыһыттан ыйытар:

– Били киһибит быыралыы сүтэн хаалла дии… Ити туох буолта буолуой?

– Ким билэр, кини урут да сыл баһыгар-атаҕар эрэ охсуллан ааһар идэлээҕэ. Хаһан эмэ көстүө.

– Аны били ылбыт кумааҕыларын Дьаакыбылап кулубаҕа илдьэн биэрбитэ буолаарай? – Маайа дьиксинэн ыйытар.

– Кэбис, туох диэн эттэххиний? Аньыы даҕаны… Уйбаан Сэмэнэбис оннуга суох киһи.

Маайа ити тыллартан хараҕа сырдыырга, тыына кэҥииргэ дылы буолан ылар. Кини Лэгиэнтэй атыыһыт тылын эмиэ да итэҕэйэр, эмиэ да итэҕэйбэт. «Байар баҕатыгар киһи дууһатыгар тиийэллэрин да кэрэйбэт буолбут дьон кырдьыктара да диэн», – дии саныыр арыт. Итинтэн ыла Маайа, ыар санааҕа хам баттатан, саҥата, оонньуута сүтэн, кырдьаҕас эмээхсин курдук, төбөтүн умса туттан сылдьар буолар.

Оо, көһүттэххэ күннэр-ыйдар барамматтара, уһуннара сүрүөн! Маайа икки киһини көһүтэн эрэй бөҕөнү көрөр. Биллэн турар, бастатан туран, таптыыр кэргэнин, доҕорун Сүөдэри. Иккис көһүтэр киһитэ – Уйбаан Сэмэнэбис. Ол күүтэр дьоно кэллэр кэлбэттэр. Маайа утуйар уута уу буолбат, уоскуйар, санаатын аралдьытар сирин булбат, киэҥ көхсүлээх бэйэтэ тулуйбат, ыксыыр.

Күн уһаан, халлаан ырааһыран, сырдаан барар. Тэлгэһэ хаарын буор-сыыс быһыта сиэн, чалбахтар тахсыталыыллар. Күнүһүн сылаас, киэһэтин-сарсыардатын тымныы, дьыбардаах күннэр кэлэллэр. Ити аата сотору Сүөдэр таһаҕас таһар суола алдьаныа, онон кини кэлиэ! Маайа, кыахтааҕа буоллар, күнү хас сарсыарда турдаҕын аайы өрө үтэйэн, үөһэ күөрэтэн, саас кэлиитин түргэтэтэн биэриэ этэ.

«Сааскы халлаан курдук кубулҕаттаах» диэн өс хоһооно баар. Биир күн ириэриэх, суолу алдьатыах курдук буолан баран, иккис күнүгэр дьэбин уостан, иккистээн кыһыны аҕалан, тыбыс-тымныынан тыынан кэбиһэр. Маайа маннык тымныы, курус күннэргэ санаата ордук алдьанар. Ол эрээри, кэлэн иһэр аата кэлэн иһэр! Сылаас, сырдык күннэр үксээн, күн уота үрүҥ хаартан тэптэрэн киһи сирэйин харааччы сиир. Сыарҕа ыллыгын суола, өстүөкүлэ таас курдук, кылбайар. Маннык күннэргэ сыарҕа ыллыктара араас музыка тойугун түһэрэллэр. Оннооҕор Өлүөнэ өрүс устун айан суолунан иһэр киһи атын саттыыр саҥата, сарсыардааҥҥы дьыбарга тэптэрэн, сүүс төгүл улаатан, дуораһыйан, бырааҥҥа тиийэ тарҕанар. Сааскы дьыбардаах сарсыардаларга тоҥсоҕой тэҥкэ харыйатын хаппыт мутугун туора миинэн олорон турулаччы тоҥсуйара сүүһүнэн барабаан тыаһа буолан иһиллэр. Бу сааскы музыка киириитэ – увертюрата!

Бу кэнниттэн дьиҥнээх уордаах охсуһуу музыката – Өлүөнэ өрүс уһун кыһын устата хам баттатан сыппыт халыҥ мууһун хайыта тэбэр музыката – ньиргийэр! Ол музыкаҕа улуу күүс уһуктуута, дохсун этиҥ этиитэ, кэлэр кэскил тойуга иһиллэр!..

Суол алдьанара ыраах, Маайа хаста таһырдьа тахсар да, соччото, төһө үөһэ тахсар буолбутун көрөөрү, күнү одуулаһара. Киллэм хонуутун хаара улам бороорон, сорох сирдэринэн харалдьыктар тахсан бараллар.

Бу күннэргэ Маайа куруутун: «Сүөдэр бүгүн кэлэрэ буолуо!» – дии саныыр, күүтэр. Дьиэ иһигэр сылдьар буоллаҕына аантан хараҕа арахпат, оттон таһырдьа таҕыстар эрэ суолу кэтиир. Суох, Сүөдэр биллибэт. Суол алдьанан барар. Оннооҕор Лэгиэнтэй атыыһыт:

– Киһибит хойутаары, суолга былдьатаары гынна, – диэн дьиксинэ быһыытыйар.

Арай, биир киэһэ, Маайа оҕотун Сэмэнчик оронун оҥоро турдаҕына, олбуордарын иһигэр элбэх сыарҕалаах ат киирэр тыаһа курулаан иһиллэр.

«Сүөдэр кэллэ!» – дии санаан Маайа, оҕотун Сэмэнчиги оронугар олордоот, таһырдьа сүүрэн тахсар. Кырдьык, Сүөдэр кэлэн аттарын баайталыы турар эбит. Кини Маайаны көрөөт:

– Хайа, оҕобут? – диэн ыйытар.

– Эйигин көһүтэн, утуйбакка, оронугар олорор, – диэн сибигинэйбитинэн Маайа кэргэнин түөһүгэр саба түһэр.

Сүөдэр сирэйин сааскы салгын сиэн хараарда охсубут. Кини сырыытын бэрт үчүгэйдик сылдьан, туох да сүтүгэ, ночоото суох таһаҕаһын барытын туттаран кэлбит. Лэгиэнтэй атыыһыкка бэрт үгүс барыс киирбит.

Ол киэһэ: «Сүөдэр үчүгэйдик сылдьан кэлбитин иһин», – диэн Лэгиэнтэй атыыһыт малааһын тэрийэр. Маайа ол малааһыны букатын сөбүлээбэтэр да – тойоно эппитин кэннэ тэҥнэһиэ баара дуо – тэрийсибитинэн барар. Остуолга ас тардаллар. Хас да бытыылка арыгы туруоруллар. Сотору-сотору үрүүмкэлэр көтөҕүллэллэр. Лэгиэнтэй атыыһыт Сүөдэрдиин иккиэйэҕин биир бытыылка арыгыны кураанахтаан баран, иккис бытыылкаларыгар киирэллэр.

Аһыылларын быыһыгар Сүөдэр Маачаҕа Сараапап атыыһыт кинини хайдах албыннаары гыммытын, ону хайдах туппутун кэпсиир:

– Көр эрэ… Сараапап, итиччэ баайыгар хараҕа туолбакка, дьону ыйааһыныгар сүүйээри… иккилии бууттаах киирэтин алын үүттэрин толору сүөһү сааҕынан сыбаан тоҥорбут… Көр эрэ, мин Аанньаахха ыйаан көрбөтөҕүм буоллар, балыйтарыа эбиппин ээ… Оо, баай атыыһыт буолан баран, сааппат да сирэйдээх буолар эбит…

– Сүөдээр, эн дьадаҥыттан куттаммат буол, баайтан куттанар буол, – дии-дии Лэгиэнтэй атыыһыт сөмүйэтин чочоҥнотор.

– Көр эрэ, эн эмиэ баайгын ээ, кыра дьону албынныыгын дуо? – Сүөдэр, итирэн хаалан, харса суоҕа киирэн олорор буолан ыйытар.

– Мин… мин… албынныахпын төһө да баҕарбатаҕым иһин… харчы ханыытын тардан, кэм, тугу эмэни ылларбыт, албыны оҥорторбут буолар… Дьэ эн манныгы өйдөө, арай суолга биир мөһөөктөөх «кэтирииҥкэ» сытар буоллун. Ону баай икки дьадаҥы икки тэбис-тэҥҥэ көрбүт буоллуннар. Хайалара ылыар сөбүй?.. Дьадаҥы?.. Суох, хайа да суут дьадаҥыга биэриэ суоҕа. Этиэхтэрэ: «Эн хантан ылбыт бачча харчыгыный?» – диэн. Кимиэхэ биэриэхтэрэй?.. Баайга! Тоҕо?.. «Баай харчылаах… Баҕар, ол харчытыттан түһэрбит буолуон сөп», – диэн. Онон харчы куруутун ханыытын көрдүүр.

Итирэн хаалан, ити курдук ону-маны кэпсэтэн лахсыһа олорон, Лэгиэнтэй атыыһыт күлэн тэһэ барар:

– Сүөдээр, истэҕин дуо, эн бэйэҥ эмиэ «атыыһыт уола» буола сылдьыбыт эбиккин дии… Дьэ, бэтиэхэ, хэ-хэ-хэ!

Сүөдэр, сирэйгэ сырбаттарбыт курдук, курус гына түһэр. Маайа ханна да барыан булбат. Били Уйбаан Сэмэнэбискэ кэпсээбитин кэмсинэ саныыр.

– Ханнык атыыһыт? – Сүөдэр тойонуттан ыйытар.

– Оттон… Дьаакыбылап кулуба «атыыһыт уола» диэн сымыйа биэксэл оҥорон биэрбитэ… Дьэ, бэтиэхэ, хэ-хэ-хэ! «Хабырыллайап атыыһыт уола». Ха-ха-ха!

Сүөдэр кэргэнин Маайа диэки: «Итини хантан билбиттэрэй?» – диэбиттии көрүтэлиир. Маайа икки иҥин хаана, буспут дьэдьэн курдук, тэтэрэн баран, тугу да саҥарбакка эрэ туран, хоһун иһигэр киирэн хаалар.

Лэгиэнтэй атыыһыт, төһө да холуочугун иһин, дьонун саатырдыбытын өйдүүр. Кини, сыарҕа сыҥааҕа чөҥөчөккө иҥнэн тохтуурун курдук, тохтуу түһэр уонна ньымааттаһан барар:

– Дьэ, ити мин оонньуу кэриэтэ… Өһүргэнимэ дуу! Баҕар, Уйбаан Сэмэнэбис ол дьыаланы сүүйдэҕинэ – эһиги баай дьон буола түһүөххүт.

Сүөдэр тугу да өйдөөбөт. «Уйбаан Сэмэнэбис» диэн кими ааттыылларын, туох «үҥсүүтүн сүүйэллэрин» букатын билбэт.

Итини барытын Маайа бу түүн киниэхэ кэпсиир.

– Ол кумааҕыларбытын ылбыт киһибит сүтэн хаалла дии, – диэн Маайа улаханнык дьиксиммит быһыынан кэпсээнин түмүктүүр.

– Сүттэҕинэ, сүтэ да сырыттын… хаһан эмэ биллиэ, – Сүөдэр мичээрдиир. Маайа кэргэнэ мичээрдээбититтэн туохтааҕар да улаханнык үөрэр. Кинилэр дьоллоро диэн бэйэ-бэйэлэрин истиҥник, үчүгэйдик санаһаллара, итиитик таптаһаллара – ол эрэ.

* * *

Уйбаан Сэмэнэбис били Маайаттан ылбыт сымыйа биэксэл кумааҕыларын туппутунан Аркадий Романович Эховка көтөн түһэр. Кини Маайа тугу кэпсээбитин барытын кэпсээн биэрэр. Эхов маҥнай утаа, Харатаайап кулуба аатын истэн, хайдах эрэ чинэс гына түһэр уонна эмиэ саҥата суох сөҥөн олорон истэр.

– Кыыс аата ким диэний? – Уйбаан Сэмэнэбис кэпсээн бүтүүтүгэр Эхов ыйытар.

– Маайа… Мария.

«Ама, били мин үөрэтэ сылдьыбыт кыыһым буолуо дуо?» – диэн санаа Эхов өйүгэр сындыыс курдук түргэнник элэс гынан ааһаат умуллан хаалар.

– Дьаакыбылап ньүдьү-балай, батталлаах, бэйэтин муҥур ыраахтааҕынан ааҕынар кулуба. Онон кини итинник быһыытыйбытыгар киһи дьиктиргиэҕэ суох. Кинини ити оҥоһуутугар сууттатыахха сөп. Оттон ол хамначчыт дьон билигин олорор ыаллара – Лэгиэнтэй атыыһыт Саха сиригэр саҥа үөскээн эрэр эргиэн капиталын биир соллоҥ представителэ. Кини, эмискэ көрдөххө, киһи үтүөтэ. Ханнык баҕарар үлэһитин кытта уруулуу да буоларын кэрэйиэ суоҕа. Ким кыһалҕалааҕы үбүлээччи, салҕааччы кини буолуо. Кини туһунан ким эмит куһаҕаны эттэҕинэ, чугас ыаллара «холуннараҕын» диэхтэрэ. Ол гынан баран кини Дьаакыбылаптааҕар угаайылаах илимнээх, уһун илиилээх, күүстээх дайбааһыннаах баай.

Уйбаан Сэмэнэбис ким хайдаҕын-тугун дириҥник ырыта барааччыта суох. Кини аан бастаан дьыаланы кытта билсэр, ол кэнниттэн – баай көрдөһөр буоллун, дьадаҥы үҥсэр буоллун – кыайыах буоллаҕына, ол дьыаланы ылынан үҥсэн барар идэлээх. Үҥсэ сылдьан, ол дьыалатыгар тартаран, олус үлүһүйэр, уутугар-хаатыгар киирэр. Оттон дьыала быһаарыллан бүттэҕинэ: «Ээ, ити дьүһүннээх дьыаланы ылынан үҥсэ сылдьыбыт эбиппин дуу?» – диэн, арыт бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэр.

– Бу дьыаланы, ылыннахха, киһи чахчы сүүйүө дуу, суох дуу? Ону ыйытабын! Мин ону сүбэлэтэ киирбитим, – диэн кини Эховтан быһаччы ыйытар.

– Киһи хайаан да кыайар дьыалата.

Уйбаан Сэмэнэбис бэркэ диэн үөрэ түһэр. Кини, субу суукка барыах курдук, ойон турар:

– Аркадий Романович, миэхэ дьыалатын оҥорон биэриэҥ дуо? Итиэннэ, арба, «Хабырыллайап атыыһыт уолабын» диэн сымыйа ааттана сылдьыбыт хамначчыт, Харатаайап кулуба кыыһын бэргэһэлээх эрэ, суукка эриллиэ суоҕа дуо?

Аркадий Романович күлэр. Кини икки сутуругунан остуолу охсор.

– Кыыс эрэ буоларын быһыытынан, биһиги кинини сокуоҥҥа түбэһиннэриэхпит суоҕа.

Дьэ ити кэнниттэн Аркадий Романович Эхов үҥсүү дьыалатын оҥорон барар. Кини, сотору-сотору тохтоон, Дьаакыбылап кулуба дьиикэй санаатын сөҕөн чыпчырынан кэбиһэр уонна, сокуон халыҥ кинигэтин ылан арыйан, тугу эрэ бэлиэтэнэн ылар.

– Харатаайап кыыһа улахан дьахтар дуу?

– Ээ, саха дьахтарыгар олус нарын, олус кырасыабай дьахтар.

– Оттон эрэ хайдах киһиний?

Уйбаан Сэмэнэбис эҥил баһын ыгдах гыннаран ылар: кини эр киһини өссө көрө илик.

Аркадий Романович эмиэ өр соҕус суруйар. Тугу эрэ дуумайдаан, хоһун иһигэр төттөрү-таары хаамыталыыр.

– «Харатаайап кулуба кыыһа этим», – диир дуу?

– Инньэ диир… Ким билэр, баҕар, буолуо…

Уйбаан Сэмэнэбис, дьыалатын оҥорторон баран, мировой судьуйа тойоҥҥо илдьэн туттарар.

Судьуйа, Уйбаан Сэмэнэбиһи көрөн баран, мичик аллайар. Бу киһи сырыттаҕына кини хармаана хайаан да харчыланааччы.

– А-а, Уйбаан Сэмэнэбис, сылдьыбатаҕыҥ да ыраатта. Дьэ, туох саҥа дьыаланы булан киллэрдиҥ? – диэн баран судьуйа Уйбаан Сэмэнэбис биэрбит дьыалатын арыйан көрүтэлиир. – Тохтоо, тохтоо!.. Икки улуус кулубаларын иирсээннэрэ?.. Хайалара эйигин «үҥсээччинэн» оҥордо?

– Итиннэ баар.

– Аа, тохтоо!.. Каратаев кулуба кыыһа Мария… Ыарахан соҕус дьыаланы киллэрбиккин…

Уйбаан Сэмэнэбис саҥата суох ис сиэбиттэн сүүрбэ биэстээх күөхтүҥү өҥнөөх «александровканы» таһааран остуол үрдүгэр уурар.

– Чэ, үчүгэй, хааллар, – диэн баран судьуйа тойон харчыны ылан уктан кэбиһэр.

Уйбаан Сэмэнэбис аҕыйах хонон баран мировой судьуйа кэнсэлээрийэтигэр киирэр да, судьуйа тойон дьыала көрө олорор кэмигэр түбэһэр. Кини остуол начаалынньыгыттан кэлэн ыйытар:

– Власьевич, били мин киллэрбит дьыалам ханна тиийдэ?

Судьуйа остуолун начаалынньыга – Власьевич диэн кырдьаҕас оҕонньор – сахалыы да, нууччалыы да бэркэ билэр, куорат олохтоох нууччата. Кини былыр-былыргыттан судьуйаҕа суруксуттуур. Билигин остуол начаалынньыга дуоһунастаах. Бу дуоһунас төһө да үрдүк чыын буолбатаҕын иһин, кини добуоччу үчүгэйдик олорор. Ким баҕарар билэрэ: «Власьевичка үстээҕи, биэстээҕи ытыһыгар уура иликкинэ, хайа да бэйэлээх дьыала кини остуолуттан сыҕарыйбат», – диэн.

Власьевич бу Уйбаан Сэмэнэбиһи бэркэ диэн билэр. Соҕотох киниттэн үстүүнэн, биэстиинэн үгүһү ылбыта буолуо.

– Ээ, Уйбаан!.. Эн дьыалаҥ ыраатан турар… Оттон ханна оччо ырааппытын – соболоҥо суох ким кэпсиэй! – диэн баран, Власьевич күлэр.

– Эн буолан баран хайыаххыный? Манньата суох биир тылы этиэҥ баара дуо!

– Куһаҕанын эттэххэ, оннооҕор куобах тириитэ уҥунуоҕа суох имиллибэт.

Уйбаан Сэмэнэбис ууммут үстээх кумааҕы харчытын остуол начаалынньыга ылан ыстаанын киэҥ сиэбигэр кистээн кэбиһэр.

– Эн дьыалаҥ Бүлүү уокуругун исправнигар ыытыллыбыта. Кини Каратаев кулубаттан «чахчы маннык буолбута» диэн сурук ылан ыыттаҕына көрүллүөхтээх, – Власьевич атын дьыалалары бэрийбитинэн барар.

Уйбаан Сэмэнэбис ыксыыр. Харатаайап кулуба кыыһа ханна барбытын, кими кытта олорорун билэрэ буоллар, баччааҥҥа диэри ылы-чып олоруо суох этэ. Ити аата, дьыала ыраатар, булкуллар буолбут.

– Власьевич, өйдөө, Харатаайап кулуба, кыыһа өлбүтүн-тыыннааҕын, кими кытта олорорун билбэт буолан баран, хайдах туоһулуон, онно ыыппыккытый?

Власьевич оҕонньор ачыкытын тааһын үрдүнэн көрүтэлээмэхтээн кэбиһэр:

– Мин ону тугун билиэхпиний? Мин дьыалам кыра. «Ыыт» диэбиттэрин ыыппытым. «Хайыта тыытан уокка бырах» диэбиттэрэ буоллар, уокка бырахпыт буолуом этэ… Сокуон хараҕа ол курдук этэр.

Уйбаан Сэмэнэбис мировой судьуйа кэнсэлээрийэтиттэн санаата түһэн тахсар. Кини эмиэ сүбэлээччитигэр Аркадий Романович Эховка кэлэр уонна мировой судьуйа тойон кини дьыалатын ханна ыыппытын кэпсээн биэрэр. Эхов өр соҕус саҥата суох олорбохтуур:

– Дьыала ырааппыт.

– Кыыс дьонуттан суруга да суох, манна баар дьоннору ыҥыртаан ылан, кинилэртэн ыйыталаһан, тугун-ханныгын билэн баран, манна сууттуур кыахтара суох буолуо дуо? – Уйбаан Сэмэнэбис ыйытар.

– Хайдах оннук кыах суох буолуой – баар. Ону судьуйа тойон ырааҕынан эргитэр, угаайытын элбээтиннэрэр быһыыта буоллаҕа дии. Кини онтон ночооттонуо суоҕа – барыстаныа! Суукка дьыала төһө уһуннук сылдьар да, судьуйа тойон соччонон барыстанар…

Уйбаан Сэмэнэбис киллэрбит дьыалата Бүлүү исправнигар ыытыллыбытыттан ыла уһун кыһын ааһар. Арай биирдэ, куорат уулуссаларын хаардара харааран эрдэхтэринэ, Уйбаан Сэмэнэбис «дьыалатын» билсэ эмиэ мировой судьуйа кэнсэлээрийэтигэр киирэр. Власьевич оҕонньор, кинини көрөөт:

– А-а, Уйбаан, көһүт, олоро түс! – диэн баран, судьуйа тойон кабинетыгар киирэн хаалар.

Сотору буолаат, Уйбаан Сэмэнэбиһи судьуйа тойон кабинетыгар ыҥыраллар.

Улахан остуол кэннигэр, кыһыл көмүс дуйдаах, икки бастаах аарыма өксөкү көтөр, «барыгытын саба охсуом!» диэбиттии, икки кынатын саратан, айахтарын атан, тордуохтаах уһуктаах кыһыл тылларын таһааран олорор сэксээлэтин утарытыгар судьуйа тойон дьоһумсуйан олорор. Кини Уйбаан Сэмэнэбиһи урут хаһан да көрө илик киһи курдук туттар, тыбыс-тымныынан көрүтэлиир. Уйбаан Сэмэнэбис дорооболоспутугар тугу да хардарбат. Өр соҕус ол курдук иҥиэттэн олорбохтоон баран, судьуйа эмискэ күргүйдээн тоҕо барар:

– Эйигин албын киһи эрэ буолуо дии санаабат этим… Сирэйэ-хараҕа суох сымыйаччы эбиккин!..

Уйбаан Сэмэнэбис, хаһан да истиэм диэбэтэх тылларын истэн, итии уунан саба ыстарбыт курдук, эт-этэ барыта итийэ түһэр, көлөһүнэ саккырыы тохтор.

– Судьуйа тойон, мин тугу да сымыйалаабыппын өйдөөбөппүн ээ…

Судьуйа саҥата суох остуолун дьааһыгыттан дьыаланы ылан иннигэр уурунар.

– Каратаев кулуба кыыһа – Мария былыргы үйэҕэ өлбүт… Хаһааҥҥыттан эн өлбүт дьон иннигэр үҥсээччи буолбуккунуй? Өлбүт кыыс эйигин ханна көрсөн, үҥүс диэн дьыалатын биэрбитэй? Хаһааҥҥыттан өлбүт дьон дууһалара бу орто дойду суутугар үҥсэр-харсар буолбуттарай?.. Мин үгүс сымыйаччылары көрсүбүтүм да, эн курдук баламат сымыйаччыны көрө иликпин! – диэн баран, судьуйа тойон «дьыаланы» ыраах остуол ортотугар «сар» гына быраҕар. – Бу дьыалаҕар бэйэҕин сууттуохха сөп!..

– Дьоно билбэттэр… Харатаайап кыыһа билигин эринээн Киллэмҥэ, Лэгиэнтэй атыыһыттаахха, олороллор… Кыыс дьонуттан күрээн кэлбит, – диэн Уйбаан Сэмэнэбис судьуйа тойону өйдөтө сатыыр.

– Тоҕо сирэйэ-хараҕа суох сымыйалыы тураҕыный? Аҕата кыыһа хаһан өлбүтүн, ханна көмүллэ сытарын кытта биһиэхэ суруйар. Кими итэҕэйиэххэ сөбүй – эйигин дуу, өлбүт оҕотун көммүт киһини дуу?

Уйбаан Сэмэнэбис туох да диэн булбат: «Киллэмҥэ олорор дьахтар миэхэ сымыйалаабыта буолуо дуо?.. Суох, хайдах да сымыйа буолуон сатаммат!».

– Судьуйа тойон, оттон били сымыйанан оҥоһуллубут биэксэллэр?.. Нам улууһун Инородческай быраабатын гербовай бэчээтэ ууруллубут буолбат дуо? Ол эмиэ сымыйа дуу?

– Былыр үйэҕэ өлбүт дьахтары «тыыннаах» диэн, кини аатыттан үҥсэ сылдьар дьон, итэҕэлгит суох. Ити даҕаны биэксэллэри ким оҥорбута өссө биллибэт.

Уйбаан Сэмэнэбис олус ыксыыр. Кини билэрэ, сатыыра эрэ – сууттаһыы. Онон аһаан, онон таҥнан, онон үптэнэн олорор киһи судьуйа тойоҥҥо ити курдук итэҕэлин сүтэрэн баран, аны тугунан аһаан, идэлэнэн киһи буоларый?

Судьуйа, киһитэ ыксаабытын көрөн аһынна дуу, урут куруутун бэрик ыларын өйдөөтө дуу быһыылаах, кини диэки көрүтэлээн баран этэр:

– Аҕата тугу суруйарын бэйэҥ ылан көр!

Уйбаан Сэмэнэбис, дьыаланы ылан, Орто Бүлүү кулубата Харатаайап мантан ыйытыыга тугу хардарбытын ылан ааҕар уонна, балаҕан үрдэ барыта кини төбөтүгэр түһэн баттаабытын курдук, саатыттан төбөтүн ньүкүччү туттан, аанын нэһиилэ булан, саҥата суох тахсан барар.

* * *

Маайа кэргэнэ үчүгэйдик сылдьан кэлбититтэн, оҕото Сэмэнчик үнэн дьиэ иһин биир гына хастыырыттан, сааскы күн сырдыгыттан-сылааһыттан санаата көтөҕүллэн, үөрэ-көтө сылдьар. Ол курдук олордоҕуна дьиэ иһигэр Уйбаан Сэмэнэмис көтөн түһэр. Маайа бачча тухары көһүппүт киһитэ кэлбититтэн эбии сэргэхсийэн кэлэр. Кини, Уйбаан Сэмэнэбис дорооболоһуо, кэпсэтиэ дии санаан, саҥата суох көһүтэн көрөн баран, киһитэ тугу да саҥарбатаҕыттан дьиктиргээн ыйытар:

– Уйбаан Сэмэнэбис, кэпсээниҥ?

– Кэпсээн!.. Кэпсэл диэн ханна барыай?! – ыалдьыт киһи өс-саҕа курдук хардарар.

Маайа, сирэйэ кытара түһэн баран, уоска оҕустарбыт курдук, ах баран хаалар.

Уйбаан Сэмэнэбис саҥатын истэн, Лэгиэнтэй атыыһыт түгэх хостон тахсар:

– Бу хайа диэки бардыҥ?

– Манна кэллим.

– Били «үҥсүөм» диэн ылбыт дьыалаҥ?.. – Лэгиэнтэй атыыһыт ыалдьыта кини диэки куһаҕан баҕайытык көрбүтүттэн тохтуу түһэр.

Уйбаан Сэмэнэбис тугу да саҥарбат. Маайа саҥата суох чэй оргута тахсар. Хос иһигэр Лэгиэнтэй атыыһыт Уйбаан Сэмэнэбистиин иккиэйэҕин хаалаллар. Ыалдьыт, аан диэки көрө-көрө, бэрт улахан суолталааҕы кистээн кэпсээн эрэрдии сибигинэйэр:

– Ити дьахтар биһиэхэ кэпсээбитэ барыта – сымыйа… Харатаайап кулуба: «Соҕотох Маайа диэн кыыстааҕым өлбүтэ, дьиэм аттыгар уҥуоҕа көмүллэ сытар», – диэн суруйбут суругун бүгүн аахтым.

Ити кэпсээнтэн Лэгиэнтэй атыыһыт бэрт улаханнык соһуйар.

Сотору соҕус Маайа, остуолга чэй туруоран, дьонун ыҥыртыыр. Киниттэн куттаммыт дуу, дьиктиргээбит дуу курдук көрө-көрө, ыалдьыттаах тойон аһыы киирэллэр. «Туох буоллахтарай?» – диэн Маайа таайа саныыр да, туох да диэн булбат. Кини чэй кута олорон:

– Били миигиттэн ылбыт кумааҕыларгын ханна тиэртиҥ? – диэн ыйытар.

Уйбаан Сэмэнэбис Лэгиэнтэй атыыһыттыын сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр. Уйбаан Сэмэнэбис көхсүн этитэн, күөмэйин оҥостон баран, аа-дьуо этэр:

– Алҕас ылыммыт эбиппин.

– Хайдах?

– Хайдах диэн, эн дьыалаҕын ылынан улахан саакка киирдим.

Маайа туох да диэн, ханна да барыан булбат. Лэгиэнтэй атыыһыт киниттэн хараҕын араарбат, хас хамсааһынын барытын кэтээн көрө олорор.

– Эн Харатаайап кулуба кыыһа буолбатах эбиккин, – диир Уйбаан Сэмэнэбис. – Хайдах ити курдук сирэйэ-хараҕа суох сымыйалыыгыный? Миигин, акаарыны, итэҕэппитиҥ иһин, сууту итэҕэтэр кыаҕыҥ суох!..

Маайа, хос иһиттэн куотан тахсан бараары хаста да өгдөҥнөтөлөөн көрүтэлээн баран, «куоттахпына, ити этэрэ барыта кырдьык курдук көстүө» диэн туттунар:

– Баччааҥҥа диэри кинилэртэн төрөөбүтүм дии саныырым… Хайыахтарай, баай дьон ыал хамначчыта буолбут кыыстарын билиниэхтэрэ дуо?

Уйбаан Сэмэнэбис Маайа этэрин бэркэ диэн сөҥөн олорон истэр. Кини эмиэ бу дьахтар этиитин итэҕэйэр.

– Харатаайап кулуба… «кыыһым… өлбүтэ» диэн суруйбут…

Маайа сирэйэ кубарыйа түһэр. «Кыыһым өлбүтэ…» – диэн ботугураат, кини остуолга төбөтүн ууран ытаан барар. – Миигин «өлбүтүнэн ааҕаллар… Оо, ийэм эрэйдээх төһө эрэ хараҕын уутун тоҕон эрээхтиирэ буолла?!».

Маайа, остуолтан ойон туран, ытыы-ытыы, хоһун диэки барар.

Уйбаан Сэмэнэбис, өр соҕус саҥата суох олорбохтоон баран, Лэгиэнтэй атыыһыкка сибигинэйэр:

– Ама, итинник дьааҥы кыылын курдук нарын бэйэлээх албынныыра буолуо дуо? Суох, кини албынныар сатаммат…

Лэгиэнтэй атыыһыт үүн тиэрбэһин курдук төп-төгүрүгүнэн эриличчи көрүтэлээн кэбиһэр:

– Кини эмискэ сүтэн хаалбытын дьоно, баҕар, «өллөҕө» да диэхтэрин сөп: сүтүктээх сүүс аньыылаах. Итини барытын биһиги Сүөдэртэн бэйэтиттэн истиэхпит. Кини сотору кэлэрэ буолуо, Намҥа тахсар суол төрдүнээҕи күөлгэ кус кэтиир дурданы тута барбыта.

Сотору соҕус Сүөдэр кэлэр. Кинини Лэгиэнтэй атыыһыт Уйбаан Сэмэнэбистиин тэлгэһэҕэ көрсөллөр.

Сүөдэр Уйбаан Сэмэнэбиһи урут бу ыалга олорор эрдэҕинэ хам-түм көрөр буолара. Онон билсэр дьон быһыытынан көрсөллөр.

– Мин эйигиттэн биир суолу ыйытардаахпын, – Уйбаан Сэмэнэбис Сүөдэр дьиэҕэ киирээри гыммытын тохтотор. – Эн кэргэниҥ чахчы Харатаайап кулуба кыыһа дуо?

«Ыйыттаҕа баҕас тугун дьиктитэй, олуонатай?» – дии саныы-саныы Сүөдэр бэрт холку баҕайытык этэр:

– Харатаайап кулуба кыыһа – онно туох баарый?

– Суох… Суох… туох да суох… – дии-дии Уйбаан Сэмэнэбис тэйэ хаамар. Кини Лэгиэнтэй атыыһыттыын олбуор иһигэр иккиэ хаалан, бэрт өр тугу эрэ сибигинэһэн сүбэлэһэллэр.