Текст книги "Сайланма әсәрләр. 2 т. / Избранные произведения. Том 2"

Килен сәфәре

Нәфис шимбә көнне дәртләнеп хуҗалык эшләренә кереште: сул як күршеләре Чутый Бараев ягындагы ачык урынга баганалар утыртты, араталар юнып, тигезләп рәшәткәләр тотты. Башкарган эшләренә карап сокланды: «Кемнекеннән ким? Иң мөһиме, кеше көлкесенә калырлык булмасын…» Ул, хур булмаска тырышып, бар көченә эшләде. Яшьтән эшләп үскәнгәме, кулы эшкә ятып тора иде. Моңа заводта станоклар ремонтлавы да, аннан инженерлык белеме дә ярдәм итте. «Болай итсәң – монысы, тегеләй итсәң, тегесе ничек булыр?» дигән уйлар аны аптыратмады, ул үзенчә эшләде, үзенчә тырмашты. Әлбәттә, аңа ялгызы гына эшләү читенрәк, вакыты да җитми. Байлар кебек, осталар кушып эшләтергә мөмкинчелеге юк, кесәсе сай һәм тишек тә. Вакытында бирелмәгән юк-бар хезмәт хакы белән ни генә эшли аласың? Бар булганы белән канәгатьләнәсең. Ул Тукбаев, Ишкәевләрдән ярдәм сорап түбәнсенмәде. Хан сарайларында алар яшәсен, барыбер ике гомер килмәгән дип уйлады.

Койма тотылгач, ул, кулына балта алып, такталарны эшкәртә башлады. Шулвакыт аның аяк астыннан ике шәүлә үсеп чыкты. Артына борылып караса, анда өлкән яшьтәрәк бер апа белән бер кыз басып тора иде.

– Исәнмесез! – диде борчулы кыяфәттәге апа. – Редактор йорты шушы буламы?

– Әйе, – диде Нәфис, сагаеп, һәм балтасын бүкәнгә чапты.

– Сез Нәфис Хаков буласызмы?

– Нәкъ үзе. – Нәфис, өлкән апа янында сүзсез генә басып торган кызның да сөмсере коелганлыгын күреп, аларга нидер булганлыгын аңлады. – Әллә миңа берәр йомышыгыз бармы?

– Бар иде шул, – диде апа, эчтән көенеп.

– Алайса, әйдәгез, өйгә кереп сөйләшик… – диде Нәфис, ишегалдында, прокурор Чутый Бараевларның тәрәзә каршында сөйләшүне өнәмичә.

Әңгәмә өйнең кечкенә бүлмәсенә үткәч башланды.

– Тыңлыйм сезне, – диде Нәфис, урындыкларга утырышкач, һәм апага карап алды.

– Менә карагыз инде бу баланы, – диде хатын, янындагы кызга ишарәләп. – Коры сөяккә калган, чыкмаган җаны гына бар…

– Без башта танышыйк әле, – дип бүлдерде аны Нәфис. – Сез кем буласыз соң?

– Мин Ләмига апаң булам, бу – минем кызым Хәтирә, Динар Ишкәевләр килене. Алар шушы Байтирәктә бер йортта торалар. Без үзебез Курбаш авылыннан.

Динар Ишкәев исеме аталуга, Нәфиснең кан басымы күтәрелеп киткәндәй булды.

– Яхшы, ни булды соң? – диде ул, эшне ачыкларга теләп.

Хатын, борчуын басарга теләгәндәй, кул аркаларын ышкып алды һәм:

– Ул хатны кем язарга мөмкин? – диде.

– Нинди хатны? – диде Нәфис, гаҗәпсенеп.

– Сезнең газетада, «Байтирәк хәбәрләре»ндә басылган бит.

Сүзсез утырган Хәтирә аптырап калган Нәфиснең исенә төшерде.

– «Байлыкка табынмагыз!» дигән хат.

– Әйе, бар иде андый материал, басылды. Шуннан, ул хатка ни булган?

– Тегеләр, – диде хатын. – Кодаларны әйтәм, ул мәкалә безнең турыда дип, менә шушы баланы нахакка рәнҗетәләр.

Ниһаять, эшнең нәрсәдә икәнлегенә төшенгән Нәфис мәсьәләнең асылын аңлатасы итте:

– Мәхәббәт турында андый хатлар безнең редакциягә дә күп килә. Адрессыз да, исемнәре ачык күрсәтелмичә дә. Кайберәүләр исемнәрен махсус күрсәтмәскә кушалар. Аңлашылганча, кияүгә чыгып, уңышсыз мәхәббәткә юлыкканнар үкенүләрен, кичерешләрен яза. Йөрәк серләрен әнә шундый хатларда ачып салалар да бүтәннәргә гыйбрәт йөзеннән киңәш бирәләр. Минемчә, монда кемнедер рәнҗетеп, гаеп ташларга урын юк.

Әни кеше кызына кызганып карады.

– Моны шулай иткәннәр шул… – диде. – «Байтирәктә бүтән мондый кеше юк, мондый ул син генә», – дип әйтәләр, ди.

Хәсрәткә баткан, йөзе сула төшкән Ишкәев килене фикерен әйтергә ашыкты.

– Әти әйтә: «Байтирәктә төзелеш начальнигы Шәйхелисламның да андый малае юк, энем Ибәтнең дә», – ди. Байтирәк авылында бөтенесен санап чыкты. «Бер кеше дә юк бит андый, ди. Бер мин ул», – ди.

Ләмиганың җыерчыкланган йөзен тирән борчу басты.

– Хәзер бу бала ни кылырга да белми инде. Кода минем үземә әйтте: «Аклансын!.. – диде. – Редакцияне судка бирсен, мин олы башым белән мондый хәлне күтәрә алмыйм…» – ди.

– Динармы?

– Әйе, үземә әйтте. «Редакцияне бик әйбәтләп судка бирсен», – диде. Кода хәзер ул хатны килен үзе язган дип бара…

Хәтирә әнисе сүзен раслады.

– Шулай диләр инде…

– Кызым язган дип бара бит ул, – диде Ләмига, баласының фикерен хуплап. – Бу бит әле ул вакытта Казанда сессиядә укып йөри иде, бернәрсә дә белми иде. Шулай булгач, моның кай җирендә гаеп? Нахак сүзне чыгарганнар моның кайткан төшенә… Кода тора-тора да: «Судка бирегез…» – ди.

«Вәт тешләк әрлән!.. – дип уйлады Нәфис, Ишкәевне күз алдына китереп. – Чыгырыннан чыккан, үчен кемнән ничек алырга белми. Тукбаев кабинетында да астан ут йөртеп теш кайраган иде. Хәзер киленен, кодагыен ничек утлы табага бастырырга белми. Партократлыктан килгән кара сөремнән чистарына алмый… Имеш, редакцияне судка бирегез, акланыгыз, аннары гына мин сезнең белән олы башымны кече итеп сөйләшәчәкмен… Астыртын да инде. Эче мәкерлек белән тулган! Күрәсең, тумыштан ук уй-зиһенен тискәре фикерләр биләгән. Кемнән күчкән аңа мондый хөсетлек? Әллә атасы Хамайданмы?..»

Нәфис үз киңәшен бирде.

– Судка биргәнче, тагын бер кат уйлашыгыз, – диде ул. – Билгеле, бу эш сезнең ихтыярда. Әле гаризагызны алалармы?.. Уйлавымча, суд киленнең гаебе юклыгын, билгеле, хатны ул язмагач расларга да мөмкин, андый хатны бастырган өчен, редакциягә дә ташлама ясап булмый һәм сезгә бу безнең турыда икән дип әйтү дә урынсыз. Хат ахырында «Х» хәрефеннән башка фамилия дә, исем дә юк. Бу – уңышсыз кияүгә чыккан бер кызның күңел бушатуы, башкаларга мәхәббәтне байлыкка алыштырмагыз дип киңәш итүе генә. Судта да юкка баш катырып йөрмәгез дип әйтергә мөмкиннәр.

Һич тынычлана алмаган Ләмиганың калын иреннәре тибрәлде.

– Кода әйтә, – диде ул, – редакция табып бирсен язган кешесен, ди. Тапсын!.. Аннары үзен аклый ул, ди. Киленне әйтә.

– Килен язмаса дамы?..

– Шулай ди шул… Кияү үзе шул хатны редакциягә барып сораган, аңа әллә кемнең кулъязмасын биргәннәр, ул хатны, язган кешенеке белән туры килми, ди.

Нәфис гаҗәпләнеп сорады:

– Ул хатны минем рөхсәттән башка чит кешеләргә кем бирер икән? Ул бит – вакыты, сәгате җиткәнче редакция сере.

– Атнакич барган иде ул бер иптәш милиционеры белән. Сез инде киткән булгансыз. Анда бер егет кенә утырган.

Нәфис хәбәрчесе Факил шуны эшләгән булса, бик ялгышкан дип уйлады һәм:

– Алай булгач, хат киленнең үз кулы белән язылганмы соң? – диде.

– Юк шул. Аны безнең авылда Раилә язган дип тә чыгарганнар. Хакмы, нахакмы?

– Раилә?! Безгә хәбәрләр язышып торучымы?

– Әйе, ул гына язган аны, диләр. Бер дә бүтән кеше түгел, дип әйтәләр.

Нәфис шунда ук аның фикерен кире какты.

– Бу мөмкин түгел, мин ул кызны беләм, ул андый әшәкелеккә бара алмый…

Шулчак уйларына баткан Хәтирә әнисенә каршы:

– Ул түгел лә… – диде.

– Алай димә, кызым, кырык төрле итеп язалар аны… Әллә кемнәр отправить итә…

Нәфис фикерен куәтләбрәк аңлатырга тырышты.

– Алайга китсә, миңа да әйтергә мөмкиннәр: махсус эшләгән бу моны, дип. Әйтәм ич, хат конкрет шәхес турында түгел. Монда фәлән итәм, төгән итәм дип борчылып йөрисе юк.

Хәтирә, төрле-төрле буталчык уйларыннан арынырга теләгәндәй, юка иреннәрен тешли-тешли сүзгә килде:

– Менә мин аны, ул язган кешене, ничек тә судка бирсәм, сезне судка чакырдылар ди. Ул кеше табылмый бит… Ә каенатам, сезне судка биреп, язган кешене эзләп табарга куша…

«Мине судка бирергә?! Вәт бәдбәхет! Нәрсәгә дип миңа үчләнә икән ул? Бу кадәр серкәсе су күтәрә алмас икән», – дип уйлады Нәфис. Ул бу минутларда аптыраулы уйлар эчендә иде.

Ләмига кызы сүзен җөпләде:

– Әйе, кода, язган кешене тапсыннар, ди.

«Анысы тикшерүчеләр эше… Без хат авторын белгән очракта да әйтергә тиеш түгел, үч алудан, яңа җинаять эшеннән сакланып». Нәфис, шулай уйланса да, хатынны сүзеннән бүлдермәде.

– Кода бит кызга ышанмый, – дип дәвам итте Ләмига. – «Ник судка биреп булмасын?!» – дип бара. Алар ирле-хатынлы икесе дә килен шулай язган дип уйлыйлар.

Хәтирә әнисе сүзен хуплады.

– Ирем Габит та шулай ди. Син язган аны, башка кеше түгел, ди… – Ул, чарасызлыгыннан котылырга ярдәм эзләгәндәй, Нәфискә карады. – Нәрсә булса да эшләп карыйк инде, кул кушырып утырып булмый бит, милициягә тикшертергә мәллә? – диде, авыр сулап.

– Анысы сезнең ихтыярда, – диде Нәфис. – «Ник андый хат бастырдыгыз?» – дип, редакциягә дәгъва кыла аласыз. Мине рәнҗеттегез, мин сезне судка бирәм, төгән итәм, дип. Ул очракта без сезгә газета аша җавап бирергә тиеш булабыз.

– Менә шундый нәрсә кирәк, ди кода, – дип әйтте Ләмига. – Син түгел дигән әйбер кирәк, ди.

– Болай эшләгәндә, бу үз-үзеңне фаш итү була. Каракның бүреге янгандай, гаепне үзеңә алу аны тану була. Аннары әйтерләр, чыннан да, үзе язган икән, җитешле тормышы да туры килеп тора, диярләр…

– Шул-шул, – диде Ләмига, – тормышы белән туры килүе начар. Юкса мәкалә эчтәлеге аның үзенә туры да килми. Минем кызым беренче курста кияүгә чыкмады. Ул хатта «Беренче курста кияүгә чыктым» дип язылган. Бу бала өченче курста кияүгә чыкты.

– Соң, шулай булгач?

– Аңламыйлар бит менә, аңламыйлар…

«Аңласалар, кеше дә була ул. Бик аңлыйлар, шулай кеше каһәрләүдән тәм табалар», – дип нәтиҗә ясады Нәфис.

Ләмига, кулларына урын таба алмагандай аптырап, әле бер, әле икенче кул аркасын кашыды һәм тирән итеп сулыш алды.

– Газетта безне мактаганнар, ди, ул кеше безне яманламаган, ди. Без, ди, тормыш иткән, ди.

– Кем әйтә алай дип?

– Кодагый. Ике-өч машина да булгач, шуңа мактаулы без, ди. Язган кеше безне түгел, үзен генә хурлаган ул, ди.

– Аларча шулай булып чыга инде ул… – диде Хәтирә, әнисе сүзләренә кушылып. – Тик бу хатны язган кешене кем дә булса беләме? Кем икән ул? Аны кем дә булса язган бит, үчлек белән… Ничек менә шулай тик торганда язарга мөмкин? Бу бәндәне миңа табарга язмасын… – Хәтирәнең күз карашлары очкынланды, ул хат авторын күрергә тырышкандай төкселәнде, йөзенә үч алу, усаллык хисләре ташып чыкты. – Әгәр дә мин аны тапсам…

Аның нәфрәт катыш үч белән сугарылган бу сүзләре Нәфистә тискәре йогынты уятты. Тынлыкны Ләмига бозды.

– Кияү шул кешене таба да, белгәч, аннары кызга: «Син яздырдың, хәзер балаңны күтәр дә чыгып китәсең», – дип әйтергә тиеш икән.

– Әгәр тапмаса? Әгәр ул кеше юк икән?..

– Әгәр юк икән, белмим, анысын әйтмәде. – Ул бертын уйга калды һәм: – Барган инде ул күрәзәчегә дә, – дип өстәде.

– Кем?

– Кияү.

– Нәрсә дигәннәр?

– Киленнең гаебе юк, дигәннәр.

– Һәм юк та инде.

– Мин әйттем инде аңа шулай дип.

Хәтирә үзен аклады:

– Минем гаебем юк та инде. Мин бит беренче курста түгел. Миңа кеше килеп әйтте. «Менә шундый нәрсә язган икәнсең «Байтирәк хәбәрләре»нә дип. Булмаган нәрсәне.

– Булмаган нәрсә өчен баш катырып йөрисе дә түгел, – диде Нәфис, бу сөйләшүгә нокта куярга теләп.

Шулвакыт Нәфиснең ишегалдына килеп кергән күршесе Чутый Бараев тәрәзә каршына килеп басты да, кулын изәп, аны тышка чакырды.

– Чыгып кер әле? – диде.

Нәфис артыннан килгән кунаклар да тышка чыкты. Аннары алар кәефсез генә хушлашып китеп бардылар…

Ахырдан сәфәр кылган кунаклар артыннан күзәтеп калган Чутый:

– Болар кемнәр? – дип кызыксынып сорады.

– Әй, килгәннәр инде, – диде Нәфис, теләр-теләмәс кенә.

– Әллә нинди хатын-кызлар килә үзеңә, – диде Чутый, үзенең профессиональ күзәтүчәнлеген эшкә җигеп. – Ялгыз яшәвеңне сизәләр булыр.

– Юк, аларның үз мәшәкатьләре… «Газетаны судка бирикме?» дип килгәннәр.

Нәфис артык сүз ычкындыруына уфтанып куйды, әмма соң иде инде.

– Ни өчен? – дип элеп алды прокурор.

– «Байлыкка табынмагыз!» дигән бер хат өчен. Болар ул хатны, безнең турыда язганнар дип, үзләренә кабул иткән. Дөресрәге, кемдер күңелләренә коткы салган.

– Байтирәктәнме соң алар?

– Әйе. – Нәфис китеп баручы кунакларга ишарәләде. – Динар Ишкәевнең килене белән кодагые.

Чутыйның батынкы күз төпләрендәге күләгәдә очкыннар уйнап алды.

– Ә-ә, – дип сузды ул, бераз сакаулыгын төзәтергә тырышкандай. – Алар бу мәсьәләдә район судьясына да кереп чыкканнар инде. «Моның нигезе юк» дип аңлатканнар үзләренә…

Нәфис: «Менә ничек?» – дип уйлап куйды. Һәм ул артык сүз ычкындырудан сагайды.

– Нәфис! – диде Чутый, үзенең йомыш белән кергәнлеген исенә төшереп. – Синдә бер ДВП кисәге юкмы? Рамга, рәсем артына куярга кирәк иде.

– Булыр, – диде Нәфис, һәм әйтелгән үлчәүдә Чутыйга ДВП катыргысын кисеп тә бирде.

Чутый чыгып китәргә ашыкмады. Ишегалдында аунап яткан такта, рәшәткәләргә ишарәләп:

– Боларны каян алдың? – диде.

– Китерделәр, – диде Нәфис тыныч кына. – Урман бай бит…

Чутый ясалма елмайды.

– Ну булдырасың да инде үзең, тегесен табасың, монысын… Ял көне дә тик тора белмисең. Мин синең урыныңда булсам, шушында бер чәчбине алып кайтып рәхәтләнер идем…

Нәфис дәшмәде, көлемсерәде генә. Ул Чутыйның читкә, яшь кызлар янына йөргәнлеген яхшы белә иде.

Шулвакыт Чутый нәрсәгәдер кысылу нәтиҗәсендә кәкрәеп калган бармагын «Тс-с!» дип өскә күтәрде дә:

– Нәфис! Мин синең телефоннан гына бер җиргә шалтыратып алыйм әле? – диде. – Өйдән булмый, сөйләшкәнне хатын тыңлап тора.

– Рәхим ит! – диде Нәфис.

Өйгә үткәч, Чутый телефон номерын җыйды. Нәфис, аның сөйләшкәнен тыңлап торырга арусынмый, кухня ягына узды. Алай да Чутыйның сөйләшкәне аңа ишетелеп торды:

– Привет, ягодка! Бу – мин. Сине сагындым. Ә-ә, син дәме? Бик әйбәт. Сагындырып, мине акылдан яздырасың инде… Әйе, ничек кенә! Шашарсың да… Көл инде көл. Сиңа килешә ул… Әле ни эшләр башкарасың? Вак-төяк? Әйдә, вак-төякләреңне калдырып тор, табигать кочагына чыгып керик, Аксу буена… Олы юл чатында очрашабыз. Иске урында, син заправка ягына чыга тор. Мин бер ярты сәгатьтән килеп җитәм… Пока, ягодка моя!..

Чутый чыгып бер ун минут узуга, аның киенеп-ясанып, тулы сумкасын кулына тоткан хәлдә, бәрәңге бакчасы артыннан китеп барганы күренеп калды. Артыннан болдырга чыгып баскан хатыны Гөлия аны кара көеп, рәнҗүле караш белән озатып калды.

Нәфис, кулына балтасын алып, такталарны эшкәртүен дәвам итте. Аның уеннан Чутый тиз генә чыгарга теләмәде. Йә ул элекке Байтирәкнең заманында гөрләп торган базарлары турында мәкалә язган да шуны, татарчага тәрҗемә иттереп, газетада бастырыйк әле, ди. Аны чәйгә дә дәшә… Ахырга таба сүзе тикшерү эшләренә кайтып кала. Элек прокурор булып эшләгәндәге районнар искә алына: янәсе, аңа ничек кенә ялынып килмәгәннәр дә, ул нинди генә җинаять эшләрен ачуда катнашмаган… Ә кызлар турында әйтәсе дә юк, үзләре муенга сарыла торган булганнар. Прокуратурада бергә эшләгән Таня исемлесе, кияүдә булса да, аны үлеп яраткан. Ул аны кая дәшсә дә, шунда барган, мунчалар кергән… Берсендә эштән соң бүлмәдә икәүдән-икәү генә калалар… Таняга ире шалтырата. Һәм: «Мин әле эштә тоткарланам, берәр сәгатьтән кайтып җитәм, бәгырь кисәгем», – ди. Үзе Чутый кочагында, аңа сарылган, оҗмах рәхәтен кичерә… Ягодкам да менә дигән! Мин синең урында булсаммы…

Нәфис Чутыйның шуның ише үгет-нәсыйхәтләрен кабул итә алмады. Байтирәккә кайтып-китеп йөргәндә, Сәриясе Чутыйны беренче күрүдә үк ошатмады. Күрәсең, ул аның кемлеген, ниндилеген йөзеннән үк таныган… Ул Нәфискә: «Син бу кеше белән якыннан аралашма, эч сереңне чишмә, – диде. – Сүзеңне «Исәнме!»дән уздырма. Ахыры җүнлегә алып бармас…

Нәфис үзе дә Чутыйның мин-минлеген, шик-шөбһәгә баткан күңеле кешенең кечкенә генә гаебен дә кичерә алмавын, холкының үчкә, җәзага тартуга корылганын сизде, хатыны сүзләре белән дә килеште.

Бәлки, Сәриясе бүген шәһәр күчтәнәчләре белән кайтып төшәр? Ял көннәре бергә-бергә күңелле узар иде…

Нәфис шундый уйлар белән урам башына карады. Һәм, ни күрсен, урам уртасыннан аның, үзе бүләк иткән аклы күлмәкне киеп, Сәриясе кайтып килә. Шунда ук аның кулыннан балтасы төште. Ул, хатынын каршы алырга дип, капка төбенә чыгып басты, Сәрияне елмаеп каршы алды. Һәм алар, күптән күрешмәгән кебек сөйләшә-сөйләшә, өйгә уздылар.

Бүген Нәфисләр өендәге моңсу тынлык, нидер җитмәүдән, ялгызлыктан туган караңгылык почмакларга кереп посты, күңел тәрәзәләре яктырып китте…

Әҗәл саташтырган

Нәфисләр капкасыннан чыгып киткәч тә, Ләмига белән кызы Хәтирә җанына тынычлык иңмәде. Борчу-рәнҗүләре күңелне тырмап торды.

Вакыт-вакыт алар сүзсез атладылар. Ләмига кызы өчен башын кайгыга салды: «Кем язган шул мәкаләне? Ул хатны газетада бастырмасалар ни булган? Кодага котырынырга шул җитә калды. Газетаны судка бирегез, шул чагында гына үзегезне аклый аласыз, ди. Газетаны судка бирүдән нинди җиңеллек табадыр. Редакторга этлек эшлисе киләме? Исе китәр, әллә ул миллионнарны урлаганмы? Бер дә андый кешегә охшамаган, хәерче кебек яшәмәс иде. Арты-алды чиста булмаса, үзен алай горур тотмас иде. Безнең кода кебек комсыз түгел, туры кеше күренә. Ул читләтеп кенә кызына күз салды. Бу гаепсез балага ни дип аклану кирәк инде? Хатны ул язмаган бит. Килен миңа ошамый дип, алай ук кыланмыйлар инде. Малаеңа ярагач, сиңа соң ни җитмәгән? Кешедән кер эзләп, һаман үч алып яшәү нигә кирәктер… Җүнле эш түгел инде бу, баланы нахакка рәнҗетеп, чиргә сабыштыру… И-и, бу кадәр дә атасы Хамайга охшар икән. Әй Аллам, мондый яманлыклардан үзең саклый күр! «Мин кем!» дип күкрәк суккан кешедән ни өмет итәсең?! Байтирәктә берәү дә шул хат өчен күтәрелеп сугылмады, кизәнеп бармак янамады. Әллә район үзәгендә бар да машинасызлармы? Хәерчеме, ачмы?..»

Хәтирә сүзсез атлаган әнисенә дәште:

– Әни! Син нәрсә уйлап барасың?

Хатын кызына кызганып карады.

– Һаман да шул коданы уйлыйм әле. Гомергә үчле булды. Кешене гафу итә алмый, шайтан коткысына бирелеп яшиләр. Аларныкы гына дөрес… Бер түбә астында яшәгәч, түзүләре сиңа да кыендыр инде.

Хәтирә, акланып:

– Ирем, башка чыгабыз, дип әйтә әйтүен.

– Аңарчы менә хәзер яшәргә кирәк бит әле.

Хәтирә җавап кайтармады. Бераз тын гына барганнан соң:

– Хат язган кешене табып булмас микән? – дип сорады.

– Әйтә алмыйм.

– Ну тапсак…

Хәтирә күзләрендә янә усал очкыннар уйнап алды. Ул үзенә җан ярасы китергән кешене белә калса, аны өзгәләп ташларга, иң соңгы сүзләр белән хурларга, аны яманрак газапларга дучар итәргә әзер иде.

Ләмига кызының бу халәтен яхшы сизде, акылыңа кил, балам, дигәндәй киңәш итте:

– Кирәкми, кызым, – диде. – Тыныч, сабыр була бел. Үч саклау – чир саклау ул. Үчнең чиге яман… Кичерә, оныта белсәң уңарсың…

– Мондый хәлне ничек онытасың, әни! Эчтән борчып, талап тора бит ул.

– Барысын да аңлыйм, балам…

Ләмиганың кара кашлары тагын нидер әйтергә теләгәндәй биеп алды. Күңеленнән кызына төшендерәсе уен кичерде: «Әй кызым, беләм, эчтән җаның көя булыр, аларның яман сүзләрен кабул итәрлек түгелдер шул, ул чир булып йога, үзенекен эшли… Үзеңне бер үк кулга алырга тырыш инде, болай да коры сөяккә калып барасың бит. Авырып-нитеп китә калсаң мантый да алмассың. Балаң бар, борчуларың аңа да чир булып күчәр. Син тыныч булсаң, ул да сау-сәламәт үсәр…»

Хәтирә әнисенең уйларын сизгәндәй сорап куйды:

– Нишләргә соң миңа, әни?

– Тыныч бул! Сабыр төбе – сары алтын, диләр. Аларны син генә үзгәртә алмыйсың. Нәсел-нәсәбе бар, булдыклары шул – тешләк. Уена салганны ун елдан соң да онытмыйлар… Кода, минемчә, редакторга үч саклый булыр.

– Ник?

– Ник дип, теге вакытта газетада бер мәзәк нәрсә бастырган иде ич ул. Ни, бер колхоз рәисенең көзге каршында үз-үзе белән сөйләнүе турында. Шул көлкене укыгач, нишләргә дә белмәгән. Мине мыскыллап язган, дигән, мин аны редакторлыктан барыбер кудыртам, дип җикеренгән. Моны миңа кодагый үзе әйтте. Ул чакта редакторны глава гына яклап калган. Тукбаев эшеннән китсә, шундый хәбәрләр дә йөри, редакторга районда көн бетәчәк, диләр.

– Бетсә, – диде Хәтирә, әнисе сүзен элеп алып. – Газетада андый хатлар бастырып ятмас…

Ләмига каршы төште:

– И-и кызым, бу дөньяда берсе китсә, икенчесе табыла ул. Редактор китеп, кода үзгәрәме? Бер бәйләнчек гел бәйләнчек булып кала, моңа аның сәбәпләре табылып кына тора. Үзен хөрмәт итә белмәгән башканы да хөрмәт итә алмый… Бер сөйкемсез – гел сөйкемсез инде ул…

Ләмига, артыгын ычкындырдым, ахры, дип, кызына карады.

Хәтирә, ни дип уйларга да белмичә:

– Хәзер өйгә кайткач нәрсә дип әйтәбез инде? – диде.

– Нәрсә дисең? Редактор, юкка баш катырып йөрмәгез әле, дип әйтте, диярбез.

– Әтинең тагын ачуы кабарыр инде.

– Кабарса кабарыр…

– Олы башымны кече итеп сөйләшмим, дияр.

– Дисә дияр. – Ләмиганың ачулы йөзенә кызыллык йөгерде. – Ул әйтә дип үлеп булмый бит инде. Каян килгән патша?! Әллә кем булганнар…

Кызы эндәшмәде. Ләмига янә уйларга чумды: «И-и Алла, шушындый көннәргә калып, Байтирәк урамнарында ыстырам булып йөр инде… Тормышларының башы ук ниндидер ризасызлыктан, өнәмәүдән башланган иде, ахыры ничек булыр тагын?! Янәсе, алар абруйлы, дәрәҗәле. Киленнең бар яктан килгәне, акыллы булуы, үзләренә тиңе кирәк. Эчләре поша, җае чыккан саен, кызны кимсетергә, рәнҗетергә исәпләре. Минем кызым әрәм әле аларга, үзләре адәм рәтле булсалар иде. Янәсе, алар – бай, дәрәҗәле гаилә. Кай төше мактаулы Хамайныкыларның?.. Ул дәҗҗал гомере буе кеше каргышы җыйган, гөнаһсыз кешеләрне тереләй күмдереп, бар, мактаулы, изге булырсың. Аңа каян килсен изгелек? Мулла битлеген киеп, кеше хакын ашап, суширмәлеләрне дер селкетеп тор да аңардан миһербан-шәфкать көт, булмаганны. Намуслы бәндә, сугыштан качып, Курбаш урманының Әҗәл елгасында качып ятмый ул. Үзбәкстан далаларына да китеп котылмый. Сугышлар тынгач, монда кайтып, авыл Советына кереп ояла да тагын әллә кемнәрне җәберлә, тол калган хатыннарның артын чәбәкләп йөр… Җирбит! Хәзер туксанга җитеп үлә алмый, урын өстендә каһәрләнә. Әле ул да шушы килен хәстәрендә тора, кимсетерлек кызмы ул? Әрәм әле ул аларга, әрәм…»

Бу вакытта алар Байтирәк ашханәсе турына килеп җиткәннәр иде. Тукталышта күрше Укчы авылыннан Нәзирә очрады. Ул больницадан дәваланып чыгып килә икән. Ябык чырайлы, кечкенә гәүдәле Нәзирә тагын да тартыла төшкән, йөзе көлсу төскә кергән иде.

– Исәнмесез, Ләмига апа! – диде ул танышларын үз итеп.

– Исәнмесез, Нәзирә!

– Авылга кайтасызмы?

– Юк әле, соңрак кайтам. Монда кызларыма килгән идем… Син автобус көтәсеңме?

– Әйе, нишләптер килми. Бер автобус туктамый узып китте. Гомер-гомергә шушында булган автовокзалны сүтеп, әрмән килмешәкләренә кафе салдырдылар да халыкны кырга җәяү титакларга калдырдылар…

– Әйтмә инде.

– Түрәләргә акча җитми… Хәерченең актык ыштанын салдырмасалар ни булган?

Нәзирәнең төртмә сүзләре район хуҗаларына кагылды. Чынлыкта барысы да үзара килешеп эшләнелә бит. Бу төртмәне ишеткән Ләмига артык тукталып торасы итмәде.

– Без җәяү генә атлый торабыз инде, – диде. – Кайтып җитәргә күп тә калмады.

– Ярар, ярар…

Саубуллашкач та, Ләмиганың күз алдыннан саулыкка туя алмаган Нәзирә китмәде. Курбаш клубында булган бер вакыйга исенә төште. Ул чагында булачак кода Динар Ишкәевнең, парторглыктан чыгып, колхоз рәисе булып эшләп йөргән чагы иде. Беркөнне ул колхозның урмандагы умарталыгында Казан кунаклары белән шәп кенә сыйланган, эчеп шактый гына кызган. Кунакларын урман буеннан озатып кайтышлый, Динар Хамаевич машинасында бер егетне таптата, аның аягы сына. Бу хакта колхозчыларның гомуми җыелышында гауга чыккач, аңа дәгъва белдерелгәч, ул:

– Рульдә мин түгел идем, шофёрым иде, – дип, гаепне гаепсез егеткә аударып калдырырга тели.

Шулчак арткы рәтләрдә утыручы әлеге Нәзирә, аның ялганына каршы төшеп:

– Ник кеше өстенә ягасың? – диде. – Үз гаебеңне таныйсың килмиме әллә?

Ишкәев, күрше Укчы авылыннан килгән бу хатынның кемлеген танырга теләп, кызыл эскәтерле өстәл артыннан муенын сузып дәште:

– Кем анда башын калкыта? Фамилияң ничек әле синең?

– Нәрсәгә сиңа минем фамилиям? – диде Нәзирә, тешләкләнеп. – Әллә малаеңны өйләндерәсең бармы? Мин кияүдә инде.

Ишкәевнең күзләре челт-мелт килде, пеләш башы ялтырап-ялтырап китте.

– Ә-ә, синмени әле ул, мин беләм синең турыда, – диде. – Кияүгә чыкканыңны да, аерылып кайтканыңны да беләм…

– Белсәң соң, шуннан ни булган?

– Тик ятмый торгансың инде, дим…

Шулчак Ишкәевнең мыскыллап көлүе Нәзирәнең ачуын чыгарды.

– Нәрсә, күргәнең бармы әллә? – диде ул, җикеренә төшеп. – Тәрәзәмне килеп чирткәнең юктыр бит? Чирткән булсаң, бүтән берәүнеке белән бутыйсыңдыр. Теге җырчы сандугачың белән саташкансың, син «сандугачлар»ны оста сайратасың бит… Бераз дөресен сөйләргә өйрән, гаебеңне таный бел, ичмасам. Мин председатель булдым дигәч тә…

Моны көтмәгән Ишкәев кара көйде, бүтән сүз куертырга теләмәде.

Ул көнне җыелыштан чыгучылар, Нәзирәнең турылыгын хуплап: «Ну әйбәт тә иттең инде үзен, Ишкәевнең кирәген бирдең…» – диделәр. Тик шушы хәлләрдән соң Укчы авылы хатыны Нәзирә якын-тирәдә үзенә юньле эш таба алмады. Байтирәк тегү комбинатында аз гына акчага җыештыручы булып йөрде.

Әрлән баш Ишкәев барыбер судан коры чыкты, машина белән кеше бәрдерү гаебен шофёры үз өстенә алырга мәҗбүр булды, эш судка барып җитмәде. Хәер, бәлагә таручы тапталып үлгән очракта да, Ишкәевнең моңа җавабы әзер иде: «Ул үзе исерек килеш машина астына килеп керде…» Шуның белән бетте-китте. Аңа ышаналар. Ул экспертиза үткәрүчеләрне дә сатып ала белә. Ә сатылмаган кеше аз бит ул, аеруча хуҗаларга. Хөкемдарлар да иң элек түрәләр мәнфәгатен кайгырта. Бизнес ясый. Ул чагында Нәзирә карга күзен карга чукымаганлыгын аңлап җиткермәгән иде.

Алар урам буйлап тын гына атлый бирделәр. Ләмига кызының сагышлы моңсу йөзенә карап-карап алды, кызгану хисе кичерде. Ул бу халәтен сиздерергә тырышмаса да, Хәтирә күңеле сизенде. «Минем өчен аңа да борчу килде», – дип уйлады. Бу хәлнең нигә болай килеп чыкканлыгына аптырады, сорауларына җавап эзләде. Юкса ул ире Габит белән мәктәп елларыннан ук таныш, бер-берсен белеп, күреп, яратып өйләнештеләр кебек. Килен булып төшкәч кенә кайбер вак-төяк низаглар, «төчкерешеп» алулар булгалады анысы. Кадерле малайга әнисе сүзе дә, әтисе сүзе дә тәэсир итми калмады. Хәтта туксан яшьлек Хамай картның да оныгына карата үз фикере, үз киңәшләре бар иде. Өй эшләрен башкарганда, иренең диванда телевизор карап ятулары, юк-бар сәбәп табып, өйдән чыгып киткәләүләре, сөяркәләре белән күңел ачып, эштән соңгарып та, салгалап та кайтулары ешайды. Габиты отыры үз эченә бикләнә барды, туры сораулардан читләште. Андый минутларда Хәтирә авыр, рәнҗүле хисләр кичерде. Шулай көзге көннәрнең берендә алар яхшы гына эләгешеп тә алдылар. Бакча бәрәңгеләрен алып кына бетергәннәр иде.

…Габит кая киткәнен әйтми-нитми капкадан чыгып барганда, ачуы килгән Хәтирә аның юлына каршы төште, кулына күтәргән яшь баласын иренә тоттырды да:

– Мә балаңны, теләсә нәрсәңне имез, мин сиңа бала белән килмәдем, – диде һәм капкадан чыгып ук китте.

Хәтирә әнисе янына бармады, бераз тәпиләгәч, бакча артыннан күренми генә әйләнеп кайтты да, бүген дә сүтелмәгән агач йортның (алар башта шунда яшәгәннәр иде) тәрәзәсен ачып керде, бәрәңге салынган идән астына шыпырт кына төште, артыннан капкачын ябып куйды, өйгә барысы җыелгач ни булырын көтте.

Озак та үтмәде, киленнең чыгымлап китү хәбәре барысына да тиз җитеште. Күршедә генә яшәүче бертуган апалары да, яшелчә бакчасына кояш җылысына чыгып кунаклаган Хамай да өйгә кереп җитте. Ул, үзенең терәксез урындыгын алып, мич буендагы идән асты капкачы өстенә үк килеп утырды. Өйдә шау-шу, каенана кулына күчкән яшь бала елый да елый, һәммәсенең эче поша, ачулары йөзенә чыккан. Аеруча киң гәүдәле Сәлимә ханым калку түшен күркәдәй киергән. Аның түземлеге озакка бармады, ул, шартлап ярылыр дәрәҗәгә җитеп:

– Бу нинди тамаша? – диде. – Нигә чәпчи ул чебеш, рәхәтенә чыдый алмаган нәмәстәкәй? – Аның ярсулы карашы Габитка төбәлеп калды. – Бераз ир була бел, санлат хатыныңны. Нәрсә җитми аңа? Ачмы ул, ялангачмы? Кадереңне белеп торасы урынга кеше мыскыллап йөри…

Габит каршы дәшмәде, әтисенекедәй түгәрәкләнеп килгән чырае, чебен кунганны да сизмичә, үзгәрешсез калды. Әллә хатыннар белән читтә чуалгалаганын уйлапмы, үз гаебен таныгандай, мыштым гына утыруын белде.

Кодагыеның күршедә генә яшәгән кыз туганы Халисә аларны тынычландырырга тырышты.

– Бераз үзегезгә дә катырак торырга кирәк, – диде ул, күзләрендә ут уйнатып. – Хатын-кызны бер дә азындырма аны… Шушындый мул, зиннәтле тормышта чөкердәшеп кенә яшисе урында киленегез җүләр сата… Нигә кәҗәләнеп йөргән була әле ул?.. Кайгырмагыз, беркая да китмәс, сыер да ашаган җиренә кайта. Бер дә юкка түгелдер, ялындырмакчы була торгандыр…

Идән астында барысын ишетеп торган һәр чәнечкеле сүз Хәтирәнең йөрәгенә уктай барып кадалды. Караңгыда бәрәңге өстенә чалкан яткан җиреннән ул әле бер, әле икенче ягына боргаланды, авыр сүзләрдән иреннәрен чәйнәр дәрәҗәгә җитеште. Идән асты капкачын очырып җибәрәсе, шуннан атылып чыгасы килде, әмма сабырлыгын җыеп түзеп калды, үз өстенә атылган пычрак, гайбәт сүзләрне тыңлавын дәвам итте.

Менә көтмәгәндә Хамай да телгә килде:

– Әй-й, – дип сузды ул, ризасызлык белдереп, әле дә батынкы күзләрендә сакланган зәһәрлеген чәчеп. – Хатын-кызны кем шулай азындыра инде?.. Ир көен дә көйли белмәгәч… Безнең заманда чәче белән идән себерергә дә әзерләр иде. Хәзергеләр аягыңны җылы су белән дә юмыйлар. Кайтканыңны капка төбенә чыгып көтеп алалармы?.. Әй-й, безнең заманда уңмаган хатын-кызның җенен чыгарырга чөйдә аркан эленеп торыр иде… Аларны соң башкача санлатып буламыни?.. Хәзергеләр бозылды, майларына чыдаша алмый. Узыналар. Чөнки рәхәткә чыгардык… – Хамай, тукталып, күзләрен челт-мелт китерде, фикерен туплап азапланды да дәвам итте: – Әй-й, җүнле хатын үз баласын иренә ташлап чыгып китәмени ул? Башта ук ялгышлык булган, малай кешесенә туры килмәгән. Алар җүнле нәселдәнмени соң?.. Җүнле булса, әтиләре гаиләсен ташлап чыгып китмәс иде…

Шушы урында битләре уттай кызышкан Хәтирәне «Алар җүнле нәселдәнмени?..» дигән сүзләр чыгырыннан чыгарды. Ул, бу хурлыкны күтәрә алмыйча, кушаяклап, бар көченә идән капкачын тибеп очырды. Урындыкта утырган Хамай урындыгы-ние белән, шампан бөкеседәй атылып, идән уртасына барып төште. Бертын ни булганын да аңламый тордылар. Аннары идән астыннан чәчрәп чыккан Хәтирәгә акаеп калдылар.

– Кем җүнле нәселдән түгел? Безме? – диде Хәтирә, Хамай каршында ярсынып. – Безнең нәселгә ни булган? Минем әти, синең кебек, Әҗәл елгасында сугыштан качып ятмаган ул, кабахәт… Бүре ерткычлыгы йоккандыр сиңа. Син, син бит… – Ул кирәкле сүзен әйтә алмый азапланды. – Минем әти гөнаһсыз кешеләрне тереләй күмдертмәгән… Монда кеше тикшергән буласыз. Үзегез кем соң?

Хәтирә ярсыды-ярсыды да, каенанасы кулыннан баласын алып, өйдән чыгып ук китте, туп-туры әнисе янына авылга юнәлде…

Бер атна чамасы узгач, Хәтирә янына Габит килде, тормышын җайларга теләп, аның кире кайтуын үтенде. Аптырашта калган Хәтирәне үсеп килгән баласы уйландырды: «Ул әтисез үсәргә тиеш түгел!..» Аннары гына күнәргә, ризалашырга булды. Шуннан соң алар, үзара аңлашып, матур гына яшәп киткәннәр иде шикелле. Аяк астыннан шушы бәла – газетада басылган хат килеп чыкты да гауга кубарды. Каенатасы Динарга шул җитә калды. Имеш, шундый дәрәҗәле кешене газетада мыскыллап язганнар. Аның данлы-шанлы исеменә тап төшергәннәр…

Кияве бәлән кызы арасын һич тә суытырга теләмәгән Ләмига күбрәк кодасы Динар Ишкәевкә рәнҗеде…

Икәүдән-икәү җәяүләгән ана белән кыз, ак калай капка төбенә килеп җитәрәк, адымнарын акрынайта төште. Матурлап, фасонлап эшләнгән бу капканың як-якка ачылып ябылган олы ишекләреннән шәп машиналар керә-чыга тора, кечесеннән рөхсәт ителгән кайбер туган-тумачалар, таныш-белешләр генә йөри. Зур ике гараж капка читенә терәлеп, берничә машина сыярлык итеп салынган. Ак калай түбәле, тыштан ак кирпеч белән тышланган ике катлы нарат йорт капка өстеннән чыгып кукраеп тора… Өй эче кыйммәтле җиһаз белән тулган. Шунда керү белән байлыкка табыну башлана. Әллә шуңамы, бу йортка керер алдыннан, Ләмиганың аяклары тартышкандай итә, аңлашылмас карышу күңелендә төрле шик-шөбһәләр тудыра, нигәдер сагайта. Аны биредә һаман да чит итеп, адашып кергән бер мескенгә карагандай түбәнсетеп каршы алырлар сыман. Шул хис йөрәген кыбырсыта, аякларын тышаулый, ихтыярын чикли. Әнә теге кырыйда сүтелми калган гади агач йортларына килеп-китеп йөргәндә алай булмый торган иде. Ул йортта хәзер ялгызы гына яңа йортта сыеша алмаган туксан яшьлек Хамай яши. Аның янына хәл белешеп кереп-чыгып кына йөриләр. Ул инде шактый бетеренгән, акылы алышынып саташкалый. Ләмига: «Гомерләрне белеп булмый, авылга киткәнче, аның хәлен белеп, янына кереп чыкмыйча булмас», – дип тә уйлады, үзе, кызы артыннан калмый, капкадан эчкә узды.