Текст книги "Сайланма әсәрләр. 2 т. / Избранные произведения. Том 2"

Өйдә аларны чәйләрен әзерләп куйган кодагый Сәлимә каршылады.

– Кайтып та җиттегезме, әйдәгез, әйдә, чәйләр әзер, – диде ул, ачык чырай күрсәтергә тырышып.

– Көчкә арып-талып… Җәяү күп йөрелде, – диде Ләмига.

– Хәзер Байтирәк зурайды шул. Әйдә, утырышыгыз әле…

Өстәл артына килеп утырган Сәлимәнең бүселә төшкән калку түше аның бу йортта чын хуҗабикәлеген сиздерде.

– Кайларда булдыгыз соң? – диде ул, кызыксынып. – Редакторны күрә алдыгызмы?

Ләмига авыр сулап куйды да теләр-теләмәс:

– Күрүен күрдек… – диде.

– Нәрсә ди соң?

– Нәрсә дисен, юкка баш катырып йөрмәгез, ди.

Сәлимә, гаҗәпләнеп, башын калкытты.

– Ничек юкка? Безне шулай мыскыл итеп язсыннар да…

Ләмига аптыраганнан янә кул аркаларын ышкыштырды, аннан:

– Кодагый! – диде, үзенекен төшендерергә тырышып. – Редактор әйтә, ни, ди, монда беркемне дә мыскыл итү юк, ул хатта бернинди конкрет кеше турында язылмаган, андый хатларны без газетада еш бастырып торабыз, нигә сез гаепне үз өстегезгә аласыз, ди. Бер ялгансыз менә.

– Соң, Динар шулай дип бара бит, безнең турыда язганнар, ди. Бер дә белми генә әйтмидер инде ул. Әле кичә генә пәри кебек котырган иде.

Ләмига уфтанып куйды.

– Белмим инде, нигә дип котырынырга кирәктер, – диде һәм өстәде: – Кодагый, редакторга берәр үче бардыр коданың.

– Бар, бар. Булмыйча, – дип элеп алды Сәлимә. – Ул бит аны мыскыллап бер юмор да язган иде.

– Шул шул менә! Алар арасындагы мөнәсәбәтне белеп тә бетерә алмассың. Монда, кодагый, кызның бер гаебе юк. Редактор үзе дә шулай дип бара. Гөнаһлы булмагыз, ди. Үзләре теләгәнчә тыныч кына яшәсеннәр, ди. Судлашып йөрү беркемнең дә дәрәҗәсен күтәрми ул, ди. Һәм дөрес тә инде.

Хәтирә үз сүзен әйтергә кирәк тапты:

– Монда судлашып йөрергә минем ни гаебем бар? – диде ул. – Әйтәм бит, мин язган хат түгел ул.

Ләмига кызы әйткәннәрен хуплады.

– Баланы нахакка рәнҗетү була күрмәсен инде, Ходай гөнаһсыннан сакласын…

Бу сөйләшүдән соң Сәлимә, йомшаргандай:

– Анысы шулаен шулай да инде, – дип килешкәндәй итте һәм чынаякларга кайнар чәй өсти-өсти, ризыклардан авыз итәргә кыстады.

Чәен эчсә дә, Ләмиганың тамагыннан ризык үтәрлек түгел иде, ул чемченде генә. Табын түгәрәкләнүгә, ул Хамайның хәлен белеп чыгарга булды, үзе белән алма согын алды.

Караватында бөгәрләнеп яткан Хамайны күрүгә, Ләмиганың тәннәре чемердәп китте. Карт, вакытсыз өзелгән алма кояшта саргаеп бөрешкәндәй, бик бетәшкән иде. Сан-гәүдәсе сүтелгән йомгактай кечерәеп калган. Чыкмаган җаны гына бар диярсең. Шулай да төс-кыяфәтенә, эчкә баткан күзләренә карап, аның Хамай икәнен белеп була. Түгәрәк башының пеләш «аланы» улы Динарныкына караганда арткарак чигә төшкән. Юкарган баш тиресе җыерылып-җыерылып сырланган, йөзе сулыгудан ияк асты тиреләре салынып тора, тамырланган нәзек муены сураеп калган. Күзләрендә ялтыраган сүрән очкыннар әле дә аның шул Хамай икәнлеген, тискәре холкындагы авыр халәтен чагылдыра. Торып утырыр өчен, тимер карават башына бау бәйләнгән. Кече йомышын үтәр өчен, аска чиләк куелган. Янәшәсендәге кечкенә өстәл өстенә төрле дарулар, ризыклар тезелгән.

Карт янына килеп баскан Ләмига, тын алырга да куркып, авыр хисләр кичерде. Аны өй эчендә хөкем сөргән шомлы тынлык биләде. Хамай, янына кемдер кергәнлеген абайлагандай, башын ишек ягына таба борды да бер ноктага төбәлеп бакты. Шулчак аның колакка да саңгыраулыгы сизелде. Карт сәер халәт кичерде. Кинәт сыны тартышкандай, дерелдәп-дерелдәп китте һәм ул курку катыш үз-үзенә сөйләнә башлады:

– Әнә ул тагын килгән… Хәйбул ул, Шамайның сугыштан кайткан бандит энесе. Исереп килә дә рәшәткә башларын сындыра башлый, тәрәзәләргә таш ыргыта… Миңа яный: «Әҗәлең миннән булыр, хаин!..» – ди. Миңа Суширмәдән китеп югалырга куша… Ул бандитны тагын төрмәгә утыртырга кирәк… Тотыгыз аны, ул мине үтерәчәк…

Аның бөрешкән гәүдәсе калтыранды-калтыранды да туктап калды. Ләмига аңа дәште:

– Хамай бабай! Нигә борчыласың? Сиңа беркем дә тими бит…

Хамай тавыш килгән якка борылды. Өненә килгәндәй, аптырап сорады.

– Син кем?

– Мин Ләмига булам.

– Ләмига?

– Әйе, Ләмига кодагый.

– Син каян килеп чыктың?

– Курбаштан.

– Анда безнекеләр исән-саумы?

– Кемнәр ул?

– Мәрьям…

Хамай моннан ун ел элек җирләнгән хатыны исемен атады. Моңа Ләмига тагын гаҗәпсенде. Алар Курбаш авылына 50 нче елларда ук күченеп килгәннәр иде. Теге 1924 елгы вакыйгалардан соң Суширмәдә яшәп кала алмадылар. Шабай гаиләсен тереләй күмдерткәннән соң, авылдашларының каргышлы карашы аны туктаусыз эзәрлекләде. Ул еллар хатирәсен ишетеп кенә белгән Ләмига үзалдына «Кеше каргышы төшми калмыйдыр шул…» дип уйлап куйды һәм Хамайны эзәрлекләгән Шабай энесе Хәйбулның ачы фаҗигасен күз алдына китерде…

Абыйсын, аның гаиләсен кызганган Хәйбул җан газаплары кичерә. Бераз салып алса, Суширмә белән Акширмә арасында бәргәләнеп бутала, Хамайны эзәрлекли…

Ләмига үз-үзенә нәтиҗә ясады: кара күләгәң, кая гына барсаң да, артыңнан каламыни! Курбашка күченеп килгән Хамайның яманлыгы да артыннан иярде… Инде томаннар артында калган ул вакыйгалар кемнәр өчендер онытылган, кемнәр өчендер юк. Ә Хамай күңелендә бикләнеп саклана, әледән-әле исенә төшеп, тынгы бирми, газаплый, бәгырен көйдерә… Бөдрә башлы Шабай, кара толымнары биленә җиткән Сәрмәния, күз яшьләренә тулган, җаннарына үлем куркынычы сеңгән уллары Шәйхулла, Шәех тә аның күз алдыннан китми газап чиктерә… Күрәсең, ул, фани дөньяда кылганнары өчен, кыямәт көнендә ничек җавап тотудан куркып калтырана… Вакытсыз гүргә кергән Мәрьямен дә онытмый…

Уйга баткан Ләмига ихтыярсыздан: «Исән чагында хатыннарының кадерен белмиләр дә, аннары, исләренә төшкәч, соң була. Бер йотым су бирер кешең дә калмый…» – дип куйды. Аның хатыны Мәрьям, бүре янына бәйләп куйган сарык хәлендә, Хамай өрәгеннән гомере буе куркып яшәде. Хатынны иренең буйсындыручан карашы изде, сытты һәм иртәрәк дөнья куярга мәҗбүр итте…

Ләмига алып кергән алма согын Хамай өстәленә куйды һәм:

– Саулыкларың ничек соң, Хамай бабай? – дип сорады.

– Үлеп булмый бит…

– Үләргә ашыкма әле…

Хамай, дерт итеп уянып киткәндәй, башын тибрәтеп алды. Шушы минутта аның миенә якты нур үтеп кергәндәй итте.

Ул акылына килгәндәй тынып торды һәм:

– Ләмига! – диде. – Хәл белеп керүеңә рәхмәт… Миңа инде күп калмады… Мине Курбашка Мәрьям янына алып кайтып җирләсеннәр, яме.

Баш очында ниндидер авыр рух бөтерелеп алганын сизгәндәй, Ләмиганың күзләре тартышып куйды.

– И-и Хамай бабай, үләргә ашыкма әле син…

Җавап булмады. Хамай Ләмигага сәер генә карап куйды да, хәлсезлеген сиздереп, башын читкә борды… Ләмига аны бүтән борчырга теләмәде. Шушы авыр тынлыкта Хамайны кинәт кенә ташлап чыгып китәргә аяклары тартышкандай итте. Аннары ул читенсенеп кенә ишеккә юнәлде.

Ләмига, ишегалдына чыккач, иркен сулап куйды. Киявенең капка төбенә кайтып туктаган «девятка» машинасы аны Курбашка илтергә көтә иде…

Иске өйдә ялгызы калган Хамай янә саташты. Ул арып йончыган, тынгысыз халәтеннән котылырга теләгәндәй, талпынып-талпынып алды. Җаны уйнаудан саны вакыт-вакыт көзән җыерып тартышты, калтыранды. Курку катыш күзләрен ачкач, ул бераз тынып, сәерсенеп торды. Аннан, бар гасабилануларыннан котылырга теләгәндәй, кабат күзләрен йомды. Шунда ук янә күз алдында төрле сурәтләр пәйда булды. Әллә нинди йөзләр гәүдәләнде. Аңа усал гына карап узалар, авылдашлары аңардан йөз чөерә, кайберләре күрмәмешкә салышып китеп бара. Әллә каян гына Шабай, аның хатыны Сәрмәния пәйда була… Ул ара да булмый, Аксу болыны буйлап атлар чабышып чыга һәм алар, уйнаклый-уйнаклый, Суширмә ягына китеп баралар. Әнә төркемнән аерылган бер ат колакларын торгызып туктап калды, ал аякларын күтәреп, бөтен җиһанга кешнәп җибәрде. Ярсуларын баса алмыйча, җирсенеп, офыклар артына китеп югалды… Бу бит аның «югалган» аты, әле һаман исән микән ул?.. Кыбырсынган Хамайны тагын әллә нинди йөзләр күзәтте. Аннан барысы да юкка чыкты, янында, җан кыярга килгән газраилдәй, бер кара шәүлә торып калды.

Ул куркынып сорап куйды: «Бу кем?» Җавап ишетелмәде. Кара шәүлә бармак янап телгә килде:

– Йә, җавап бир, бәдбәхет?.. Шамай башына син җиттеңме? Син, син. Аның яраткан хатыны Сәрмәния гомерен син кыйдыңмы? Син, син. Дәшмә, кирәкми. Аларның нарасый балаларының гомерен син өздеңме? Син, син…

Коты очып өнсез калган Хамайның саны дерелдәп калтыранды.

– Син кем?! Хәйбулмы?!

– Дәшмә, хаин!..

Кара шәүлә, яшен уйнатып, чыбыркы шартлатты. Кара шәүлә урынында атка атланган Хәйбул торып калды, һәм ул дәвам итте:

– Син Шәехне дә кабергә күмеп үтерәсе идең, әгәр ул малай арыш арасына качып котылмаса… Абыем Шабайга, ат урладың дип, ник яла яктың, хәсис?.. Ат кирәк булдымы сиңа? Мә ат, үземнекен бирәм. Тик туганнарымны кайтарып бир…

– Юк, миңа хәзер ат та, берни дә кирәкми… Зинһар, тимәгез миңа?!

– Мин сиңа тимим, кагылырга да җирәнәм. Син, хәсис, үз-үзеңә тияргә тиешсең…

– Ничек?

– Анысы үз гамәлең… Синең ише кабахәт җанны җир күтәреп йөрергә тиеш түгел. Юк, юк! Син – корбан! Намусың корбаны…

– Мин мондый эшкә бара алмыйм, гөнаһысыннан куркам…

– Ерткыч бәндә гөнаһтан куркамыни? Җинаять кылганда, мине төрмәгә тыктырганда, ник курыкмадың?

– Ялгышлык булган…

– Ялгышлык?! Андый ялгышлыкларны кичереп булмый…

– Миңа нишләргә соң?

– Шәһит кит…

Хәйбул, сиңа башкача котылу юк дигәндәй, Хамайга үтергеч карашын ташлады һәм чыбыркысын яшендәй уйнатып шартлатты да ак аргамак өстендә, тузаннар туздырып, Акширмә урманы ягына очып күздән югалды.

Эзәрлекләнүдән котыла алмаган Хамай уйлары очына чыга алмыйча аптырады: «Ул явыз Хәйбул монда ничек килеп чыккан? Мин аны, янап, куркытып йөргәне өчен, ун елга төрмәгә утырттырган идем бит. Димәк, ул төрмәдән качып кайткан. Аны тагын шунда олактырырга кирәк… Күзләрендә иман нуры калмаган, ул мине үтерәчәк… Ходаем, гөнаһларымны кичер минем…»

Йокы аралаш саташып азапланган Хамайның сөякчел арык саны бөрешеп-бөрешеп килде. Ул, Хәйбулның чыбыркы шартлатуыннан өркеп калгандай, кинәт торып утырды. Гүя Хәйбулның йөз-кыяфәтен, усал карашларын күрәсе килмичә, кашларын җыерды, аны «Кит, каһәр!..» дип куалады, күз алдыннан тиз генә китәргә теләмәгән Хәйбул күзләрендәге рәнҗү, каргыш йөрәген уттай өтте. Тик Хамай ул рәнҗү-сагышларны укый, гыйбрәтләр алыр дәрәҗәдә түгел, үзгәрми, Хамай Хамай булып калган иде…

Конференция әле башланмаган иде. Клубка колхоз рәисләре, оешма җитәкчеләре җыелган. Нәфис тә вакытында килеп өлгерде, арткы рәттәге урыннарның берсенә барып утырды. Кемнәрдер, буш вакыттан файдаланып, үзара сөйләште, киңәш-тәкъдимнәрен алышты, ә кайберәүләр авыз ерып пыш-пыш килде. Җитәкчеләрнең иртәнге кәефләре болай ярыйсы гына күренде: башлары калку, түшләре киерелгән. Клубтан чыкканда кыяфәт ничек булыр?! Бүгенге булачак тамашаның төп герое Тукбаев әлегә килеп җитмәгән. Ул килгәч, залда нинди «яшен»нәр яшьнәр, тукмак йодрык кем башы очында уйнар? Тик син, ул сөйләгәндә, каршы дәшмә генә…

Нәфис тез башына куйган дипломатыннан, укый торырга һәм фикерләрен төртеп барырга дип, газета белән блокнот чыгарды. Ул, газета язмаларына күз йөртеп алгач, блокнотын ачты, заводта инженер булып эшләгән вакытындагы кебек, аптыраганнан самолёт, ракета рәсемнәрен сызгалады, әледән-әле залны да күзәтте. Нигәдер аңа шушы иске клуб бинасы ошамады, рухына ниндидер бер тискәре йогынты ясап торды. Илленче елларга кадәр үк салынган бу агач бинаның идәннәре иңеп калҗайган, стеналарына әйтерсең узган көннәрнең караңгы шәүләләре төшкән. Инде бу сәхнәдә кемнәр нинди генә кыяфәттә чыгыш ясамаган? Төрле купшы сүзләр дә яңгыраган, җанны тетрәткән хөкем карарлары да укылган. Кемнәрнеңдер кадерлеләре шушы заллардан җәһәннәмгә олактырылган… Менә шушы клубта бит инде, шушында, ул әле сигезенче класста укып йөргәндә, аның әтисенә дә, бүтәннәргә гыйбрәт булсын дип, күрсәтмә суд ясаганнар иде…

Ул көнне Нәфис иртәдән чаңгы шуарга чыккан иде. Туган авылы Акъяр тауларына күтәрелде, чаңгылары, карларны туздыра-туздыра, ыжгырып очты, тау битләренә эзләр салып узды. Арырак керәшен урманы читләренә дә барып чыкты ул. Аннары кылт итеп бүген әтисенә суд буласы исенә төште дә туп-туры Байтирәккә юл тотты. Ничек тә барып өлгерергә тырышты, чаба-чаба тирләп пеште, аркаларында кар бәсләре хасил булды. Судья фермада каравыл торган әтисенә нинди карар чыгарыр? Әтисенең ике утар арасына башын тыгып буылып үлгән сыер алдында ни гаебе бар? Мал бит ул, аларның һәрберсен берьюлы ничек күзәтеп тора аласың?! Ферманың бер башыннан икенче башына җиткәнче дә үләргә мөмкин бит сыер. Иске, җимерек утар аралары ташка үлчим… Күрәчәктер инде… Әтисе белән әнисенең кайгырулары чамасыз… Алар болай да заём-налоглардан арына алмый интегәләр. Шуның өстенә менә сиңа мә!.. Колхоз рәисе Һашим якларга алынмый, аныкы: «Юк та юк! Бу эшне ничек йомып каласың», – ди. Аның үз кырыгы – кырык, киребеткән кеше. Янәсе, минем эш түгел, суд хәл итсен… Элеккеге рәис Әлми абый булса алай эшләмәс иде.

Нәфис, Байтирәк клубына барып җитүгә, чаңгыларын карга кадады да, суыктан кызарган борынын тарта-тарта, арткы ишектән кереп, бер почмакка посты. Инде әтисе «эше»нә дә чират җиткән иде. Ул уң кул якта, гаепләнүчеләр эскәмиясендә утырып тора. Коелып төшкән. Сорауларга рәтләп җавап та бирә алмый, фикерләре таркау. Юаш шул ул, басынкы…

Менә хөкемдар торып басты. Ул пөхтә генә киенгән, кызыл галстуктан. Уң як битендә биш тиен бакыр акча зурлыгында кызарып торган миңе дә бар. Үзенең теле телгә йокмый, әтигә чатнатып сорау бирә: «Нигә сыерны үтердең? Син каравылчы, син гаепле…» – ди. Әти башын аска игән дә телсез, өнсез калган… Нәфис ул вакытта әтисен бик нык кызганган иде, аны сүз белән аңлатырлык та түгел.

Кызыл миңле хөкемдарның фамилиясе Афзалов бугай, үтә кырыс, миһербансыз булып чыкты: ул үз карарыннан чигенмәде, әтигә сыер түләтергә ясады. Ә без сыерсыз нишли ала идек? Шулвакыт мин судьяны нишләтергә дә белмәдем, кодрәтемнән килсәме? Ни булса да кылыр идем кебек… Әле дә шул гаделсезлекне кичерә алмыйча, күңел яраланып тора…

Нәфиснең уйларын клубка кабалана-кабалана килеп кергән Тукбаев бүлдерде. Нигәдер ул бүген тынгысыз күренә, йөзеннән иман нуры качкан. Ул залда утыручыларны күзәтеп чыкты да сәхнә алдында арлы-бирле йөренә башлады:

– Ну, җегетләр, ну, җегетләр! – диде ачуын баса алмыйча. – Һаман байга эшләгән кебек эшлибез. Җитәкчеләрнең йөрәкләренә йон үскән, паразитларча яшиләр… Берәүләр күпер төзи, икенчеләре яндыра… Биш ел төзелмәгән хакимият бинасы янындагы кранны сүтеп алып киткәннәр, шуны беркем күрмәгән. До чего дожили?! – Аның йодрыгы хәрәкәткә килде. – Райполарның ике КамАЗын урлаганнар, пожарникларның баскычын… Нишлисез?.. Менә сезнең ялкаулыкка бер кечкенә мисал. Амбар авылында чишмә ясап ятабыз. Миңа түгел, мин анда барып эшләмим, мин анда туган гына. Ну, мин аны үземнең туган авыл булгач оештырдым инде. Асфальтын да керттем… Шунда бит бүген бер автокран кирәк. Шул кранны мин алып барырга тиешме? – Ул, конференциянең икътисад проблемаларына багышланырга тиешлеген онытып, тавышын күтәрә төште. – Шунда бөтенегезне дә алып барып күрсәтимме? Что они там делают? Күргәзмәдәгечә, карап торырлык!.. Менә тау сулары улактан ничек агып төшә, башта берсенә, аннары икенчесенә, шулай искиткеч матур эшләнгән, ишекләре, бассейннары белән. – Ул кулларын уйнатып җилкенде. – Миңа түгел! Минем ул чишмәгә барып чукынасым юк. Халык өчен!.. Башкалар да шулай эшләсен дип күрсәтергә телим. Калачлылар килеп карасын, Акширмәдән, Суширмәдән килеп карасыннар, барысы да… Ну, җегетләр, күп авылларда чишмәләр бетеп бара. Юкка чыга, кача чишмә. Чишмәләрне карамау җегетлек түгел ул. Беркөн безгә дә су кытлыгы килер… Без бу җирдә бер генә тапкыр яшибез, чтобы творить! Ботка ашар өчен генә тумадык… Әлегә аракысын эчәбез, бернинди изге эш күренми. Начальник камытын кидек, эшләргә җыенмыйбыз. Төзелеш начар бара. Красная Полянада щитовой йортлар төзиләр, уяныгыз!.. – Тирләп чыккан Тукбаев, кесәсеннән кулъяулыгын алып, шома битләрен, юан таза муенын сөрткәләде дә янә зарга күчте: – Беркемгә бернәрсә кирәкми, – диде ул, Амбар авыл Советы рәисенә текәлеп. – Заһир Гаянович! Дөньяда кеше итеп саныйсыңмы син үзеңне? Әллә үлдеңме? «Памятник победы» түгелсең бит? Камытны кигән, арбасын, йөген тартмыйсың. Мин, Госком Һидиятуллинга барып, бер йортлык акча сорап тәгәри-тәгәри йөрим. Сез нәрсәгә? Шартлап үләр идем яки качар идем… – Ул, үзенә яклау эзләгәндәй, як-ягына каранды һәм «Үзән» совхозы директорына текәлде. – Дөрес әйттемме, Идрис Юнысович?

Пәһлеван гәүдәле «Үзән» совхозы директоры, дөрес инде дигәндәй килешеп, аңа баш какты. Тукбаев алга таба әңгәмәсен дәвам итте: – Менә бер бармагыгызны бөгегез! – диде ул, үзенекен дә бөгеп. – Акчаны «Ак барс»тан алып була. Хәзер икенчесен бөгегез: экология фондыннан алып була, минфиннан һәм башкалардан… Җегетләр, дип әйтәм тагын бер тапкыр. Шайдар Әүхәдиевка керегез. Земляк, минфинда бүлмәсе дүртенче катта гына. Хат языгыз, распоряжение кертегез. Өченче ел тукыйм, әй җегетләр… – Ул тагын нидер әйтергә теләде, аннары, уеннан кире кайтып: – Райпо! – дип кычкырды. Бу сүзне ишеткән Әхәт, аның һөҗүменнән саклану чарасына әзерләнеп, сынын турайта төште. – Великий завторг! Акча алырга өйрәнегез! Мисыр хәерчесе кебек ялынам. Син, син соң министрыңның туган көнен беләсеңме? Ансыз акча да, машина да көтмә. Максатыңа ирешәсең килсә, хуҗаңның нәрсә ашарга яратканын, нәрсә кияргә теләгәнен бел. Бүләк алып, хатынының да күңелен күр. Бүләк – акча ул!..

Тукбаевның үзенә таба бөгелгән ун бармагы да тибрәнде. Нәфис аның сөйләвен гаҗәпләнеп күзәтте: «Бу кадәр чын сәүдәгәр булып туар икән», – дип уйлады. Акча дигәндә бар күзәнәкләре хәрәкәткә килә, чиргә сабышыр дәрәҗәгә җитә.

– Кунакка да чакырыгыз, – диде Тукбаев, дәвам итеп. – Кеше күңелен күрә белегез, ашатып-эчертеп, күчтәнәчләрен тыгып җибәреп. Телевизорынмы? Видигынмы? Моны Идрис Юнысович бик яхшы белә. Шуңа күрә аныкы бар… Сез тычкан тотмый торган мәче кебек кенә йөрисез. Күз сукырайган, колак томаланган… Космоска менәргә кушмыйм бит. Базар ул кемнең нинди трусик кигәнен дә белергә тиеш… Үзеңә үзеңне бәйләп булмый ул, эш бүтәннәрдән дә тора. Ә сез сикерәсе килгән үгез кебек йөрисез. Булса ярый, булмаса ярый. «Чишмәлек»тәге кунак йортына кайтып киткән кешеләрдән аз дигәндә дә файда килә. Әле узган атнада гына бер миллион алдык. Ә Ярми Нуриевич үз кунагы турында: «Ашаган счётын үзенә илтеп бирәм», – ди. Күрәсезме? Ну настолько серые люди… Тәгәрмәч майламыйча бармый. Дөрес эшләмибез. Алар синең «Чишмәлеге»ңә калмаган, аларның эштә дә, арттагы бүлмәләрендә дә нинди генә сауналар юк. Шәһәр уртасында да, читендә дә җитәрлек. Безгә ике гомер бирелмәгән, бер гомердә өлгерергә кирәк, юмалый, алдый, майлый белергә. Дөресме?

Башын як-якка боргалаган Тукбаевка «дөрес» дип әйтүче күренмәде. Нәфис, «Тагын нәрсәләргә өйрәтер инде бу? Район икътисадын ничек күтәреп була соң?» дип, ни язарына аптырап утырды.

– Шулай булгач, – диде Тукбаев. – Ник эшләмибез? Минем акырганны көтәсезме? Бик матурмы минем тавыш? Сандугач кебек мәллә? Ник эшләмисез? Ник бераз хурланмыйсыз? – Ул сорауларына җавап көткәндәй тынып торды. – Миңа да җиңел түгел. Һәркемнең имзасын, печатьле кәгазен алыр өчен, бер пот тоз ашарга кирәк. Башны тилегә салып йөреп кенә бирмиләр акчаны. Бер мең акча колхоз рәисенең кесәсеннән дә төшеп кала. Әгәр, каладан кайтышлый, урман почмагында күбрәк җибәргән булса… Аннары мин алар өчен, взаиморасчётлар ясалып беткәч, югарыда йөрим. «Анда безнекен сызганнар икән, калдырсыннар инде, кул куегыз инде? Әйдәгез инде, иптәш Шишкин?» дигән булып, әкият сөйләп китәм. Әнә Идрис Юнысовичның күргәне бар минем ничек иттереп: «Кул куегыз инде, безнекеләрне үткәрегез инде?» – дип ялганлаганны. Ә сезгә кирәкми. Районга күпме налог кермәгән, күпме акчагыз янды. Утырып еларлык. Хәерченең лакее булып йөрибез. Мин Заһир Гаянович өчен дә барып алам. Әнә Нәфис абый бармый, алмый да. Мин бит «Байтирәк хәбәрләре» газетасының лакее түгел, газетада «Инеш» кооперативын мактап тора белгәч тә…

Нәфис, исеме телгә алынгач, колакларын торгызды. «Инеш»леләр яхшы эшләгәч, аларны ничек күрмәскә кирәк?» – дип гаҗәпләнде. Бу юлы үзен телгә алмаслар инде дип уйлаган иде, әмма Тукбаев аны да читләп узмады. Нәфис исеме ишетелгәч, Ишкәевнең дә колаклары торды, әрләннекедәй салынган ияген тибрәтеп алды һәм мыштым гына утыруын белде.

– Менә сезгә простой пример, – диде Тукбаев, йөреп китеп. – «Инеш» хуҗалыгын алыгыз. Әйбәтләп кенә Мәдәният йорты белән балалар бакчасы төзедеме? Төзеде. Ул аңа өч тиенгә төште. Без, тегеннән, моннан алып, взаиморасчётлар бирдек. Аннары Миң Муллович Мәдәният йорты белән балалар бакчасын икесен бергә планга кертте дә ОКСтан миллионлап акча алды. Шулаймы? – Миң Муллович глава сүзен раслап баш какты. – Әле ул һаман ала, бер положениедән чыкты, икенчесеннән дә чыга. Ә «Алпар» хуҗалыгы рәисе Маннурның башында мие булса, иң бай булыр иде. Аңа юл күтәрелә. Бер чакырымы – миллион сум. Планга кертеп, документлаштырып акча алса, ул аңа өч тиенгә төшә. Сөт белән икмәккә генә карасаң булмый. Син сөт кооператоры оештыр, аны «фермер» яки «негр» дип атыйсыңмы, әмма при таких расценках табыш алып булмый. Сыерның авызына ике килограмм азык берәмлеге тыкмыйча, аннан бер килограмм сөт чыкмый. Сөт белән колхозны күтәреп булмый. Сөт күрсәткеч өчен кирәк ул…

Тукбаев, ата казга сәлам биргәндәй, муенын кәкрәйтә төшеп читкә карады да:

– Завроно! – дип кычкырды. – Теге «атказанган» мәктәп директоры, махмырдан айнымас Рубазыңа әйт, тугызга кадәр йоклап, аннары дәрескә кереп чыккан булып, селкенеп йөреп кенә булмый ул. Аңа глава акча да алып кайтсын, хоккейчыларга форма да, ә ул, сәясәттә уйнап, шикаять язып ятсын. Имеш, «Эльс Елесев исерек, аны сайламыйбыз, моны сайламыйбыз» дип, забастовкага өндәп, дөнья бутасын. «Колхозчыларга хезмәт хакына аракы биргәннәр» дип. Ну и что водку дали? Акча район бурычын түләргә китте… Барыбер ул акчага кибеттән аракы алабыз бит. Аермасы юк, дөрес әйтәмме, Ярми Нуриевич? Менә шул, Рубазыңа барысын аңлат. Не дай бог хоккей командасы белән формалар булмаса, диген… Көрәшчеләрне Казанга ярышка илтергә машина биреп торса нәрсә була аңа? – Ул янә кабынды. – Мин тамакларыгызны туйдыра торган банк машинасын алыйммы? Гөмбәгә йөрергә, акча бүлгәндә, квартир кирәк булганда, алар бар, ә спортсменнарны илтергә машина юк. Хурлык. Сразу казнить шул… Акча экология фондыннан да күпме алынмаган. Кул җитми. Әй җегетләр, эшләргә кирәк! Тегесен, монысын алып кайтабыз. Уйлап карасаң, акча өстендә ятабыз, ә акча тишекләрдән агып тора, әле болай да безнең районга биреп торалар. Колакны кисеп, артны ямамыйк инде. Ялангач билгә каеш та бумыйлар. Омтылыш, ярдәмләшү юк. Әйтәм бит, сикерәсе килгән үгез кебек йөрибез дә стаканга барып тотынабыз. Бай – байый, хәерче – хәерче тормышы белән канәгать… Рәисләргә рәхәт бит, әҗәткә сыер бар, беткәнче сат…

Тукбаев тора торып тагын да кызды:

– Маннур! – дип кычкырды «Алпар» колхозы рәисенә. – Йөз килограммлы гәүдәмне күтәреп йөрмим дә мин, колхозчыларыңа хезмәт хакы түли алмагач. Әнә чык та көнбагыш сат яки шешә җыеп булса да түлә. Терлекләреңнең баш саны кими, суясыз да ашыйсыз, суясыз да ашыйсыз. Узган елга караганда алтмыш сыерың ким, өч йөз баш сарыгың. Биш йөз мең убыткаң бар. Сезгә өстәл белән туалет арасында гына йөрергәме? Алланың кашка тәкәсе мәллә син? Колхоз-совхоз өчен нәрсә алып кайтканыгыз бар? Таратырга булдырасыз. Ә синең бетең дә, күрсәткечләрең дә юк. Шуның өчен орден бирергәме сиңа?

Нәфис мәкалә өчен блокнотына «Алпар»да нигә терлек саны кими?» дип язып куйды. Аннан газ кертү мәсьәләсен газетада яктыртуны кирәк тапты.

Тукбаев тагын манма тиргә батты, битләрен, муенын сөртте. Бераз тынгач, инде тынычланыр дип көтелде. Әмма юк, бу аның бер иркенләп сулыш алуы гына булган икән.

– Иптәшләр! – диде ул, йодрыгын өскә чөеп. – Күрсәткечләр ташка үлчим! Бер күрсәткеч плюс дип сөенгән идем, анысы да үлем булып чыкты. Зоотехник хайваннарны бетерергә булыша, агроном, самолёттан агу чәчеп, басуларны. Зоотехник күселәрне агуламый, фермада дуңгызлар үлә. Басуга тирес чыгартылмый, анда тычкан юлы ясалып беткән. Сез дә, күселәр чүмәләгә ияләшкән кебек, тыңламаска ияләндегез. Теләсә нишләсәгез дә ярый, җавап бирүче юк. Прокурор күрми. УАЗның коробкасы ватылды дип тә сыер сат, кунакка брат кайтса да, сват кайтса да сат. Иске резин тәгәрмәч бирсәләр дә, сыер суябыз: сыер да юк, план да юк. Үзебез өчәр машина иметь итәбез, кожан курткадан, норка бүректән йөрибез. Любой председательнең корсагы көңгерәнеке кебек алга чыккан. Хезмәт хакы түли алмыйбыз. Итне колхозныкын түгел, үзегезнекен ашагыз. Миңа баш санын киметә торган рәисләр, зоотехниклар кирәк түгел. Кемнәр сез? Нигә сез монда? Үз басуыгыздан сыер, бозауларны куып чыгара алмагач. Нигә рәис постын алып торасыз? Китегез эшегездән! Маннур! Кайтып кит «Алпар»ыңа! Ну только мужик бул. Әйт, мин несправляюсь, диген. Фермаңда бозауларың бишәү туган, бишәү үлгән. Үзең мәче кебек йокларга яратасың, ә телең чабата буе… – Тукбаев сүзен йөреп дәвам итте:

– Кто посмотрел сдачу в государсво мясо? – диде дә авыл хуҗалыгы идарәсе начальнигына карады. – Динар Хамаевич! – Динар дәшмәде, астыртын гына түзеп көтте. – Мине анда бастырдылар, – диде Тукбаев, җавап көтмичә. – Тапшырылган ит кырык проценттан артмаган, алтмыш процентын уңга-сулга тараткансыз, УАЗлар, «Жигули»лар ала-ала. Туктатып буламы моны?

Ишкәев сорауга җавап бирергә теләмәсә дә торып басарга мәҗбүр булды.

– Рәсим Юлаевич! – диде ул, отчёт биргәндәй. – Маннур Мансурович әйтте, ул үз гаебен таныды. Аклану булмасын, ни, итнең сатылганын алабыз учётка… Ул залга таба борылды. – Үлем, иптәшләр, үзебездән тора. Ну ләкин, иптәшләр, ничек иттереп үлемне киметергә? Казанга барган кебек, фермаларга көн дә барылса, үлем булмаячак, иптәшләр. Район буенча беренче кварталда гына җиде йөз баш сыер кими. Бу – өч ферма дигән сүз. Барысы сигез йөз баш эре терлек, иптәшләр. Азрак сабак алыгыз инде…

Ишкәев, үлем-китемгә җаваплы кеше буларак, куштанлык күрсәтеп, сүзен кыска тотты.

Аннан Тукбаев залдагыларга мөрәҗәгать итте:

– Туктатып буламы үлемне? – Ул, кулларын өскә күтәреп, тагын да ныграк ярсыды. – Сез мине тыңлыйсызмы? Әллә мин кул күтәреп чыгып китимме? Президентка барам да әйтәм. «Я – безсилен, я не могу подчинять своих подчинённых, я не могу остановить эти беспорядки» дип пишу заявление. Әйтегез, Рәсим Юлаевич, языгыз дип. Язам. Без аны шулай яратабыз, диегез. Барам да язам. Аннары белерсез… – Ул Ишкәевкә карады: – Динар Хамаевич! Ничек?

Ишкәев дәшмәде, түзде. Аннары Тукбаев башын икенче якка борды да:

– Әюп! – диде, «Калач» рәисенә карап. – Туктатып буламы үлемне? Нигә Абага районы итне туксан дүрт процентка үти? Без – кырык. Нәрсә, сез акыллыракмы әллә? Акыллы булсагыз, иген уңышын алыр идегез. Планны Краснодар бодае белән үтибез…

Шушы минутта Нәфис: «Тукбаев үз-үзен сатарга мәҗбүр булды», – дип уйлады. «Чулпан» хуҗалыгында юморы өчен «приписка, приписка» дип үзен сүккәнен исенә төшерде.

– Әйтегез миңа, «да» или «юк», – дип җикеренде ул. – Мин эш табам, курыкмыйм. Мин бер нәрсәдән генә куркам: «Абага районы регулироваемый, Байтирәк не регулироваемый» диюдән. Будьте мужиками! Скажите: «Нет!» Будьте мужиками, хәзер чыгам да китәм… Әйтәм: «Я не могу…» – дип.

Тукбаев шулай ярсыды-ярсыды да залдан чыгып ук китте. Мондый хәлне Нәфис беренче тапкыр күзәтте. Блокнотындагы самолёт, ракета рәсемнәре астында шундый җөмләләр өстәлде: «Базарга барыр өчен эшләргә кирәк, сөйләп кенә базар ясамаска шул… Тукбаевка кадәр колхоз бригадиры дәрәҗәсенә төшмәскә иде. Килер бер көн, Казаннан алдап-йолдап акча ташулар бетәр… ә колхозчының ярдәмгә мохтаҗлыгы калыр. Шушы баткаклыктан, караңгылыктан бер өмет нуры балкып чыгармы? Артка чигенә-чигенә, упкынга барып төшмәсәк ярый инде. Чиновникларның ярыша-ярыша байлык туплавы, акча чиреннән арына алмаулары кайчан бетәр икән? Ялган дан белән яшәү бизәми бит безне, бизәми…»

Конференция тәмамланып, клубтан урамга чыккач, Нәфис янына Чумзариф килеп басты.

– Нихәл? – диде ул, аның кулын каты итеп кысып. – Син дә монда идеңмени?

– Кайда булыйм, без бер командада ич…

Чумзариф калын кашларын тибрәтеп көлгәндәй итте.

– Ничек эшләргә, ничек яшәргә кирәклеген өйрәнеп кал, – диде ул, төрттереп.

– Әллә тәҗрибә җитеп бетмиме?

– Минеке җитә, сиңа да өйрәтермен, бер килеп чык.

– Рәхмәт. Оешмаңда газетага мактап язарлык лаеклы шофёрың булса, килеп тә чыгармын.

– Әйдә, хәзер үк утыртып алып китәм.

– Юк, бүтән вакыт, редакациядә эш күп…

Аннары алар икесе ике якка китте.