Текст книги "Чужая бацькаўшчына"

VII

Назаўтра, толькi пачало развiднiвацца, укамянелаю, прыцярушанаю пухкiм снегам дарогаю, з гузамi намерзлай гразi, у Верасава прыйшла чужая высокая баба ў зялёнай суконнай спаднiцы i ў чорным кажусе з белаю апухаю на рукавах. У такт хадзе яна дзюбала сухiм арэхавым кiйком.

Каля першых хат яе стрэцiла Алесiна сучачка. Баба адмахнулася ад яе лёгкiм арэхавым кiйком, сучачка, з перапалоху цяўкнуўшы, адекочылася на надворак i, ужо высунуўшы з непрычыненых веснiкаў голаў, затрасла доўгiмi вушмi.

Баба дайшла да сярэдзiны вёскi i за калодзежам напаткала Ваўчкову Вольгу – расхрыстаную, у лёгкай паркалёвай сукенцы без рукавоў i ў мужчынскiх, на босую ногу, чаравiках. Нават зiмою ў Вольгi з твару i з рук не сыходзiла густое карычневае рабацiнне. На шырокiм, выдзеўбленым, як начоўкi, каромысле Вольга нясла, трымаючы за ржавыя драцяныя кручкi, два пустыя вядры.

– Ой, маладзiца, не пашанцуе мне, – сказала чужая кабета i прыпынiлася.

– Чаму, цётко? – здзiвiлася Вольга, вырачыўшы свае зеленаватыя, як у кошкi, вочы. Выцвiлых, белых вейкаў у яе не было вiдаць. Гаварыла яна не так, як усе верасаўцы, – прыйшла сюды замуж здалёк, з-пад Свiтазi.

– З пустым стрэла, – баба паказала арэхавым кiйком на палiванае вядро з мокрым лапiкам у дзiравым дне. – Гэта ж я ўчарашнiх начлежнiкаў шукаю. Нехта з вашай вёскi конi пасвiў на нашым жыце.

– А скуль жа ж, цётко, будзяцё?

– З Лезнявiч я… Сцяпана Чарняўскага жонка. Можа, чулi? Што з Амэрыкi не вярнуўся.

– Не, цётко. Я во пяты год як замужам тут, а сама то буду здалёк.

– А, хiба што, – баба ў чорным кажусе махнула галавою, паклала руку на руку, абапiраючыся на карычневы, у белаватых вочках, арэхавы кiёк. – Гэта ж сённяшняю ноччу зладзеi ў маю хату ўбiлiся. Палатно ўсё паняслi. Усё!.. Каб iм з гэтага палатна сарочкi на смерць шылi. Цi ж жарты – дванаццаць кускоў! Каб ён дванаццаць дзянёчкаў канаў, каб над iм дванаццаць дзён столь здзiралi, колькi ён забраў мае працы, труду майго… – Голас у бабы змянiўся, яна шморгнула носам, i сухiя, зморшчаныя губы яе пачалi крывiцца, барада дробненька задрыжала, на чырванаватай шчацэ пасунулася сляза, пакiдаючы мокры шнурок, дабегла да краю губы. Кабета злавiла яе языком. – I след як у вашу вёску iдзе.

– Ах, лiха! – рот у Вольгi разявiўся, жоўтыя вочы глядзелi недзе ў сябе. Яна, мусiць, думала, хто ж гэта ездзiў на начлег, перабiраючы ў памяцi ўсiх, хто ў вёсцы меў коней.

– Пайду да солтыса.

– Дак пэўна ж, цётко, – схамянулася Вольга i, не знiмаючы з iржавых драцяных кручкоў сваiх рук, стала паказваць каромыслам на солтысаву хату: – Вуньдзека, як будзе адсюль, трэцяя хата. З белымi вокнамi… Бачыце?

– Чаму ж не, – кабета разагнулася, зняла з кiйка адну руку i зацюкала гэтым лёгкiм, пустым кiйком па цвёрдай умёрзлай зямлi, потым абярнулася i спытала яшчэ: – Кажаце, тая, што з белымi вокнамi?

– Ага, – азвалася з-пад калодзежа Вольга, ловячы абслiзганую з драўляным акаваным вядром жэрдку.

Хмурная ранiца нiзка вiсела над вёскай. Сiвая, як попел, высушаная марозам зямля была прысыпана лёгкiм, нiбы тапалёвы пух, снегам. Шарэлi падсушаныя марозам платы, збуцвелая, прыцярушаная снегам салома на стрэхах. Толькi мох, што ўсю восень цвiў зялёнымi купiнамi на старых хатах i гумнах, цяпер зрабiўся жаўтлявы.

Вольга набрала вады i, гнучыся пад каромыслам i расплюхваючы яе на сiвыя ад пылу чаравiкi, борздзенька пайшла вулiцаю – ёй не цярпелася каму-небудзь расказаць навiну.

Пад полудзень гэтая навiна, як балван з гары, пакiдаючы чорны след i большаючы, дакацiлася да Корсакавай хаты.

Гаварылi ў вёсцы, што сёння ўночы верасаўскiя начлежвiкi пакралi ў Лезнявiчах палатно i што палiцыя лавiла Мiцю Корсака i двух Алесiных малацьбiтоў.

Прынясла гэтую навiну ў хату, вярнуўшыся з сяла, Хрысця.

– Я ж як i чуў, што тое будзе. Падаткнулi дурня! А цяпер дакажы – укроў цi не ўкроў, а адвячаць то прыйдзецца, – загаварыў Корсак, не паднiмаючы галавы i адварочваючыся, каб не глядзець на Мiцю.

Мiця ўздыхнуў, падняўся з лавы, прыкусваючы нiжнюю губу, пайшоў за плiту.

– Во, i не ў нос. Пыхi колькi, бачыў ты. – Корсак пагнуўся i стаў заглядваць, круцячыся сярод хаты, то пад ложак, то пад лаву. Вочы ў яго налiвалiся крывёю. – Дзе ж яно?.. Палатно дзе, лiха твае матары!

– Дзе? – хмыкнуўшы, перапытаў Мiця. – У печы – дзе ж?..

– Як?

– Спалiў.

– Во, дадумаўся, дапетрыў, – Корсак пакруцiў галавою i забегаў па хаце. Нарэшце дайшоў да акна, доўга глядзеў у шыбу – ад гладкай, як качан, яго галавы адсвечвала нiзкае жаўтаватае сонца, – потым спытаў, не азiраючыся, ужо ў Хрысцi: – I хто гэта ўсё гаворыць? Распускае гэтыя плёткi?

– Хто ж? Вольга Ваўчкова…

– Ну сучка! Я ёй пакажу! – Корсак адарваўся ад акна, зняў з цвiка свой паўшубак з рудым цялячым каўняром i суконную, заношаную да рубцоў кепку. – Не, я пайду! – i вачаў акрывацца, не трапляючы рукою ў рукаво.

– Чаго ты пойдзеш? Чаго? – азваўся з-за плiты Мiця.

– I праўда, дзядзька, – Хрысця пастаранiлася, сыходзячы яму з дарогi. Стаяла, склаўшы пад грудзьмi рукi. – Толькi сабе пашкодзiце. А яна пабрэша i сцiхне.

– Воўк сабакi не баiцца, але звягi наравiцца. Яна будзе мянцiць языком, а я цярвецьму – не на таго нарвалася. – Корсак узяўся за клямку i, нацiскаючы пальцам на абслiзганы язык, пхнуў плячом дзверы.

Канаў кароткi дзень. Пад самы вечар аглянулася сонца – свяцiла праз шчылiну нiзкае сiняе хмары толькi чырвоным краёчкам. Рэдзенькая, як прасеяная, чырвань ляжала на сценах, заглядвала пад прычолкi стрэх, адбiваючыся на сухiх, з няроўным шклом, вокнах.

Корсак ад спешкi iшоў неяк бокам, гроб адною нагою перамешаны з пяском снег.

Ваўчок жыў акурат пасярэдзiне вёскi – плота ў яго не было, ад вулiцы ляжалi вялiкiя, выслiзганыя заднiцамi каменнi: тут улетку збiралася сяло, сыходзiлiся бабы сустракаць кароў, што, пускаючы слiну i тручыся бакамi аб кусты, ляцелi з пашы да рэчкi; познiмi вечарамi ў зацiшку пад цёмным навiслым бэзам любiлiся хлопцы з дзяўчатамi.

Цяпер бэз быў голы i рэдкi: праз яго свяцiлiся чырвоныя ад нiзкага сонца вокны з старымi, у воспе шашалевых дзiрачак, лiштвамi.

Пад застрэшкам над вокнамi вiсеў доўгi вянок густа начапляных на дрот чырвоных, ужо сухаватых, рабiн – мусiць, на зiму на лякарства.

Хата была старая, з павыгнiванымi да стрыжняватай сарцавiны падвалiнамi.

Ваўчок гаспадаркi не глядзеў. Год пятнаццаць назад, вярнуўшыся з войска i прынёсшы дадому доктарскi сакваяж з начыннем, ён пахвалiўся ўсiм, што пры вайсковым доктару быў спярша санiтарам, потым фельчарам i ўмее цяпер лячыць людзей. Языкаватыя верасаўцы далi яму мянушку «фэйчар» i лячыцца да яго, вядома, не пайшлi. Людзi ж з дальшых вёсак, шукаючы ратунку ад якое нязлечнае хваробы, прыблуквалi часам i ў Верасава, i потым Ваўчок хвалiўся, цi найболей яго Вольга, што чалавек з-пад Белiцы, у якога аднялiся абедзве нагi, праз месяц пачаў хадзiць i кiй нават выкiнуў. Верасаўцы слухалi яе, у каго-небудзь крывiлася ад смеху губа, жмурылiся вочы, i ён ужо трос галавою: «Фэйчар, што скажаш». I ўсе пачыналi рагатаць. Вольга моргала выцвiлымi вейкамi, а праз дзень цi два, калi на абслiзганых каменнях, чакаючы з поля быдла, збiралiся верасаўскiя бабы, зноў пачынала пра тую нязлечаную хваробу.

«Вот махляр», – думалi бабы, разыходзячыся кожная за сваёю кароваю, што ўжо цiснулася ў двор i тоўстымi бакамi ламала крывыя, на адным прабоi, веснiкi.

«Махляр-то махляр, тут i ў цюрму праз яе сядзеш», – думаў Корсак, скiроўваючы да Ваўчка на надворак.

Забарабанiўшы па дошцы ланцугом, з буды высунуўся i загыркаў, шчэрачы рэдкiя зубы, чорны, з карычняватымi кропкамi над вачыма, Ваўчкоў сабака. Але караткаваты ланцуг не пускаў яго да дзвярэй, сабака турзануўся раз-другi i толькi вяла, не хочучы, гаўкаў.

Корсак пакруцiў за абслiзганую закрутку i ўвайшоў у цемнаватыя сенi, спатыкаючыся тут на старым павыбiваным току.

– Ты, браце, хоць ямы зараўняў бы, – сказаў Корсак у хаце, замiж таго, каб даць «дзень добры». – А то ж чужы чалавек i ногу зломiць.

Ваўчок, шчуплявы, дробны мужчына з шырокiм прысадзiстым носам, адкiнуў з патылiцы на белае, лысае цемя рэдзенькi касмык валасоў:

– Нiчога, дзядзька Улас, калi на бяду пойдзе, то i на роўнiцы спатыкнешся.

На лаве каля яго калываўся, мусiць, толькi што выразаны з палена, драўляны чалавечак з пiлоюшчэпкаю, на канцы якое вiсела сырая картопля.

У наструганых, паскручваных у трубкi стружках стаялi босыя дзецi – хлопчык год чатырох у шарачковых портках, з мокрым, заслюненым станiкам, i дзяўчынка гадоў двух, у паркалёвай, па самыя пяты, сукенцы, белая, як злiнялая пад каменем мурашка.

Вольга, у гладка завязанай на лоб касынцы, сядзела на калодцы сярод хаты, трымаючы мiж тоўстых тупых каленяў бойку, бiла масла – ганяла крыжыкам згорклую пад восень смятану, што, паднiмаючыся шумам, выплюхвалася на накрыўку.

Убачыўшы Корсака i як чуючы вiну, не паднiмала ад бойкi сваiх зеленаватых, як у кошкi, вачэй. Мацней загрукала крыжаком.

– А ты галавы не ўгiнай, – Корсак расшпiлiў пад барадою гаплiк: яму, пэўна, там муляла i было горача.

– Чаго я маю ўгiнаць, дзядзька? – Вольга залiлася чырванню, i ў яе стала гарэць не схаванае пад касынку вуха.

– Што такое? – Ваўчок паклаў на акно складаны нож з драўлянымi тронкамi i, адпiхваючы ад сваiх каленяў дзяўчынку, устаў з лавы.

– А тое, брат, што твая гаспадыня плёткi носiць па вуглох, чуткi пускае…

– Якiя плёткi? – Ваўчок зноў злавiў недзе з-заду на патылiцы абшморганы, як пасма лёну, касмык i кiнуў на цемя.

– А такiя, што быдта я ў Лезнявiчах палатно пакраў!

– Як гэта? – рот у Ваўчка не закрыўся.

– Дальбуг, – Вольга перастала грукаць бойкаю, – нiчога не гаварыла…

– Не гаварыла? – Ваўчок сцяў зубы, на пашчэнках пад скураю ў яго сабралiся i заварушылiся гузы.

– Бажуся, як перад споведдзю, – Вольга адхiнулася набок, бо адно плячо ў Ваўчка трохi паднялося, другое апусцiлася нiжай, рука папрутчэла i пальцы сцялiся ў кулак, аж на iм пабялелi пучкi.

I не паспеў Корсак згледзець, як гэтая рука гладка ляснула Вользе па твары. Ён толькi ўбачыў, як, перавярнуўшы бойку, паляцела на падлогу Вольга i, скоранька хаваючы сукенкаю заголеныя каленi, крутнулася i падхапiлася зноў.

– Нябось адвучу! – Ваўчок падхапiў бойку, з якое ўжо выскачыла накрыўка – смятана плюхнула, расплываючыся белаю густою лужынаю па сукаватай, вытаптанай падлозе.

Перапалоханыя дзецi, скрывiўшыся i шморгаючы ад плачу насамi, пабеглi за плiту, схавалiся там, дзе ўжо стаяла Вольга, адтуль i чуваць было яе задыханы голас:

– Злыдух, за што гэто? Каб ты не даждаў, каб ты!..

– Сцiхнi, бо рашу на месцы! – Ваўчок зноў закiнуў на лысiну касмык, што целяпаўся i недзе, мусiць, казытаў за шыю, i ганарыста, як нешта зрабiў важнае, стаяў перад Корсакам. Шырокiя ноздры ў яго варушылiся.

– Ты заўсёды такi, толькi бiцiся, – голас у Вольгi быў ужо з плачом.

– Гавары, ды знай што, – сказаў Ваўчок, косячы на плiту белаватыя ад злосцi вочы. – Гэта табе не смешачкi. Тут дзела такое: каб i бачыў, дык маўчы. Праўда, дзядзька Улас? – ён лiслiва зiрнуў Корсаку ў вочы.

– А хто гэта бачыў? – насупiўся Корсак. – Яна бачыла?

– Ды я так кажу.

– А вось i бачыла, – ужо, мусiць, выцершыся краем сукенкi, аказалася з-за плiты Вольга. – Лезнявiцкая баба казала наранкi…

– I што ж гэта яна казала?.. – Корсак ступiў блiжай, выцягнуўшы шыю, каб зiрнуць за плiту. На ёй ужо раставала рэдзенькая, спярэшчаная цёмнымi паскамi ад шкла, жаўтаватая ружовасць.

Закрываючыся ад яе голым локцем, Вольга высунулася блiжай на хату:

– Што ў нашу вёску след прыйшоў!

– Так што? – зноў сцяў зубы Ваўчок.

– Нiчога…

– Дурнiца ты. Можа, хто знарок у вёску ўцякаў. Нават лiс свой след замятае хвастом, а што пра чалавека казаць…

Корсак паглядзеў, як на лаве ўсё яшчэ калываецца драўляны чалавечак, цягаючы сваю цяжкую з сырою картопляю пiлу, i павярнуўся да дзвярэй.

– Ат, дзядзька Улас, не надта прымайцеся, – Ваўчок стаяў, апусцiўшы доўгiя рукi. – Цi мала што баба насакоча.

Корсак яшчэ павярнуў галаву, але нiчога не сказаў, толькi грукнуў дзвярмi.

Каля парога зноў захроп, шчэрачы зубы i рвучы ланцуг, чорны, з карычняватымi кропкамi над вачыма, Ваўчкоў сабака.

Спускаючыся надворкам на вулiцу, Корсак яшчэ чуў з хаты працяжны енк:

– А людцы, а добрыя, а-яй-ё-ййй!

Корсак мiнуў абслiзганыя каменнi – i енк ужо сцiшэў, быў чуваць, нiбы з-пад зямлi.

Перапальваючы тонкае галлё старых вербаў, нiзенька пры зямлi дрыжала паружавелае сонца. Кругом па небе распаўзалася лiловасць, мяшалася з сiняватай смугою. Стыў блiзкi вечар.

Падыходзячы пад сваю хату, Корсак убачыў цыглястую солтысаву дзяўчыну ў цёплай з доўгiмi кутасамi хустцы i ў гумовых снягоўцах. Яна, мусiць, даўно мерзла каля веснiкаў, саромеючыся заходзiць у хату – на сiнiм даўганосым тварку ад холаду паўпадалi ямачкi.

– Дзядзька, вам павестка, – яна выцягнула з абшморганага кажушка жоўтую паперку.

Корсак нiбы спатыкнуўся:

– Якая павестка?

– Змiтрыку вашаму на пастарунак.

Корсак узяў складзеную ў дзве столкi жоўтую паперку i нiяк не патрапiў яе разгарнуць тоўстымi пальцамi, покуль не лiзнуў iх языком. Прымружваючы вочы i мылячы губамi, стаў чытаць. Разабраў сваё прозвiшча i азiрнуўся на дзяўчо:

– Чаго ж гэта?

Але Вайтовiчавай дачкi ўжо не было. Крывячы вялiкiя снягоўцы, яна пабегла вулiцаю – падскоквала то на адной, то на другой назе. На плячах целяпаўся рог хусткi з доўгiмi кутасамi.

Корсак паглядзеў ёй услед i, ужо аслепшы ад нiзкага, што асталося ў вачах зялёнымi кропкамi, сонца, пайшоў у хату.

VIII

Усталi Корсакi зацемна: толькi прайшла «калейка» – пасажырскi поезд на тры вагончыкi, што працяжна пасвiстваў на пераездзе перад вёскаю.

Каля Верасава асталася вузкакалейка, якую вайною зрабiлi немцы, нiшчачы i высякаючы тутэйшыя лясы. Пасля вайны людзi паразбiралi рэйкi на паграбы i картапляныя ямы, але палякi аднавiлi разабраную чыгунку, i цяпер за вёскаю чмыхаў невялiкi паравозiк, прасейваючы праз сiтца комiна рой чырвоных, падсвечаных агнём, iскраў. У вагончыках свяцiлiся, завешаныя фiранкамi, жоўтыя вокны.

У Корсакавай хаце быў чуваць здушаны сценамi грукат.

– Во, сёмая гадзiна ўжо, – сказаў Корсак, несучы ў хату карыта з застылым i нявыедзеным свiнячым цестам.

На вялiкiя чыгуны з намытымi дробнымi картоплямi, на закарэлыя ражкi, цабэркi i вёдры, што стаялi з прыходу, пакацiўся рэдзенькi сiвер.

Да снедання Корсакi ўпраўлялiся накармiць i напаiць скацiну.

У печы весела пастрэльвалi i палалi дровы, лiжучы выкрышаны чалеснiк, у комiн шугала полымя, ад яго чырванела накарэлая, вуграватая сажа.

У лямпе, што вiсела пад закурэлаю бэлькаю, падскокваў пляскаты язычок агню i брэнкала на дроце палiваная талерка, калi Корсак адчыняў цi зачыняў хату.

Мiця збiраўся ў Дварчаны, старое, за вёрст пяць ад Верасава, мястэчка, дзе былi гмiна i пастарунак. Ён сядзеў на лаве i поркаўся шылам у чаравiку з разяўленым перадам, у якiм, як у звярка зубы, вышчарылiся вострыя драўляныя цвiкi.

– Нашто порашся, цi абуць няма чаго? – беручыся за сякач i плюючы сабе на рукi, сказаў Корсак.

– Не на баль можа клiчуць, – пачырванеў ад натугi Мiця, круцячы шылам у тоўстым ранце.

– Выскалiшся, нябось, – Корсак застукаў секачом па хрумсткiх сырых картоплях, дастаючы да дна i бухаючы ў дошку.

Гаварыць абодвум не было больш чаго – перасварылiся яны ўчора, калi бацька прынёс дадому павестку i, прыпляскаўшы яе рукою на стале, мацюкнуўся:

– Iдзi ты з ёю разам… i дадому не прыходзь!

Мiцю як нешта пад’юшчыла – ён не стрываў:

– I пайду! Не столькi, кажуць, свету, як у акне!

Бацька нават быў падскочыў з кулаком, у яго ад злосцi дрыжала тоўстая нiжняя губа.

Але Хрысця, распасцёршы рукi, заступiла дарогу, збялеўшы i закалацiўшыся ад страху сама.

– Дзядзечка, пабойцеся бога, нашто вы так!

Мiця скасiў вочы, выкацiўшы бялкi, але раптам асекся, што брыдка ўсё ж такi бiцца са старым бацькам, схапiў са сцяны пiнжак i выбег з хаты.

Злы, разгарачоны, пайшоў у канец вёскi да Бортнiкавых – там у хаце ўжо запалiлi лямпу: за праснiцамi сядзелi дзяўчаты. Пад высокiм падвязаным фiкусам на табурэце ўмасцiўся Бронiк Лiтавар, дзеразаваўся з хiтраватай i дзюбаносай, як сарока, Касяй – адбiраў верацяно. Яна, выхапiўшы верацяно, бiла яго галоўкаю па пучках i рагатала, паказваючы вялiкiя пярэднiя зубы з цёмным свiшчом. Дзяўчаты цярплiва маўчалi, зыркаючы на Лiтавара, i, мусiць, злавалi, што не чапае iх.

Мiцю ела нейкая тупая гарката. Ён пасядзеў дзеля блiзiру i вярнуўся дадому, чуючы, што чахне гэтая вострая злосць на бацьку. Маўчаў потым ужо i бацька, поркаўся ў хамуце, палажыўшы яго на каленi, балазе знайшоў, за што зачапiць рукi.

Але сёння ўспомнiлася яму нешта зноў.

– Выгадаваў, дачакаўся… – Корсак усё бiў секачом у дно, мусiць, забыўшыся перамяшаць ссечаныя на сярэдзiне i нечапаныя, жывыя ў кутках ражкi картоплi.

– Садзецеся снедаць, – крыкнула Хрысця знарок, каб перабiць старога, адцэджваючы ў цэбар з сечкаю ўжо звараныя нялупленыя картоплi, паразразаныя напалам, каб добра ўсалiлiся.

Стары прыставiў да сцяны сякач, спаласнуў над карытам рукi, сцягнуў з галавы кепку i, прыгладжваючы на патылiцы чорны вянок валасоў, пайшоў да стала. Угнуў лысую, жаўтаватую голаў з гладкай i блiшчастай скурай i перахрысцiўся на счарнелы, у шырокай аправе, абраз.

Хрысця яшчэ прынясла на стол у точаным драўляным кубку шарую, як на згоне зiмы снег, i скамянелую соль. Блiзiлiся каляды, былi запускi – есцi скаромнага няможна было.

Мiця дастаў з-пад лавы старое, з разбiтаю коткаю, сукала, куды ўжо хавалася ўсякае начынне, кiнуў туды шыла i клубок з дратваю i прымасцiўся таксама да стала.

Елi маўчучы, абiралi пазногцямi развараную сопкую картоплю, таўклi ў шарую, насыпаную горбачкаю на стале соль.

Прыбегла Алеся, упусцiўшы разам з сабою ў хату аблавухую сучачку, сказала з парога, убачыўшы Мiцю:

– А во, снедае мой браток, а я ўжо думала, што не застану, – i ўсмiхнулася неяк вiнавата.

Усмiхнуўся i Мiця, чуючы да сястры нейкую радасць.

– I што ж гэта яны да цябе маюць? – спытала яна, садзячыся пры стале на лаву i не здымаючы з сябе ватовага каптана i тоўстае суконнае хусткi.

– Да некага ж трэба.

– Чаму во Катоў не чапаюць?

– Для палiцыi большы звер я, чым гэтыя Катэ.

– Ай, нашто ты на сябе выдумляеш? – Яна ўзяла з горбы, што дымiлася ружаватаю параю, картоплю i пачала таксама абiраць яе пазногцямi. – Гэта ж во, цi чулi? Учора, кажуць, Кардаша арыштавалi, што з цюрмы вярнуўся.

– Усё палiтыкуе, – папярхнуўшыся, закашляў у кулак стары Корсак. – Во i другi лезе, як муха ў малако, – сказаў ён, задыхаючыся яшчэ ад кашлю.

– Цяпер усе ў палiтыку кiнулiся, а свету не пераробiш. – Алеся ўздыхнула, расслабiла пад барадою хустку.

– Яны ж усё нейкую Беларусь шукаюць. А я кажу – бог адзiн i цар адзiн.

– Бог то адзiн, але людзi неаднакавыя ў яго, – сказаў Мiця, не чуючы нi да сястры, нi да бацькi злосцi.

– А ты што хочаш, каб я быў раўнёю Кату?

– Во так i кажуць, што беларус нераўня паляку i немцу.

– Бо i нераўня, – падняўся з-за стала i выцер жменяю рот стары Корсак. – Паляк то такi самы галадранец i гультай, як i наш чалавек. А немец – не! Немец некалi ў нашай вёсцы на пяску капусту садзiў, i расла, качаны раслi, як гэтыя чыгуны, – Корсак, не абарочваючыся, паказаў туды пад парог, дзе стаялi чорныя, з памыямi i вадою, чыгуны. – Калейку, во, правёў, так хоць паляку ёсць на чом ездзiць.

– Калейку то правёў, каб вынiшчыць наш лес. Высек усё, сам жа ты казаў, якi там быў лес, за нашаю дзялкаю…

Стары Корсак, не знайшоўшы, што сказаць, павярнуўся да вядра, забрынкаў абабiтым палiваным кубкам.

Усе паўставалi з-за стала. Хрысця падступiлася на лаву, злавiла за кручаны дрот лямпу i хукнула праз дзiрачкi ў машынцы на пляскаты язычок агню – са столi на зямлю абрынулася цемната, запахла перагарэлаю газаю. За вокнамi зашарэўся дзень.

– Дай жа ж божа, каб усё было добра, – Алеся, нейкая большая ў гэтым шарым поцемку хаты, стаяла, усё азiраючыся на Мiцю, – чакала, покуль ён адзенецца.

З хаты яны выйшлi разам. За сiняю сцяною хмары, што стаяла за вёскаю, паяснела i зрабiлася зялёным неба. На надворак з вулiцы дыхала настылым скразняком.

У пачарнелы спарышнiк, што доўгiм павуком распоўзся на бруку, вецер назганяў рэдзенькага i сiвога, як воўна, снегу. Каля плота стылi абынелыя крапiва i чартапалох.

Алеся, хаваючы ў рукавы рукi, падышла з Мiцем да веснiкаў. Курчачыся ад холаду, закруцiўшы адна за адну белыя, без панчох, ногi, пастаяла за плотам, паглядзела на яго.

Мiця засмяяўся, маргнуў ёй:

– Ну, пайду.

– Глядзi, не кажы там чаго, – сказала, як мацi.

Ён азiрнуўся яшчэ, раптам падумаўшы, што яна i падобная на нябожчыцу мацеру, i голас у яе гэтакi самы, сакаўны, як у мацеры.

Пахла кiслым дымам ад сырога алешнiку, iм нехта палiў у печы. Быў чуваць ясны, працяты замаразкам ранiцы ляскат цапа. Недзе ўжо на чужым сметнiку стракатала сарока. На полуднi, там, дзе былi Дварчаны, за гарбамi грудоў, слалася рэдзенькiм, развеяным дымам смуга. Вышай, у выцвiлым небе, раставаў, як падталы ў вядры кусок лёду, стары месяц.

Праз чужы, абгароджаны калючым дротам садок Мiця спусцiўся да рэчкi. Ружаватай чырванню адлiвала вада – у прагале сiняй i высокай, як сцяна, хмары загарэлася неба. Ад рэчкi нясло прэсным холадам. Вада гнала i круцiла на дне счарнслае лiсце, расчэсвала на купiнах цёмна-зялёныя водарасцi. Пры беразе калыхаўся гнiлы аер, матлялiся, зачапiўшыся за корч, i цягнулiся белыя, укiнутыя некiм у рэчку авечыя кiшкi.

Трымаючыся за жардзяную хiсткую парэнчу, Мiця перайшоў звязаную з дзвюх доўгiх абслiзганых алешын гiбкую кладку.

Браўся вецер, шумеў у голых жаўтлявых вербах, у пруткiм, абвiтым, як дротам, iржавым хмелем, сiняватым алешнiку, звiнеў у высокай злiнялай мятлiцы. Пад нагамi ў Мiцi шастала сiвае, апечанае замаразкам лiсце. Праз зацярушанае, як мукою, пухкiм сняжком балотца бегла чыстая, як падмеценая, сцежка, паднiмаючыся на грудок, у сiвы, абынелы хвойнiк, пераскоквала гарачую крынiчку, што сачылася з шапаткога троснiку ў рэчку, не замярзаючы нават узiму – у белым снезе рэдзенькаю параю заўсёды курыўся глыбокi чорны раўчачок. Пры сцежцы невысокiм стаўбунком вытыркнуўся ружовы камень з выдзеўбленым крыжыкам – межавы знак: туды, да самага грудка, упiраючыся вострым клiнам у спалавелую асаку i карычняваты, голы алешнiк, цягнулася Корсакавых балота.

Межавы ружовы камень нагадаў Мiцю далёкае лета, тую пору яго, калi пасянуюць i на балоце астануцца толькi сухiя, паўтыканыя лапкi алешнiку, якiмi значылi мяжу, няроўныя радкi ад касы, з жоўтымi, зрэзанымi купкамi пяску, наточанага мурашкамi, i калi можна было прыганяць сюды на пашу каровы. Далей, дзе рэчка рабiла луку, падмываючы сыпкi груд, стаяла яшчэ сiвая ад спелае мятлiцы, ацяжэлая, няскошаная сенажаць, там, у цёмных прысадзiстых кустах алешнiку, рыпеў, як дралi жыўцом дрэва, затоены драч: згорбiўшы спiну, высока i асцярожна паднiмаючы ногi, хадзiў бусел, варочаў доўгай дзюбай – выцiкоўваў адным вокам жаб, потым бiў ёю, як кiркаю, i высока задзiраў голаў.

А за рэчкаю, за купамi сiвых, што гнулiся ў адзiн бок, вербаў, хавалася вёска. Пад рэдзенькаю, як начэпленая на верацяно растрэсеная кудзеля, хмаркаю вiўся, не махаючы крыламi, каршун – у вёсцы былi чуваць лопат i кудахканне курэй i нечы глухi голас i крык.

Тонкiм, крыклiвым голасам там, за вербамi, спявала няспелае дзяўчо:

 
Ой, за гаем свет бяленькi,
Там паехаў мой мiленькi.
Ён паехаў, дый няма,
Маё сэрца заныва.
 

Мiця любiў гэты крыклiвы голас дзяўчацi, гэтую ясную познюю, ужо ў апалай расе, ранiцу, неба ў белых, як растрэсеная на верацяне кудзеля, хмарах, гэтае балота, рэчку ў прысадзiстым алешнiку, дзе востра цвiрчалi маладыя, з жоўтымi дзюбамi, рудаватыя шпакi. Нейкая любасць у душы прыходзiла да гэтага свету, радасць мяшалася са светлым смуткам.

Мiцю хацелася складаць вершыкi, каб расказаць iх на вечарынцы, як расказваў Яўхiм, якога ў лазовым, раз’еханы, як стары кошык, палукашку прывозiлi верасаўскiя хлопцы недзе з Навасад. Напiўшыся вечарам, кароткi рыжы Яўхiм лез з гармоняю на лаву, прыскальваў адно вока, расцягваў стракатыя, з блiшчастымi кантамi мяхi i пачынаў «вычвараць»:

 
Я жанiўся ў мясаед —
Мне было сямнаццаць лет.
 

Мiця цiснуўся туды, да лавы, да покуця, дзе пад абразамi стаяў Яўхiм: зялёная, у блiшчастых, як слюда, зорачках-iскрах гармоня задыхалася i сапла. Мiцю брала зайздрасць: яму хацелася быць музыкантам, хацелася, каб i яго прывозiлi ў лазовым палукашку, i, стоячы на лаве, ён расказваў бы смешныя вершыкi, а ў людзей заходзiлася б сэрца, як заходзiлася ў яго, калi ён, стаiўшыся, глядзеў на Яўхiма.

Як гэта было даўно. Даўно ўжо няма на свеце Яўхiма: казалi, ён быў пуцявым абходчыкам i яго зарэзаў поезд.

I Мiцю раптам зрабiлася шкода рыжага Яўхiма, тае далёкае яснае пары лета, смешнага тонкага голасу дзяўчацi, белаватай хмаркi, пад якою вiўся каршун, вострага крыку маладых рудаватых шпакоў. Няўжо ўсё без нiякага следу гiне на свеце, як гiнуць старыя алешыны, дзе цяпер знаць ружаватыя, наўскос зрэзаныя пнi. I гэтыя пнi счарнеюць, зарастуць травою, i iх пачнуць тачыць мурашкi, а тут пойдзе расцi малады алешнiк.

Дайшоўшы да раўка, дзе зелянiлася свежая, як маладая атава, не прыхопленая замаразкам трава, па высокiх купiнах пераскочыў iржавую, зацягнутую сiнявата-мутнаю плеўкаю крынiцу i падняўся на грудок. Азiрнуўся – убачыў вёску: шарыя ў карычняватым прысаддзi стрэхi, за нечы комiн сiняватым каснiком зачапiўся дым. Каля рудога папару за вёскаю, як злiнялая пасма лёну, слалася дарога, на грудку стракацела, спярэшчанае белымi радкамi снегу, зялёнае жыта. Сонца ўжо залацiла край цемнаватае, высокае, як сцяна, хмары. Яна сыходзiлася з зямлёю, закрывала нiзкi i здалёк цёмны лезнявiцкi лес.

Няўжо праўда, што ўсё гэта павiнна змянiцца на зямлi – вёска, той далёкi лес, лапiк стракатай рунi на грудку, дзе на другое лета будзе палавець высокае, як троснiк, i густое жыта, потым будзе адлiваць золатам пруткае ржышча i пад восень на сонцы цяплом запахне свежая ралля. I гэтак бясконца. Бясконца будуць мяняцца людзi ў гэтай цiхай, што хаваецца за карычнявата-чорным прысаддзем, вёсцы.

А колькi iх змянiлася ўжо. I нiхто не ведае, чым жыў, пра што думаў гэты даўнейшы чалавек. А ён жа таксама пераходзiў недзе тут кладку, глядзеў з грудка за вёску, радаваўся, што добра паўсходзiла рунь. Улетку аглядаў поле i быў давольны, што выпаў ураджайны год, што будзе ўмалотны колас, будзе хлеб. А хто ведае гэтага чалавека?

Няўжо i я без нiякага следу павiнен згiнуць, растаць, як дым, у гэтым бясконцым свеце?

Мiцю ўзяла трывога, ахапiў страх, у нейкай звар’яцелай гарачынi завiрылi, закружылiся, як глыбокая вада, яго мыслi: ён згiне, прападзе ў гэтым бясконцым свеце – i пасля яго не астанецца нiчога. Няўжо гэта праўда? Няўжо? I ён, як за саломiну, хапiўся зноў за тое, што перадумаў раней, кожны раз сам насам, стаiўшыся перад сном, – ён зробiць нешта вялiкае на гэтай зямлi дзеля сябе i дзеля сваiх людзей, ён пойдзе ваяваць за iхнюю волю. Ён згiне, але яго будуць помнiць. Чалавек павiнен пакiдаць пасля сябе памяць.

Мiцю ахапiла гарачка, перамешаная са злосцю i нейкай вострай, як вар’яцкай, радасцю. Ён успомнiў пра Дварчаны, пастарунак, i яму, ужо ў ашалелай, раз’ятранай радасцi, падумалася, што яго арыштуюць, пасадзяць у турму, але ён не баiцца гэтага. I яму нават пачало хацецца гэтага.

Мiця як ап’янеў ад сваiх думак.

Цвёрдая, сухая сцежка ўбегла ў халодны i настылы лес i скоранька знайшла там вузенькую, засыпаную тлустым цёмна-сiняватым асовым лiсцем дарогу. З ружовых калматых хвоек на цёмныя вокны лужын сыпалася слiзкая кастрыца, жоўтая i лёгкая, як лупiны на цыбулi, кара. У поцемку лесу нiзкiя елачкi трымалi празрыстыя, заледзянелыя пацеркi расы, недзе гулка па пруткай ссохлай верхавiне цяжкай дзюбай стукаў дзяцел. Слабенькiм голасам, як у рэшаце нядужыя кураняткi, цiўкалi сiнiцы. Шалпочучыся па тоўстым кажусе лiсця i задраўшы рэдзенькi пушысты хвост, дарогу перабегла вавёрка з сiваю, як у мышы, спiною. Скочыла на тоўсты ў зеленаватым моху камель хвойкi, абабегла яго i села на чорны, з аблезлаю карою, патрэсканы сук, наставiўшы кутасiкi вушэй, глядзела на Мiцю цёмным вочкам.

I яго ўжо, як малое дзiця, узяла смешная радасць, на душы зрабiлася лёгка, прыйшоў нейкi спакой, як прыходзiць ён да чалавека перад заходам сонца. Недзе з глыбiнi лесу, з шара-зялёных голых вербалозаў, у вочы яснымi чырвонымi ягадамi зырка свяцiлася калiна. Над дарогаю звiсалi тонкiя, пазгiнаныя зiмою ад снегу, што ўжо i раслi гэтак, не ўстаючы, маладыя дубкi. Чорная, з вострым вяршком, яблыня густа наслала пад сабою лiсця, хаваючы дробныя i даўгаватыя, як слiўкi, пахучыя яблыкi, што асыпалiся ў першыя замаразкi. Зямля пад ёю была чапаная: сюды, мусiць, прыходзiлi i рылiся, шукаючы гэтых пахучых яблыкаў, дзiкiя свiннi.

Адсланiўшы яснасць, кончыўся лес – дарога выбегла да маладога, прысыпанага снегам жыта. Выбiўшыся з-пад абледзянелай кары, на вострым ветры дрыжалi купкi зялёнага доўгага пер’я. На грудку, дзе злез снег, былi вiдаць чорныя рады ад бараны. Збоку, на ўсходзе, сiнюю цяжкую хмару перасекла i засвiцiлася, як шчылiна ў цёмным гумне, жоўтая палоса.

Нейкi пусты смутак глухое восенi стыў над шырокiм светам, над гэтым першым рэдзенькiм i сухiм снегам, што абцерушыў зямлю, як абцярушвае мукою запараную i замешаную з сырымi ссечанымi картоплямi сечку скупы гаспадар.

Зводдаль дарогi сярод стракатага жыта чарнеў куст голае грушы. У лагчынцы былi вiдаць хата з чырвона-цёмнымi лiштвамi акон, белыя камлi бярэзiн за гарбатым частаколам плота, абымшэлы калодзежны журавель, хлеў, закладзены аж пад самы вiльчык наколатымi дрывамi, гладкi белаваты камень на сцежцы, што бегла з дарогi на хутар. Адтуль кiнуўся, адлiваючы ружаватаю сiнявою, чорны сыты сабака. Спынiўшыся сярод сцежкi, доўга брахаў незаядлым, асiплым голасам. I пад яго рахманы, лянiвы брэх Мiцю захацелася бясконца iсцi, чуць пад нагамi хрумсткi лядок на белаватых, высушаных марозам лужынах. Слухаць, як мякка шастае, ходзiць па рунi вецер, шумiць у вушах, студзiць шыю, як звiняць абапал дарогi пустымi галоўкамi счарнелыя кветкi i ломкi, сухi быльнiк. Далёка ў сiняватай смузе былi ўжо знаць белаватыя нiзкiя камянiцы, паднiмалася цёмна-чырвоная вежа касцёла, двума чорнымi слупамi на лiловым астылым небе чарнелi высокiя камiны тартака.

Гэта былi Дварчаны. Туды бегла, ужо абсаджаная маладымi ясенямi, дарога. Гонкiя дрэўцы рвалi счарнелыя, папрывязваныя да аблушчаных яловых калкоў жытнiя перавяслы.

Нейкi даўнi холад аблiў Мiцева сэрца. Колькi яму перадумалася на гэтай пустой дарозе. Ён пайшоў тады ў пяты клас Дварчанскай школы – адзiн з усяго Верасава: яго равеснiкi, каму перакiнулася за дванаццаць, падкасаўшы зрэбныя, ужо без станiкаў i шлеек, порткi, бралiся за плуг.